Morgunblaðið - 21.09.1999, Blaðsíða 40

40 ÞRIÐJUDAGUR 21. SEPTEMBER 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
%
v
Y
Um höf-
undinn
„Mér er Ijúft adjáta, að honum hefur
tekizt að skrifa nokkrar þokkalegar
blaðsíður, en þœr blaðsíðurgeta með
engu móti bjargað mér, kannski
vegna þess að allt, sem erfrábœrt, er
frá engum sérstökum komið, ekki
einu sinni frá hinum Borgesnum,
heldurfrá tungunni oghefðinni. “
Jorge Luis Borges
Einu sinni var höf-
undur verks miðja
þess, öxullinn sem
allt snýst um.
Verk höfundanna
voru talin bein endurspeglun
þeirra sjálfra, sálarlífs þeirra,
hugsana og gjörða. Merking
verks lá í ævi höfundarins. Þess
vegna þekkjum við ævi gömlu
meistaranna jafn vel og verk
þeirra. í sumum tilfellum hefur
ævin meira að segja skyggt á
verkin í bókmenntasögunni;
þetta á ör-
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
ugglegavið
um bæði
Jónas Hall-
grímsson og
Einar Benediktsson, og gott ef
ekki Halldór Laxness líka. Bók-
menntafræði var þannig meiri
sagnfræði en skáldskaparfræði
eða fagurfræði. Það skipti jafn
miklu máli að þekkja sögu
skáldsins og sögur þess.
Síðan breyttist eitthvað um og
upp úr miðri öldinni og höfund-
urinn skipti allt í einu ekki neinu
máli. A sama tíma hættu menn
að tala um verk og töluðu þess í
stað um texta og í stað bók- _
mennta var talað um skrif. Árið
1968 var meira að segja gefið út
opinbert dánarvottorð höfund-
arins. Roland Barthes lýsti því
yfir í frægri grein sinni, „Dauði
höfundarins“, að sjálf þess sem
skrifar væri ekki lengur grunn-
ur textans. Sjálfið hefði runnið
undan og í staðinn væri kominn
hlutlaus, sjálfstæður texti sem
ætti ættir sínar að rekja til ann-
arra texta, til hefðarinnar og
tungumálsins.
Viðbrögðin við þessum tíðind-
um voru ærið misjöfn. Bók-
menntimar höfðu um langt
skeið glímt við að lýsa ástandi
sem þessu þar sem sérhver
sjálfsmynd er horfin en yfir-
lýsingagleði fræðimannanna
setti þær og höfunda þeirra í
annarlega stöðu; þau urðu að
viðföngum ástandsins sem þau
héldu að þau væru höfundar að
og hefðu þess vegna fullt vald á.
Jorge Luis Borges lýsir þess-
ari breyttu stöðu höfundarins í
smásögunni „Borges og ég“
þremur árum eftir að Barthes
birti grein sína. Borgesi finnst
að sá sem skrifi sé alltaf einhver
annar, hinn Borgesinn: „Það er
hinum, honum Borges, sem
dettur í hug ýmislegt,“ segir
hann í upphafi sögunnar. Borges
lýsir sínu hvunndagslega lífi sem
virðist hafa lítið með skáldskap
að gera. Hann segist fá fréttir af
rithöfundinum Borgesi með
pósti, „og ég skoða nafn hans á
lista umsækjenda um prófess-
orsstöðu eða í skránni Hver er
maðurinn?" Hann segir að þeir
hafi að mörgu leyti sömu áhuga-
mál en hinn slái þeim alltaf upp í
leikaraskap: „Það yrði of djúpt
tekið i árinni segði ég, að sam-
búð okkar sé óvinsamleg. Ég lifi
aðeins, læt lífið stjórna mér, til
þess að Borges geti skipulagt
bókmenntir sínar og svo að þær
bókmenntir geti réttlætt sjálfan
mig.“ Þessi skrif hins réttlæta
þannig tilvist Borgesar en þó að
honum hafi tekist að skrifa
„nokkrar þokkalegar blaðsíður"
segir Borges að þær geti með
engu móti bjargað sér: „kannski
vegna þess að allt, sem er frá-
bært, er frá engum sérstökum
komið, ekki einu sinni frá hinum
Borgesnum, heldur frá tungunni
og hefðinni.“ Þegar allt kemur
til alls er það því ekki einu sinni
hinn sem skrifar, textinn sprett-
