Morgunblaðið - 11.05.1999, Blaðsíða 59

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 11. MAÍ 1999 59
UMRÆÐAN
Harmsagan á Balkanskaga:
Stutt söguyfírlit
MÉR finnst rétt að
rekja nokkuð aðdrag-
anda átakanna í
Júgóslavíu. Mestallur
Balkanskagi laut
Tyrkjaveldi í um 500 ár
(frá 14. öld til 19. ald-
ar). Yfirvöldin komu
fram við kristnu íbúana
þar af mikilli grimmd.
Til að losna undan
þessari kúgun gerðust
margir íbúar
Balkanskaga Mú-
hameðstrúar en meiri-
hlutinn hélt samt
tryggð við kristna trú
sína sem var yfirleitt
grísk-kaþólsk.
I Júgóslavíu gömlu voru mörg
þjóðarbrot. Þau tvö stærstu, Króat-
ar og Serbar, tala sama tungumálið,
serbókróatísku. Það gera einnig
bosnískir múslímar; serbókróatíska
var þannig langalgengasta tungu-
málið í landinu. Tvennt skildi Serba
og Króata að: Serbar voru í trúar-
brögðum grísk-kaþólskir og notuðu
kyrilliskt stafróf; Króatar voru róm-
versk-kaþólskir og notuðu latneska
stafrófið. Önnur helstu tungumál í
gömlu Júgóslaviu voru slóvenska,
makedóníska, albanska og ung-
verska. Myndun „gömlu“ Júgóslavíu
árið 1919 var fyrst og fremst sam-
eiginlegt verk Króata og Serba.
Nokkrar deilur urðu milli þjóðanna
tveggja en engin aðskilnaðarhreyf-
ing Króata varð þó til nema fasista-
hreyfingin Ustasja sem lítið fylgi
fékk. Vandræðin byrjuðu fyrst að
ráði eftir að þýskir nasistar hertóku
landið árið 1941. Þeir skiptu Júgó-
slavíu í marga hluta; einn þeirra var
Króatía ásamt Bosníu þar sem
Ustasjaleiðtoganum Pavelits voru
fengin völdin. Hann hóf útrýmingar-
herferð gegn Serbum sem muna
þessa atburði vel.
Skæruliðar vinstri manna undir
forystu kommúnistans Títós, sem
var að hálfu Króati og að hálfu Sló-
veni, urðu öflugustu andstæðingar
nasista og Ústasjasveitanna. Þeir
náðu öllum völdum í landinu árið
1945 og innleiddu kommúnistastjóm
undir forystu Títós.
Meðal helstu markmiða Títós var
að sætta þjóðarbrotin. Júgóslavía
varð að formi til lýðveldi sex sam-
bandsríkja; Slóveníu, Króatíu, Bosn-
Gísli
Gunnarsson
íu, Makedóníu, Serbíu
og Svartfjallalands.
Bosnía varð sérstök
stjórnarheild því að úti-
lokað var talið að skipta
mætti landinu milli
ólíkra þjóðarbrota.
Margir Serbar bjuggu í
Króatíu. Albanir og
Ungverjar voru fjöl-
mennir í Serbíu og
fengu þar sjálfstjórnar-
svæði..
Nokkrar deilur voru
milli þjóðarbrotanna en
þær ógnuðu þó ekki til-
vist sambandsríkisins
fyrr en á níunda ára-
tugnum. Þá varð mikil
kreppa og stöðnun í júgóslavísku
efnahagslífi. Ýtti þetta undir sjálf-
stæðishreyfingar víðast hvar í Júgó-
slavíu. Hrun ríkisins hófst með
valdatöku serbneska þjóðrembu-
mannsins Mílósévits og manna hans
árið 1989. Helsta markmið hans í
upphafi var að afnema sjálfstjórnar-
svæðið Kosovo og var það gert. Hert
var á allri kúgun á albanska meiri-
hlutanum þar. Kosovo-Albanar
brugðust við þessari kúgun í upphafi
af þolgæði en án árangurs, urðu þá
(1993) til albönsku skæruliðasveit-
imar UCK (á ensku KLA) sem eru
mjög umdeildar, hafa t.d. verið
ásakaðar um hryðjuverk gegn öðr-
um Albönum.
Eftir Kosovoatburðina 1989 fóru
menn í einstökum sambandsríkjum
að óttast að næst myndu valdhaf-
arnir í Belgrad snúa sér að þeim og
afnema sjálfstjóm þeirra. Nýjar og
lýðræðislega kjömar ríkisstjórnir
Slóveníu og Króatíu lýstu því árið
1991 yfir sjálfstæði ríkjanna frá
Júgóslavíu. Frá lokum síðari heim-
styrjaldarinnar hafði sú regla gilt í
alþjóðasamskiptum að ekkert ríki
mátti leysa upp; enn fremur að öll
landamæri væru óbreytanleg. Þessu
vom öll stórveldin sammála. Menn
óttuðust fordæmi slíkra breytinga.
En upplausn Sovétrikjanna 1990-
1991 skapaði fordæmi fyrir upp-
lausn annarra ríkja, næst Sovétríkj-
unum kom Júgóslavneska sam-
bandslýðveldið. Farið var að viður-
kenna sjálfstæði nýma ríkja frá
stærri ríkisheildum.
