Morgunblaðið - 23.01.2000, Blaðsíða 27

MÖRGUNBLÁÐIÐ
SÚNNÚÖÁGÍJR 23. JÁNÚÁR 2Ó0Ó 2?
Refisrétturinn tengist því töluvert
öðrum vísindagreinum eins og
heimspeki og félagsvísindum og
það finnst mér gera hann heillandi.
Hann veltir meðal annars fyrir sér
spurningum eins og hver er réttur
ríksins til að refsa og hvert er
markmiðið með refsingunni? Þegar
fjallað er um sakhæfi manna koma
niðurstöður úr sálfræði og geð-
læknisfræði til álita.
Annars er það viðfangsefni refsi-
réttar að lýsa réttarreglum um
refsiverða háttsemi, refsingum og
öðrum viðurlögum við afbrotum.“
Rannsóknir grundvöllur
kennslunnar
Ragnheiður segir að fyrstu kynni
sín af kennslu hafi verið þegar hún
var á fimmta ári í laganáminu.
„Jónatan Þórmundsson, prófessor,
sem kenndi mér refsirétt, bað mig
og tvo aðra nemendur að kenna
refsirétt í eina viku hvert um sig.
Þetta var ágætis reynsla.“
Hefur þú aldrei haft áhuga á að
starfa sem lögmaður?
„Nei, ég hef alltaf haft meiri
áhuga á fræðimennsku. Eftir að ég
lauk námi starfaði ég hins vegar
sem fulltrúi í Sakadómi Reykjavík-
ur og síðar í dóms- og kirkjumálar-
áðuneytinu og hvort tveggja hefur
nýst mér vel í starfi mínu í háskól-
anum.
Kennslan byggist á rannsóknum
það þarf að undirbúa sig íyrir tím-
ana með því að kynna sér vel það
sem verið er að fjalla um, leita
heimilda og setja niðurstöðumar
skynsamlega fram. Ég hef líka
mjög gaman af því að skiptast á
skoðunum um námsefnið við nem-
endur mína.
Rannsóknir eru í rauninni grunn-
urinn að kennarastarfinu,“ heldur
hún áfram og segir að á nokkurra
ára fresti gefist kennurum við Há-
skóla íslands tækifæri til að stunda
eingöngu rannsóknir í tiltekinn
tíma og í því skyni hafi hún dvalið
bæði lengri og skemmri tíma í út-
löndum. „Þetta er nauðsynlegt til
þess að njóta góðra bókasafna og
kynna sér ný viðhorf því við erum í
rauninni mjög einangruð.
Umhverfísrefsiréttur meðal
rannsóknarverkefna
Þegar ég var í framhaldsnáminu
í Kaupmannahöfn kynntist ég
mörgum, norrænum fræðimönnum
sem ég hef haldið sambandi við síð-
an og hafa reynst mér vel við rann-
sóknarstörf mín. En það sem ég er
að rannsaka hverju sinni ræðst
nokkuð af því sem ég er að kenna
það árið,“ segir hún.
I rannsóknum sínum hefur
Ragnheiður meðal annars fjallað
um samfélagsþjónustu sem hún
segir að sé skilgreind sem viðurlag-
ategund sem felst í því að á hinn
brotlega er lögð sú skylda að vinna
ákveðinn tímafjölda, launalaust og í
frístundum sínum, að verkefnum
sem koma þjóðfélaginu að gagni.
„Samfélagsþjónusta var lögfest hér
árið 1994. Danir voru fyrstir Norð-
urlandaþjóða til að taka upp samfé-
lagsþjónustu árið 1982 en þá var ég
einmitt við nám í Kaupmannahöfn
og fylgdist með þróun mála.“
Árið 1993 stundaði Ragnheiður
rannsóknir í umhverfisrefsirétti við
Berkeley-háskóla í Kaliforníu og
við Kriminalistisk Institut í Kaup-
mannahöfn. Fimm árum síðar
kannaði hún ákvörðun refsinga í
nauðgunarmálum. Rannsóknina
stundaði hún meðal annars við
lagadeild Cambridge-háskóla í
Englandi.
Námsgreinaval innan
lagadeildar aukið
Ragnheiður er eina konan í
fastri, fullri kennarastöðu við laga-
deildina, hún er spurð að því hvort
starf hennar eigi eftir að breytast
við það að hún er orðin prófessor?