ur af öðrum texta og Borgesi
þykir hann sjálfur ekki vera
neitt neitt: „Hvað sem öðru líð-
ur, þá er ég dæmdur til algerrar
glötunar, og einungis eitthvert
andartak lífs míns mun geta lif-
að sjálft sig í hinum. Smátt og
smátt rífur hann allt til sín, þótt
mér gremjist sú venja hans að
falsa og rnikla." Borges mun
verða að hinum, hann verður
annar og sjálfsmynd hans renn-
ur undan eins og Barthes lýsti:
„Mér er sá einn kostur gefinn,
að vera tfl í Borges, ekki sjálfum
mér (ef ég er þá nokkur),“ segir
Borges og heldur áfram: „En ég
þekki sjálfan mig miklu síður í
bókum hans en í mörgum öðrum
bókum eða í stríðum strengleik
gítarsins. Fyrir löngu reyndi ég
að sleppa frá honum og flýði á
náðir goðsagna úthverfisins,
flýði að leikjum við tímann og
við óendanleikann. En núna eru
þeir leikir orðnir leikir Borges-
ar, og mér ber nauðsyn til að
finna upp eitthvað nýtt. Þannig
er líf mitt stöðugur flótti, og allt
glatast mér, og allt heyrir
gleymskunni tfl eða hinum.“ Að
endingu segist Borges ómögu-
lega geta vitað hvor þeirra skrif-
ar þessa blaðsíðu, hann eða hinn.
Kenningin um brotthvarf höf-
undarins hefur þannig valdið
upplausn í lífi skálda. Hún hefur
hins vegar ekki sannfært höfun-
dinn um að gefa stöðu sína end-
anlega eftir. Að mati Michels
Foucaults var lesandinn ekki
búinn undir það að missa höf-
undinn út úr bókmenntunum í
lok sjöunda áratugarins, án hans
væri textinn aðeins eitt og eitt
merkingarlaust orð á stangli. Og
það stóð heima. Lengi vel laum-
aði hann sér inn á milli orða og
reyndi að tengja þau saman eftir
sínu höfði. Nú orðið virðast
þessir tilburðir þó sjaldnast hafa
annað gildi en hið markaðslega.
Astæðan fyrir þaulsætni höf-
undarins kann þó einnig að vera
sú að menn eiga erfitt með að
sætta sig við að með höfundin-
um fer líka snillingurinn sem
skapar eilífðarverk úr flughárri
og djúpsærri ímyndun sinni.
Þess vegna er því hafnað að bók-
menntir verði ekki tfl úr engu
heldur aðeins sem tflvitnun í
annan texta. Þegar bókmennt-
imar losna við snillingskomplex-
inn (eða er það kannski djúp-
stæður Evukomplex sem flækist
fyrir nýju bókmenntunum, sem
Barthes kallaði skrif, - að hafa
orðið til úr einhverjum öðram,
en ekki sjálfum sér) mun höf-
undurinn loks dauður.
Tjáum kærleikann
sem réttlæti
ÉG FINN mig knú-
inn til að gera athuga-
semdir við tvennt sem
verið hefur í umræð-
unni undanfarna daga.
Það fyrra er grein
Ragnars Fjalars Lár-
ussonar sem birtist í
Morgunblaðinu 14.
sept. sl. Þar er hann
að agnúast út í ágæta
grein Ólafs Þ. Step-
hensen í Lesbók
Morgunblaðsins 4.
sept. um málefni sam-
kynhneigðra. Ólafur
notar orðið hjónaband
um staðfesta samvist
samkynhneigðra, sem
að Ragnar telur fráleitt að gera. I
þessu sambandi er rétt að benda á
að lögin um staðfesta samvist eru
náskyld hjúskaparlögunum, að
undanskildu ákvæði um ættleið-
ingu og tæknifrjóvgun og þess
vegna er ekki óeðlilegt að orðið
hjónaband komi inn í umræðuna.
Evangelísk lúterska kirkjan í
Bandaríkjunum [The Evangelical
Lutheran Church in America] skfl-
greindi hjónabandið árið 1995 sem
„bindandi ástarsamband tveggja
einstaklinga með eða án formlegr-
ar athafnar og ekki einskorðað við
gagnkynhneigða" [„loving binding
commitment between two people
with or without a ceremony, and
not limited to heterosexuals"]. Lút-
erska kirkjan í Bandaríkjunum er
komin lengra áleiðis í umæðunni en
við hér heima.
