Morgunblaðið - 16.06.1999, Blaðsíða 28

28 MIÐVTKUDAGUR 16. JÚNÍ 1999
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ

Frelsishetja
sest í helg-
an stein
Merkum kafla í sögu Suður-Afríku lauk
16. júní þegar Nelson Mandela lét af emb-
ætti forseta. Nú þegar hann er orðinn átt-
ræður og stærsti draumur hans hefur ræst
getur Mandela loksins notið ávaxta ævi-
starfsins - frelsis og friðar - eftir að hafa
helgað líf sitt baráttunni gegn kúgun hvíta
minnihlutans og tryggt fullt lýðræði í
landinu án blóðsúthellinga.
s
Reuters
NELSON Mandela, fyrrverandi forseti Suður-Afríku, kyssir Frene Ginwala, forseta suður-afríska þingsins,
við upphaf sfðasta þingfundar Mandelas.
TÍMAMÓT urðu í frelsis-
baráttu blökkumanna í
Suður-Afríku í febrúar
1990 þegar Nelson Mand-
ela, þá á 72. aldursári, var leystur
úr haldi eftir að hafa verið í fangelsi
í 27 ár. Ýmsir töldu þá að hann væri
orðinn of aldraður og bitur eftir svo
langa fangavist til að geta leitt
frelsisbaráttuna til farsælla lykta
en hann stóðst eldraunina með mik-
illi reisn. Hann tók strax að beita
sér fyrir sáttum milli kynþáttanna
og átti stærstan þátt í því að koma
á fullu lýðræði í landinu án blóðsút-
hellinga eftir 350 ára ægivald hvíta
minnihlutans.
Mandela var á meðal fyrstu
málsvara vopnaðrar baráttu
blökkumanna gegn aðskilnaðar-
stefnunni en var fljótur að fyrirgefa
gömlum óvinum sínum þegar stjórn
hvíta minnihlutans lét loks undan
og afnam aðskilnaðarstefnuna
þremur áratugum síðar. Maðurinn,
sem hafði verið tákn baráttunnar
gegn aðskilnaðinum, varð brátt
holdgervingur sátta milli kynþátt-
anna.
Skömmu eftir að hann var leyst-
ur úr haldi fór hann til að mynda á
fund saksóknarans sem kom hon-
um í fangelsi. Hann fór einnig í eitt
af höfuðvígjum hægrisinnaðra Búa
til að ræða við Hendrik Verwoerd,
einn af forgöngumönnum aðskiln-
aðarstefnunnar.
„Hann tryggði með gerðum sín-
um að umskiptin yrðu friðsamleg,"
sagði F.W. de Klerk, síðasti forseti
hvíta minnihlutans, sem leysti
Mandela úr haldi.
Mandela stuðlaði einnig að því að
Suður-Afríkumenn endurheimtu
stolt sitt eftir að hafa
skammast sín fyrir fortíð-
ina. Hann bauð hvíta
fólkinu fyrirgefningu og
fátækum blökkumönnum
nýja von.
Hann fékk landsmenn til að gera
upp við fortíðina en beindi einnig
athygli þeirra að framtíðinni. „Við
gerðum dómsdagsspámennina agn-
dofa og afrekuðum byltingu án
blóðbaðs,“ sagði hann nýlega.
Ástandið kallaði á átök
Frelsisbaráttan síðustu áratug-
ina fyrir lýðræðisbyltinguna var þó
ekki án blóðsúthellinga. Þúsundir
manna biðu bana í átökum stuðn-
ingsmanna og andstæðinga aðskiln-
aðarstefnunnar. Þúsundir annarra
sættu pyntingum eða voru fangels-
aðir án réttarhalda og margir hurfu
sporlaust.