En samtímis var fast haldið í regl-
una um óbreytt landamæri. Litið
Júgóslavía
Kosovo-AIbanar, segir
Gísli Gunnarsson,
brugðust við þessari
kúgun í upphafí af þol-
gæði en án árangurs.
var svo á að landamæri landshluta
eða héraða sambandsríkja væm
óbreytanlegar stærðir þegar ríkis-
hlutarnir urðu sjálfstæð ríki. Hér
var um þverstæðukennda ályktun að
ræða sem hefur haft margt illt í för
með sér. Tökum gömlu Júgóslavíu
sem dæmi: Áður var það talið í góðu
lagi að margir Serbar byggju utan
Serbíu þar sem þeir bjuggu hvort eð
er í gömlu Júgóslavíu. En þegar
Króatía lýsti yfir sjálfstæði frá sam-
bandslýðveldinu, urðu gömul hér-
aðslandamæri að ríkislandamærum
sem samkvæmt skilningi vestrænna
ríkja urðu óbreytanleg. Þá gerðu
Serbar í Króatíu uppreisn og neit-
uðu að viðurkenna hið nýja ríki.
Það gerðu hins vegar Vesturveld-
in eitt af öðra, lýstu nýju landamær-
in heilög og gerðu engar ráðstafanir
til að réttur minnihlutahópa væri
virtur. Litið var á serbneska minni-
hlutann þar sem uppreisnarhóp og
stjórn Króatíu tókst að fá vestræna
hemaðaraðstoð til að berja á honum
og flæma á brott. Bættust þessir
Serbar við hópa annarra flótta-
manna í Serbíu, en þar vora áður en
loftárásirnar hófust nýlega alls um
650 þúsund flóttamenn, fleiri en í
öðra ríki á Balkanskaga.
I Bosníu var þjóðemisdæmið
mjög flókið. Serbar vora þar um 36%
íbúanna, Króatar 18% og múslímar
43%. I tiltölulega lýðræðislegum
kosningum sigraðu þjóðemisflokkar
hvers þjóðarbrots. Áð þeim loknum
ákváðu Króatar og múslímar að
stefna að sjálfstæði Bosníu. Þessu
vora Bosníu-Serbar andvígir. Vildu
þeir að Bosnía gengi í nýja júgóslav-
neska sambandsríkið sem Serbía og
Svartfjallaland höfðu þá myndað.
En meirihluti múslíma og Króata
í Bosníu fékk vilja sínum framgengt
og lýsti yfir sjálfstæði landsins árið
1992. Þótt 40% íbúanna væra andvíg ^
sjálfstæði, og þótt engin réttindi «'
þjóðarbrota væra í upphafi tryggð í
landinu, stóð ekki á viðurkenningu
Vesturveldanna á þessu nýja „ríki“.
I kjölfarið hófst styrjöldin og óöldin
í Bosníu.
Bosníustyrjöldinni fylgdu svo-
nefndnar þjóðernishreinsanir þar
sem var markmið hverrar þjóðar að
á tilskildu landssvæði ætti aðeins að
búa ein þjóð þar sem áður bjuggu
margar. Öll þjóðarbrotin iðkuðu
þessa iðju. Serbar og Króatar sóttu
styrk, ekki síst vopn, til sjálfstæðra
heimalanda sinna og vora því í _
sterkari stöðu til að fremja ódæðis-
verk en múslímarnir. Upphaflegt
samkomulag múslíma og Króata
rann fljótt út í sandinn og í landinu
ríkir enginn lýðræðislegur meiri-
hluti eins og er. í þjóðernishreins-
unum tókst að mestu leyti að út-
rýma blönduðum byggðum þannig
að nú býr hvert þjóðarbrot nær ein-
göngu á „eigin“ aðskildu lands-
svæði. Til að halda ríkinu saman,
meira eða minna í andstöðu við
þjóðarbrotin þrjú, er æðsta stjómin
í höndum erlends herliðs. Byggist
það á Daytonsamkomulaginu sem
er í raun og veru stjórnarskrá
Bosníu.
Höfundur er prófessor í sagnfræði.
Fyrstir til Rotterdam
Fyrstir íslenskra flutningsmiðlara
hafa BM Flutningar opnaó eigin
skrifstofu erlendis og þannig stigið
stórt skref í aukinni þjónustu við
viðskiptavini sína. Með nýrri skrifstofu
BM Flutninga í Rotterdam komast
viðskiptavinirfýrirtækisins í nánari tengsl
við markaðinn erlendis. Starfsmenn
BM Flutninga fylgjast náið með öllu
flutningaferlinu án milligöngu þriðja
aðila, sem leiðirtil lægri forflutnings-
kostnaðar og betri þjónustu fyrir
viðskiptavini fyrirtækisins hér á landi.
Hafðu samband við okkur hér eða
í Rotterdam ogfáðu nánarí upplýsingar.
BM FLUTNINGAR
Holtabakki v/Holtaveg, 104 Reykjavík.
Sími 569 8000. Fax 569 8001. www.bm.is.
Den Hamweg 30, 3089 KK Rotterdam, The Netherlands.
Tel.: +31 10 428 5065. Fax: +31 10 428 5064.