í þriðja lagi má nefna að Lúter
hélt því fram að hjónaband fólks
færi fram á torginu (im Dorfe), þ.e.
samband tveggja einstaklinga
helgast frammi fyrir ásjónu Guðs
burtséð fá formlegri athöfn.
Einnig vil ég andmæla þegar
Ragnar, sem prestur en ekki lækn-
ir, talar um samkynhneigð sem
sjúkdóm. Geðlæknafélag Banda-
ríkjanna tók samkynhneigð af lista
yfir sjúkdóma 1974, sama ár og Is-
lendingar náðu þeirri andlegu reisn
að vígja fyrsta kven-
prestinn. Það er smán
að virða ekki þessa
ákvörðun læknasam-
takanna.
Ef við tjáum kær-
leikann sem réttlæti
ber okkur að hætta
þeirri flokkunaráráttu
sem mismunar fólki!
Þannig halda menn
minnihlutahópum frá
sér og birta alþjóð eig-
in fælni (homofóbíu).
Gyðingarnir fengu á
sínum tíma gula
stjömu í barminn og
blökkumönnum voru
eignaðir allir heimsins
lestir, rétt eins og reynt er að að-
greina samkynhneigða, „hina
óhreinu", frá „hinum hreinu nú.
Samkynhneigð
Er ekki kominn tími til
þess nú að við förum að
tjá kærleikann sem rétt-
læti á Islandi, spyr Ólaf-
ur Oddur Jónsson. -
Svari hver fyrir sig.
Desmond Tutu hefur líkt þessari
áráttu við aðskilnarstefnuna. I
hugann kemur áminningin til Pét-
urs postula á sínum tíma:
„Éigi skalt þú kalla það vanhei-
lagt sem Guð hefur lýst hreint."
[Post.10.15]. Seinni athugasemdin
er út af viðtali við fjölskylduráð-
gjafann Stefán Jóhansson í DV 4.
sept. sl. þar sem hann segir að jafn-
réttisbaráttan sé skaðleg.
Breytt sjálfsvitund kvenna og
um leið samkynhneigðra hefur haft
samfélagsleg áhrif. Báðir hópar
hafa tjáð sig um reynslu sína af
kúgun, misnotkun og samfélags-
legu valdaleysi og það er alfarið
rangt að segja að jafnréttisbarátt-
an sé skaðleg.
Hún hefur orðið hvati umbóta í
öllum samfélögum. Siðfræðingar
víða um heim segja aftur á móti að
allt sem leiðir til kynjamisréttis sé
synd og gegn kynjamisrétti verði
að berjast innan fjölskyldna, í
kirkjum og almennt í mannlegum
samskiptum.
„Biblíulegur kristindómur" hef-
ur því miður átt sinn þátt í að gera
konur óvirkar og sinnulausar um
stöðu sína.
Dr. Beverly Wildung Harrison
hefur dregið upp trúverðuga mynd
af því að samband sé milli kvenhat-
urs og homofóbíu eða fælni í garð
samkynhneigðra. Hún bendir á þá
tilhneigingu í kristinni guðfræði að
vanrækja, horfa framhjá, eða líta
niður á líkamann. Líkaminn varð
eitthvað lægra og óæðra, jafnvel
eitthvað dýrslegt og talinn samofn-
ari lífi kvenna og samkynhneigðra,
en karla, sem var eignaður andinn
og skynsemin. Rétt siðferði næst
aldrei í samskiptum karla og
kvenna innan kristninnar, að henn-
ar mati, fyrr en þetta sjónarmið,
sem miðaði að því að halda konum
á sínum stað, verður viðui’kennt
sem kvenhatur (misogyni). Þessi
viðleitni að hafa stjórn á konum,
sem hóp, hefur mótað afstöðuna til
kynhneigðar og andúðin á konum
og samkynhneigðu fólki tengdist
andúð á líkamanum að mati Harri-
son.
A síðastliðnum 25 áram hafa
frelsishreyfingar kvenna og sam-
kynhneigðra verið áberandi innan
kirknanna og í samfélaginu al-
mennt bæði hér heima og erlendis.