,Ástandið í landinu kallaði á við-
varandi átök - 350 ára drottnunar-
vald hvíta minnihlutans gat af sér
gífurlegt hatur,“ segir Ahmed Kat-
hrada, náinn vinur Mandelas, en
þeir voru lengi í sama fangelsi. „Við
eigum langa og erfíða göngu fyrir
höndum en við höfum tekið risa-
stórt skref í átt að sáttum.“
Fangavistin
styrkti hann
„Ég hef hlúð að hugsjóninni um
lýðræðislegt og frjálst þjóðfélag
þar sem allir lifa í sátt og samlyndi
og eiga jafna möguleika," sagði
Mandela í einni af þekktustu ræð-
um sínum þegar hann var sóttur til
saka fyrir landráð og tilraun til að
steypa stjórn hvíta minnihlutans
árið 1964 - sem varðaði dauðarefs-
ingu. „Þetta er hugsjón sem ég
vonast til að lifa fyrir og koma í
framkvæmd. En þetta er einnig
hugsjón sem ég er tilbúinn að deyja
fyrir ef þörf krefur."
Dómstóllinn dæmdi hann í lífstíð-
arfangelsi. Honum var haldið í
átján ár á fangaeyjunni Robben Is-
land en hann var síðan fluttur í
fangelsi á meginlandi Suður-Afríku
áður en hann var látinn laus fyrir
rúmum níu árum.
Kathrada segir að Mandela hafí
styrkst við fangavistina, sem hafi
þrátt fyrir allt gefíð honum tæki-
færi til íhugunar. Hann hafi verið
neyddur til að hafa samskipti við
útsendara aðskilnaðarstefnunnar
og áttað sig á því einn daginn að
hann yrði að vinna með þeim.
Flestir herskáustu fanganna
töldu að þegar sigur ynnist yrði
hvíta fólkið hrakið á brott. „Við átt-
uðum okkur á því að það var vit-
leysa,“ segir Kathrada. „Hvítu
mennirnir stjórnuðu öllu í landinu.
Við gátum ekki bara óskað þess að
losna við þá.“
Þegar Mandela hóf samningavið-
ræðurnar við síðustu
stjórn hvíta minnihlut-
ans vissi hann að af-
nema þyrfti aðskilnað-
arstefnuna og allt
stjórnkej'fi hennar til
fulls. Hann var hins vegar staðráð-
inn í að koma í veg fyrir að ný harð-
stjóm tæki við og að meirihlutinn
gæti kúgað hvíta minnihlutann.
Gagnrýndur fyrir ráðríki
Mandela fékk tækifæri til að
koma hugsjón sinni í framkvæmd
þegar flokkur hans, Afríska þjóðar-
ráðið (ANC), vann stórsigur í
fyrstu kosningunum með þátttöku
allra kynþáttanna í apríl 1994, fjór-
um árum eftir að hann var leystur
úr haldi og de Klerk afnam bann
við starfsemi ANC. Mandela sór
embættiseið forseta mánuði síðar.
Nokkrir af aðdáendum frelsis-
hetjunnar urðu þó fyrir vonbrigð-
um eftir kosningasigurinn og töldu
að stjórnin hefði ekki aðhafst nóg
til að draga úr efnahagslega mis-
réttinu í landinu, landlægu atvinnu-
leysi og fátækt meðal blökku-
manna, og stemma stigu við
glæpafaraldrinum.
Þrátt fyrir hetjuljómann fór
Mandela ekld varhluta af gagnrýni
á valdatíma sínum, var vændur um
einræðistilburði og jafnvel nánustu
samstarfsmenn hans hentu gaman
að ráðríki hans. Hann var einnig
gagnrýndur fyrir óskýra stefnu í
utanríkismálum og sagður hafa
hneigst til sérvisku á síðari árum.
Mandela átti það til að bregðast
harkalega við gagnrýni. Þegar
svartir blaðamenn voguðu sér að
setja út á stjóm hans lýsti hann
þeim sem skósveinum hvítra blaða-
eigenda. Þegar litlu stjómarand-
stöðuflokkarnir kvörtuðu yfir
stjórninni sakaði hann þá um að
vilja aðeins vemda forréttindi hvíta
minnihlutans.
