Morgunblaðið - 13.07.1999, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 13. JÚLÍ 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
eyru og hjarta
Höfuð,
TONLIST
Skálholt
SUMARTÓNLEIKAR
Tryggvi M. Baldvinsson: Missa
Comitis generosi. Einar Jónsson,
básúna; Pétur Grétarsson, slagverk;
Sönghópurinn Hljómeyki. Stjórnandi:
Bernharður Wilkinsson. Sunnudag-
inn 11. júlí kl. 13.
VEGNA óviðráðanlegra ástæðna
komst undirritaður ekki á sumar-
tónleikana tvenna í Skálholti á
laugardaginn var, en náði þó megn-
inu af ítrekun þeirra daginn eftir og
þar með merkasta viðburðinum
tengdum Jóni Leifs þessa helgi,
þ.e. frumflutningnum á Söknuði og
Sjávarljóðum úr Op. 35, sem átti
sér stað á tónlistarstund fyrir
messu eftir fyrri tónleika umrædds
sunnudags.
Fyrri tónleikar sunnudagsins
voru helgaðir nýju verki staðartón-
skáldsins í Skálholti að þessu
sumri, „Missa Comitis generosi"
eftir Tryggva M. Baldvinsson fyrir
blandaðan kór, básúnu og slag-
verksmann, ásamt fáeinum ein-
söngástrófum fyrir háttliggjandi
einsöngssópran í anda Misereres
AEegris, sem hér lentu í seiðandi
fallegum meðförum Hildigunnar
Rúnarsdóttur. Tónefni messunnar
segir Tryggvi að hluta byggt á
sekvenzíu úr Gufudalsgrallaranum
frá 1460 undir nafninu Comitis
generosi, kenndri við Magnús
Orkneyjajarl, þaðan sem tónskáldið
sótti upphöf allra þátta, en hvort
sem tilviljun réð eður ei, fékk und-
irritaður ekki betur heyrt en að
ákveðinn skyldleiki væri með
páskasekvenzíunni fomu „Victimae
paschali laudes“, sem, ef út í það er
hugsað, virðist líka lita upphaf hins
vinsæla kórlags Þorkels Sigur-
björnssonar, Heyr himna smiður.
Tónbil upphafsstefsins birtust þeg-
ar í blábyrjun verksins úr munni
söngmeyja sem fornmenn kölluðu,
þ.e. crotales-klingjum eða „fornum
symbölum", úr öruggum höndum
Péturs Grétarssonar í Introitus
inngangskaflanum fyrir slagverk,
en gengu síðan eins og rauður
þráður gegnum alla þætti verksins
allt til enda.
Missa comitis generosi - eða
„Messa gjöfuls ferðanauts", ef
reiða má sig á skólabókalatínuna -
er langt og mikið verk, eða rúm
klukkustund að lengd. Lengdin
rann þó varla upp fyrir hlustandan-
um fyrr en að öllu afloknu, því að
aldrei þessu vant réð ferðinni fjöl-
breytni og hugvit sem maður satt
að segja heyrir allt of sjaldan í nú-
tíma kirkjuverki af þessari stærð-
argráðu, og em veraldlegar tón-
smíðar svosem fráleitt undanskild-
ar heldur. Áheyrendur fengu ávallt
nýja áferð og andstæður að heyra
löngu áður en venjubundinn
módernískur grámi einsleitrar
áferðar náði að festa rætur, án þess
þó að verið væri að fara úr einu í
annað, enda beinagrind verksins
ævinlega föst fyrir og auðheyran-
leg. Kom manni ósjálfrátt í hug
ljóðlist dönsku skáldkonunnar In-
ger Christensens, sem njörvar
saman lauílétt yfirborð sonnettu-
sveigs voldugum akkeriskeðjum
formsins undir niðri, svo að fislétt
fiðrildaflökt ytra byrðis neglist
fenrisfjötram undirstöðunnar í
einni og sömu andrá. Slíkt er sönn
list, og raunar helzt samboðin
meistara á við Mozart, er kvað hafa
bent tónsmíðanemendum sínum á
höfuð, hjarta og eyra sem mikil-
vægustu hjálpartæki kompónist-
ans.