í rauninni er hér um að ræða anga
af svokallaðri frelsunarguðfræði og
um leið réttindabaráttu minni-
hlutahópa (cultural politics).
Er ekki kominn tími til þess nú
að við förum að tjá kærleikann sem
réttlæti á Islandi? - Svari hver fyr-
ir sig.
Höfundur er prestur.
Ólafur Oddur
Jónsson
Fallinn engill
Að lokum er ég eins
og fallinn engill, fall-
inn út í hin ystu
myrkur, þar sem
kæra bíður mín íyrir
brot á landslögum
ásamt mannorðs-
missi.
Ég vfl hvorki troða
illsakir við Bergþór
né samkynhneigða og
ekki særa þá að
óþörfu eða valda þeim
hugarangri. Vissu-
lega eiga þeir rétt til
óskoraðra mannrétt-
inda eins og ég held
að þeir hafi þegar
fengið. Grein mín var
minn að versna, vegna þess að ég fyrst og fremst skrifuð til að sýna
voga mér að gagnrýna sumt af því fram á, að kirkjuleg hjónavígsla
sem samkynhneigðir halda fram. samkynhneigðra samræmist ekki
þeim skilningi, sem leggja ber í orð
Jesús Krists um hjónabandið, því
verður ekki mótmælt þó að Berg-
þór tæpi á því að slík vígsla sé ekki
bönnuð í orðum Krists.
Ég ætla ekld að ritskoða grein
Bergþórs, margt er fallegt í henni
og kristilegt, svo sem þegar hann
talar um ástina og trúna, sem
margir samkynhneigðir bera í
brjósti og efast ég ekki um að það
sé rétt.
Þá kemur að þeim orðum er ég
mótmæli skoðun Ólafs Þ. Stephen-
sens, að samkynhneigð sé jafn nátt-
úruleg og gagnkynhneigð og í
framhaldi af því sagði Ólafur, að
sumir kirkjunnar menn telji að
kynhneigð samkynhneigðra sé
BIODROGA
snyrtivörur
*Q-10*
húðkremið
Bankastræti 3, sími 551 3635.
Póstkröfusendum
BERGÞÓR Pálsson
sendir mér tóninn í
grein sinni í Morgun-
blaðinu föstudaginn 17.
september sl. Ég vil
þakka honum vin-
samleg orð um mig í
upphafi greinarinnar.
Ég get raunar sagt það
sama um hann, því að
af þeim kynnum sem
ég hef af honum haft
hefir hann komið mér
fyrir sjónir sem ljúfur
maður og þægilegur,
auk þess sem hann er
frábær söngvari.
Eftir því sem á líður
greinina fer hlutur
Ragnar Fjalar
Lárusson
Samkynhneigð
Fyrst þessi orð virðast
særa Bergþór, segir
Ragnar Fjalar Lárus-
son, og sjálfsagt alla
samkynhneigða svo
mjög get ég fúslega beð-
ist velvirðingar á þeim.
syndsamleg. Því svaraði ég með
þessum orðum: „Ég vil ekki nota
orðið syndsamleg um þessa kennd,
heldur er hér um að ræða einskon-
ar brenglun, sjúkdóm sem viðkom-
andi getur ekki ráðið við.“ Þessi orð
virðast fara mjög fyrir brjóstið á
Bergþóri. íslenskt tungumál hefir
mjög fjölbreytt orðaval og ef til vill
hefði verið réttara að nota önnur
orð. Ég fletti upp í samheitaorða-
bókinni, þar er orðið brengl eða
brenglun m.a. skýrt með orðinu
ruglingur. Er hér ekki einmitt um
að ræða rugling samkynhneigðra á
kynjum? Þannig leit ég á málin,
þegar ég skrifaði greinina. Læknis-
fræðin telur samkynhneigð ekki
sjúkdóm og kann því að vera óráð-
legt að nota það orð.
Fyrst þessi orð virðast særa
Bergþór og sjálfsagt alla samkyn-
hneigða svo mjög, get ég fúslega
beðist velvirðingar á þeim, því að
ég vil ekki særa, heldur upplýsa og
fræða. Presturinn á að reyna að
græða sár og sýna skilning bæði
mönnum og málleysingjum.
Höfundur er prestur.