Hætta talin á eins flokks kerfi
Margir óttast að sterk staða
stjómarflokksins geti leitt til eins
flokks kerfis í Suður-Afríku eins og
mörgum ríkjum álfunnar. ANC
fékk næstum tvo þriðju þingsæt-
anna í nýafstöðnum kosningum og
þarf aðeins stuðning eins smáflokks
til að geta breytt stjórnarskránni
að eigin vild.
„Margir forystumenn ANC
hneigjast til þess að túlka flokkinn
sem ríkið og það er mjög, mjög
hættulegt. Við höfum margoft séð
það gerast í Afríku,“ sagði suður-
afríski prófessorinn Themba Sono,
forseti stofnunar sem rannsakar
tengsl kynþáttanna í Suður-Afríku.
Mandela hefur sjálfur viðurkennt
að sér hafi orðið á ýmis mistök en
segir að Afríska þjóðarráðið hafi
fyrst og fremst verið frelsishreyf-
ing og reynslulítið sem stjórnar-
flokkur.
Vildi ekki verða forseti
í fyrstu var almennt litið svo á að
lýðræðið og stöðugleikinn í Suður-
Afríku stæði og félli með Mandela
og um tíma vom fjölmiðlar landsins
með linnulausar vangaveltur um að
hann ætti við vanheilsu að stríða.
Mandela kveðst aldrei hafa viljað
verða forseti, einkum vegna aldurs-
ins, og aðeins hafa tekið við emb-
ættinu vegna áskorana flokks-
bræðra sinna. Hann tilkynnti fyrir
rúmum tveimur ámm að hann
hygðist draga sig í hlé þegar kjör-
tímabilinu lyki og tók fljótlega að
færa völd sín í hendur varaforseta
síns og arftaka, Thabo Mbeki.
„Thabo hefur verið við stjómvöl-
inn í mörg ár og ég hef aðeins verið
forseti að nafninu til,“ sagði Mand-
ela við blaðamenn nýlega.
Sonur Thembu-höfðingja
Mandela fæddist í þorpinu Qunu
í Transkei-héraði og hefur lýst
þorpinu sem friðsömum og daufleg-
um stað. Faðir hans var höfðingi
Thembu-manna og kominn af kon-
ungum ættbálksins.
Mandela nam lögfræði við Fort
Hare-háskóla, sem hefur útskrifað
marga af leiðtogum blökkumanna í
sunnanverðri Afríku, m.a. Robert
Mugabe, forseta Zimbabwe.
Hann starfaði um hríð sem ör-
yggisvörður í gullnámu en hóf síðan
störf við lögmannastofu og kynntist
þar blökkumanni sem fékk hann til
að taka þátt í baráttunni gegn kyn-
þáttamisréttinu.
Pólitískt andóf hans hófst árið
1943 þegar hann tók þátt í mót-
mælagöngu gegn strætisvagnafar-
gjöldum. „Gangan kveikti eld innra
með mér,“ skrifaði hann síðar. „Ég
var orðinn þátttakandi í frelsisbar-
áttunni."
Rúmri hálfri öld síðar voru
Mandela og de Klerk sæmdir frið-
arverðlaunum Nóbels fyrir að
binda enda á kynþáttaaðskilnaðinn
og sonur Thembu-höfðingjans í
Qunu er nú orðinn að ástsælasta og
einum virtasta stjórnskörungi
heims.
Kvæntist á áttræðisafmælinu
Ósérhlífni Mandelas í baráttunni
fyrir frelsi blökkumanna stuðlaði að
því að tvö hjónabönd hans fóru út
um þúfur. Fyrsta eiginkona hans,
Evelyn, kvartaði yfir því að hann
eyddi of miklum tíma í stjórnmálin
og þau skildu 1953. Fimm árum síð-
ar kvongaðist hann Winnie Madik-
izela. „Ég vissi um leið og ég sá
hana að ég vildi kvænast henni,“
skrifaði hann síðar í sjálfsævisögu
sinni.
Winnie leiddi eiginmann sinn út
úr fangelsinu þegar hann
var leystur úr haldi.
Hann studdi hana dyggi-
lega þegar hún var sótt
til saka fyrir aðild að
morði á 14 ára dreng og
fundin sek um mannrán og líkams-
árás.