Á seinni tímum virðast eyra og
hjarta einatt hafa orðið að þoka fyr-
ir höfðinu, en hér gat þó loks að
heyra verk, sem hikaði ekki við að
beita öllum skilningarvitum, og
kom það óneitanlega almennum
hlustanda fyrir sjónir sem hressi-
leg orð í tíma töluð - að maður segi
ekki beinlínis „djarflega tefld“. Því
auðheyrt var út í gegn, að þetta
verk sætti ekki sligandi pappírs-
hugsun ríkjandi röðunaraðferða
nútímatónlistar, heldur var hér
unnið út frá gegnum gildum mús-
íkalskar hugsunarháttar með beit-
ingu aldagamalla en virkra tón-
smíðaaðferða - vel að merkja án
þess að leita alfarið á náðir hefðar-
innai'. Þvert á móti mátti hér heyra
tónverk, sem náði kannski einna
lengst íslenzkra nútímasmíða í því
að bræða saman fornt og nýtt í
sannfærandi samtímatónmál. Höf-
undur gerði sér réttilega ljóst, að
beiting slunginnar raddfærslu skil-
aði sér bezt við ákveðinn tónalan
lágmarksgrann, en samt sem áður
hljómaði tónsköpun hans ferskari
og frumlegri en fjöldinn allur af
mun framsæknari verkum sem á
vegi manns hafa orðið á síðari ára-
tugum.
Slíkt gerist aldrei án hnitmiðaðr-
ar og innlifaðrar túlkunar, og hlýt-
ur framlag þeirra Hildigunnnar,
Péturs, Einars og Hljómeykis und-
ir hvetjandi stjórn Bernharðs Wilk-
inssonar óhjákvæmilega að vega
þungt. E.t.v. má spyrja hvort und-
ursamlega blíður niðurlagsklasa-
hljómur Agnus Dei-kaflans hefði
ekki verið vestrænu eyra áhrifa-
meiri endalok en að fjara út á „Ite,
missa est“-kafla þar á eftir fyrir
básúnu og slagverk, sem í meðför-
um höfundar virtist vísa til algyðis-
trúar og lamasiðar á Þaki heimsins
með dulúðugu klingi og fjarrænu
lúðraurri. Hitt er þó víst, að hér
mátti heyra tónverk, sem, þrátt
fyrir ýmsar fornar ígrandanir,
sumar þeirra m.a.s. hánorrænar,
höfðaði til ólíkra þjóða og skap-
gerða. Tónverk sem verðskuldar að
verða lýðum kunnugt - sem fyrst,
og sem allra víðast.
Ríkarður O. Pálsson
BÆKUR
Barnabók á ensku
KEIKO. HOME AT LAST.
Eftir Kristínu Helgu Gunnarsdétt-
ur. Translated from Icelandic by
Edward Barry Rickson. Artwork:
Stfll ehf. Hallgrímur Ingólfsson,
Aðalsteinn Svanur Sigfússon
Vöxtur. Growth Publication
House, 1999 - 33 bls.
ÞAÐ er mjög sjaldgæft að ís-
lenskar barnabækur séu gefnar út í
enskumælandi löndum, og í raun
má telja þær íslensku bækur á
fingrum annarrar handar sem náð
hafa á þann eftirsótta markað. Við-
brögð íslenkra barnabókaútgefenda
hafa verið þau að barnabækur eru
þýddar á ensku, og oft líka á eitt-
hvert Norðurlandamál, gefnar út á
íslandi og seldar í íslenskum bóka-
búðum. Þetta gerir það að verkum
að nokkrar alíslenskar myndabæk-
ur fyrir böm hafa komið fyrir sjónir
útlendinga.
I þetta sinn hefur saga um hinn
heimsfræga Keikó verið gefin út á
ensku. Eflaust hefur tilefnið að
þessari bók verið sú heimsathygli
sem flutningur háhymingsins til Is-
lands hefur vakið og áhugi bama á
sögunni um Keikó/Willy sem var
frelsaður í alvöranni.
Sagan hefst í dýragarðinum í
Luminlana í borginni Lumin, sem
væntanlega er ímyndaður staður.
Þar er logandi heitt og dýranum líð-
ur illa. Þau sem eru frá köldum
heimkynnum eru illa haldin í hitan-
um og þau sem era frá sléttum Af-
ríku era aðþrengd og kunna illa við
sig í búrum sínum. Sögumenn eru
tveir, ég og þú, og það er greinilegt
að sögumaður er eldri og segir hin-
um (þér) til. Byrjað er á
nokkurs konar prédikun
um hversu afleitt það sé
fyrir dýrin að vera í
svona ónáttúralegu um-
hverfi. I bókarlok eram
við enn í Luminlana en
þá snýst umræðan um
að dýragarðar séu
kannski nauðsynlegir til
þess að fólk fái tækifæri
til að sjá hvemig dýrin
líta út. Þessi aukaum-
gjörð um söguna er
óþörf og bætir litlu við söguna um
Keikó og er ekki heldur nógu ítar-
leg til að geta staðið sérstök sem
umfjöllun um réttmæti dýragarða.
Aðalhluti sögunnar er ævintýrið
um Keikó sem sögð er af sögu-
manninum frá Luminlana sem veit
hvemig Keikó leið á hverjum tíma
og hvers hann saknaði. En ekki er
hann alvitrari en svo að hann veit
ekki hvort Vestmannaeyjar halda
ennþá nafninu sínu. Ævintýrið hefst
við Island sem sögumaður talar um
í miklum gælutón. Hann dregur upp
mynd af þessari örlitlu þjóð sem
vinnur mjög mikið og lifir í veiffi-
mannasamfélagi. Mynd þessi af ís-
landi er dregin óraunhæfum og
rómantískum línum, og ég held að
fáir séu þeir staðir á Islandi nútím-
ans þar sem allir hjálpast að við að
gera að þeim afla sem bátar færa í
land. Ekki er nú svo langt síðan
Keikó var veiddur að þessi mynd
geti staðist sögulega en eflaust
gengur hún vel í þá sem ekkert
þekkja til Islands. Það má til sanns
vegar færa að það era veiðimenn á
íslandi þekkja bráð sína en ekki er
minnst á á hverju íslenskt nútíma
efnahagslíf byggir og að íslenskir
veiðimenn gera gott betur en að
veiða sér tii matar.
Ævi Keikós er síð-
an rakin frá því hann
er veiddur við Is-
landsstrendur, m.a.
þegar farið er með
hann til Kanada, til
Mexíkó þar sem hann
er hungraður og illa
haldinn, sagt frá
flutningi hans til
Oregon, drepið á
kvikmyndina frægu,
og loks er hann kom-
inn heim til Islands
aftur þar sem tekið
er á móti honum með
kostum og kynjum.
Mér finnst höfund-
ur bókarinnar ekki
hafa almennilega gert upp við sig
hvers konar bók er verið að skrifa.
Ef þetta átti að vera fræðslurit um
dýr í dýragörðum og líf þeirra þar,
hefði þurft að gera umfjöllunina
meira sannfærandi, því ekki eru
dýrin í öllum dýragörðum illa hald-
in. Ef þetta átti að vera myndabók
fyrir böm um ævi Keikós - sem
mér hefði fundist að sagan ætti að
vera - er í sögunni allt of mikið af
smáatriðum sem draga úr ævintýr-
inu og gera textann einfaldlega
ekki nógu spennandi. Bókin nær
því ekki að gera efninu nægilega
skemmtileg skil, og frásögnin verð-
ur ekki eins heillandi og ætla
mætti með svo sérkennilegt við-
fangsefni.
Myndimar frá Islandi eru falleg-
ar og litanotkun góð, en hvergi er
sýnd mynd af borgarsamfélagi né
neinni eiginlegri byggð á Islandi.
Erlendur lesandi fær því enga raun-
hæfa mynd af núverandi heimkynn-
um Keikós af þvi að skoða þessa
myndabók en það er kannski í sam-
ræmi við frásögnina um veiði-
mannasamfélagið og þjóðsagnaeyj-
amar (fairy-tale chain of islands)
fyrir sunnan land þar sem Keikó
var loks búinn staður.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Keikó
Kristín Helga
Gunnarsdóttir

<
Skálholt.
I greipum
draums og
dauða
TQÍMLIST
Skálholt
SUMARTÓNLEIKAR
Jón Leifs: Söknuður og Sjávarljóð
úr Erfiljóðum Op. 35 (frumfl. 10.7.
1999). Þórunn Guðmundsdóttir
sópran; Hildigunnur Halldórsdótt-
ir, fiðla. Sönghópurinn Hljómeyki.
Stjórnandi: Bernharður Wilkins-
son. Sunnudaginn 11. júlí kl.
16:40.