Forsetinn gat þó ekki fyrirgefið
eiginkonu sinni þegar hún varð
uppvís að því að hafa haldið við
ungan lögfræðing. Þau skildu árið
1996 og Mandela lýsti henni á þess-
um tíma sem eyðslukló og kvaðst
hafa verið mjög einmana í hjóna-
bandinu.
í september sama ár tók Mand-
ela að koma fram opinberlega með
Graca Maehel, ekkju Samoras
Machels, fyrrverandi forseta Mó-
sambíks. Þau gengu í hjónaband á
áttræðisafinæli Mandela á síðasta
ári.
Gæti flust til Mósambík
Suður-afrískir fjölmiðlar velta
því nú fyrir sér hvað Mandela, sem
verður 81 árs 18. júlí, hyggist gera
eftir að hann lætur af embætti. Þótt
aldurinn sé farinn að segja til sín
eiga margir erfitt með að trúa því
að Mandela dragi sig algjörlega í
hlé eftir að hafa gegnt svo veiga-
miklu hlutverki í lýðræðisuppbygg-
ingunni í landinu.
Sérfræðingar í suður-afrískum
stjómmálum hafa bent á að verði
hann áfram í Suður-Afríku geti |
hann skyggt á eftirmann sinn, eink- |
um þar sem hann er ekki þekktur 1
fyrir að þegja.
„Það er ekki gott að þvælast fyr-
ir,“ sagði Mandela við blaðamenn
fyrir kosningamar 2. júní og kvaðst
ekki vilja skyggja á nýja forsetann.
Þessi ummæli hafa kynt undir
orðróm um að Mandela hafi ákveðið
að flytja úr landi eftir að Mbeki
tekur við forsetaembættinu. Hermt
er að Mandela og eiginkona hans |
hafí reist „draumahús“ í heimaborg |
hennar, Maputo, höfuðborg Mó- f
sambík, og ætli að setjast þar að.
Húsið í Maputo er sagt hafa
kostað andvirði rúmra 100 milljóna
króna, sem teljast miklir fjármunir
í Mósambík, fátækasta landi heims
að mati Alþjóðabankans. Að sögn
talsmanna Mandelas var það fjár-
magnað með höfundarlaunum
Mandelas fyrir sjálfsævisögu hans,
Gönguna löngu til frelsis.
Flytjist Mandela til Mósambík I
ætti hann ekki að skyggja á Mbeki, p
sem þykir hæfur leiðtogi en gjöró-
líkur forvera sínum að mörgu leyti
og ekki gæddur jafn miklum per-
sónutöfrum.
Eiginmaður forseta?
Eiginkona Mandelas er 53 ára
gömul og á sæti í framkvæmda-
stjórn stjórnarflokksins í Mósam- ,
bík, Frelimo. Þegar hún
var 29 ára varð hún |
fyrsta konan til að gegna I
ráðherraembætti í land-
inu og líklegt þykir að
hún verði við áskorunum
flokks síns um að bjóða sig fram í
forsetakosningunum í Mósambfk
árið 2004.
„Mandela hefur þjónað landi sínu
en Graca á framtíðina fyrir sér,“
sagði Carlos Cardoso, ritstjóri Met-
ical, fréttabréfs í Maputo. „Margir
binda miklar vonir við að hún verði
fyrsta konan í embætti forseta
landsins."
Margir hafa einnig spáð því að
Mandela eigi eftir að stjórna friðar-
umleitunum á vegum Sameinuðu
þjóðanna. Vinir hans segja að hann
myndi líta á það sem mikinn heiður
ef hann yrði beðinn að gegna slíku
hlutverki en hann þurfi hvíld.
Mandela vill nú geta sinnt barna-
börnum sínum, skrifa endurminn- *
ingar um þjáningar sínar í fangels- |
inu, baráttuna og sigurinn, og njóta
þess í ellinni sem hann afrekaði á
ævinni - frelsisins og friðarins.
„Afrekuðum
byltingu án
blóðbaðs“
Tákn sátta
milli kyn-
þáttanna