SEINNI Skálholtstónleikar
sunnudagsins fóra fram næst á
undan messu í kirkjunni um
fimmleytið. Vora þar endurflutt
tvö kórverk eftir Jón Leifs er
framflutt höfðu verið daginn áð-
ur. Gætti nokkurrar ónákvæmni
um þetta mál, og raunar fleiri, í
tónleikaskrá, en fyrir hjástoð að-
standenda fékkst upplýst, að
þriðja verk Jóns undir sama
ópusamúmeri, Sorgardans, hefði
fallið niður. Verkin þrjú era sam-
in 1947, öll helguð sviplegu frá-
falli Lífar, dóttur tónskáldsins,
og því skyld að efnisinntaki, en
að öðra leyti ekki fullvíst, hvort
Jón hafi ætlazt til að þau yrðu
flutt saman sem ein heild. Engu
að síður má harma að Sorgar-
dansinn skyldi þurfa að falla nið-
ur við þennan merkisatburð, sér-
staklega ef mið er tekið af Sjáv-
arljóðum, sem reyndist óvenju
áhrifamikið og fagurt kórverk í
oftlega hrjúfu tónalandslagi
Jóns. Verður vonandi reynt að
flytja, eða a.m.k. hljóðrita, alla
þrjá þætti innan langs tíma, svo
meta megi heildarsamverkan
þeirra, fáist ekki ákveðnari vís-
bending um ætlun tónskáldsins.
Söknuð semur Jón Leifs fyrir
karlakór við samnefnt kvæði
Jónasar Hallgrímssonar undir
ljóðahætti Eddukvæða, þar sem
hin unga íslenzka bókmennta-
rómantík hverfur vísvitandi á vit
fymdar. Verkið var fremur stutt
en kyrrlátt. Ölduvaggandi tóna-
málið bar sterkan keim af
Requiemi Jóns fyrir blandaðan
kór og var prýðilega sungið af
karlpeningi Hljómeykis, þótt
helzti fámennur væri.
Sjávarljóðin, lokaverk þrennd-
arinnar, var mun lengri tónsmíð
og viðameiri, samin fyrir karla-
kór, einsöngsmezzosópran og
einleiksfiðlu. Að sögn Árna
Heimis Ingólfssonar í skýringum
hans við verkin í tónleikaskrá
táknar söngröddin dauðann og
fiðlan Líf, og voru báðar raddir
allsjálfstæðar; stóðu ýmist einar,
saman eða samtvinnaðar við
karlaraddirnar sem gripdýr á
fomri vindskeið. I íðOfagurri
hljómgun Skálholtskirkju kom
þetta áður óflutta verk Jóns fyrir
sem fágætt djásn upphafinnar
fegurðar, þar sem harmþrungi
höfundar höfðaði óvenjusterk-
lega til hlustandans. Þó að text-
inn - samtíningur tónskáldsins á
viðlögum, spakmælum og lausa-
vísum úr ýmsum áttum - verkaði
í fljótu bragði sundurlaus, var
heildarsvipur verksins í tónum
talinn engu að síður sterkur, og
flutningur allra hijómlistar-
manna var afar innlifaður, enda
sjaldan við öðru að búast undir
markvissri stjóm Bemharðs
Wilkinssonar. Andrámsloft
verksins sveiflaðist milli svífandi
angurværðar, ólgandi heiftar og
draumkenndrar helfróar eða
hins næsta sem komizt verður
sveitasælu í landi melgrasskúfs-
ins harða. Þó birti tO á einum
stað („Oss var áður afmarkaðr
aldr“), og naut sólar eina dúr-ög-
urstund, áður en verkið fjaraði
endanlega út með sjávarfalli
sorgar.
Hér gat að heyra eftirminni-
lega perlu, sem á eftir að skara
fram úr mörgu í verðandi heOd-
argeisladiskaútgáfu BIS á verk-
um Jóns Leifs. Tær söngrödd
Þórunnar Guðmundsdóttir og
hin fomúðlegu tvígrip Hildig-
unnar Halldórsdóttur á fiðluna
lýstu eins og stjömur um nótt á
dimmbláum himingnmni karl-
anna í Hljómeyki og skópu í
sameiningu allt að því áþreifan-
lega draumaveröld. Afrek sem
að líkindum verður erfitt að end-
urtaka á jafn áhrifamikinn hátt á
væntanlegum geisladiski.
Ríkarður Ö. Pálsson