„Starfið breytist í rauninni ekk-
ert. Ég held áfram að sinna
kennslu, rannsóknum og stjórnun
eins og ég hef gert undanfarin ár.“
Vissir þú að hverju stefndi með
ráðningu þína?
„Já, þar eð ég hef starfað lengi
við háskólann, en ég hóf starfsferil
minn þar sem stundakennari vetur-
inn 1984-85, þá vissi ég að þetta
væri í vændum auk þess sem nokk-
uð er síðan ég fékk hæfnisdóm sem
prófessor.“
Oeðlilegt að fram-
kvæmdavaldið breyti
ákvörðunum dómstóla
Eitt af fyrstu rannsóknarverkefn-
um Ragnheiðar fjallaði um samfé-
Iagsþjónustu. „Áður en ég útskýri
hvað felst í samfélagsþjónustunni
er rétt að nefna að upp úr 1970 var
umræða um viðurlagapólitík orðin
mjög mikil á Vesturlöndum," segir
Ragnheiður. „Eitt af því sem lögð
var áhersla á í þeirri umræðu var
að leita leiða til að draga úr notkun
óskilorðsbundinnar refsivistar.
Ástæða þess er sú að refsivistin hef-
ur ýmsa ókosti í för með sér. Inni-
lokun hefur mjög neikvæð áhrif á
þá sem henni sæta, refsivistin er
talin þyngri refsing nú en áður var
vegna breyttra þjóðfélagshátta og
meiri almennrar velsældar. Sá sem
sætir refsivist fer því meira á mis
meðan á henni stendur en áður var.
Mjög margir fangar sitja inni fyrir
auðgunarbrot og þær raddir hafa
heyrst að refsivist sé ef til vill of
þungbær refsing fyrir mörg slík
brot. Þá er refsivistin dýr fyrir
þjóðfélagið. Rannsóknir á áhrifum
mismunandi viðurlagategunda á
menn hafa sýnt að fangelsisrefsing
virðist ekki áhrifaríkari en aðrar
viðurlagategundir til þess að halda
mönnum frá brotum.
Með þessa ókosti refsivistar í
huga hefur verið reynt að leita
leiða til að draga úr notkun hennar.
En þá þarf að finna önnur úrræði til
að nota í staðinn og eitt þeirra er
samfélagsþjónusta.
Afbrotamenn vinni þjóð-
félaginu til gagns
Ragnheiður segir að samfélags-
þjónusta felist í því að á hinn brot-
lega er lögð sú skylda að vinna
ákveðinn tímafjölda, launalaust og í
frístundum sinum, að verkefnum
sem koma þjóðfélaginu að gagni.
„Þetta úrræði hefur verið tekið upp
víða um lönd. Af Norðurlandabúum
voru Danir fyrstir til að hefja sam-
félagsþjónustu haustið 1982. Þá var
ég einmitt að hefja nám í Kaup-
mannahöfn og um þetta úrræði var
mikið fjallað og fylgdist ég því með
þróun þessa máls frá upphafi.
Hér á landi var samfélagsþjón-
usta lögfest í tilraunaskyni árið
1994. Þótti hún gefast vel og var því
lögfest sem varanlegt úrræði með
lögum frá árinu 1997. Það kemur
fram í máli Ragnheiðar að það sem
er sérstætt við fyrirkomulag samfé-
lagsþjónustu hér á landi er form
hennar. „Það er ekki dómari sem
dæmir menn til samfélagsþjónustu
eins og tíðkast í nágrannalöndum
okkar, heldur getur sá sem dæmd-
ur er í allt að 6 mánaða óskilorðs-
bundið fangelsi sótt um það til
Fangelsismálastofnunar ríkisins að
fá að fullnusta refsinguna með sam-
félagsþjónustu. Fullnægi dómþoli
ákveðnum skilyrðum getur Fang-
elsismálastofnun ákveðið fullnustu
með þessum hætti. Af þessu er ljóst
að ákvörðun um samfélagsþjónustu
er hér sfjórnvaldsúrræði. Þetta at-
riði hef ég gagnrýnt því að ég tel
óeðlilegt að framkvæmdavaldið
breyti ákvörðunum dómstóla með
þessum hætti. Að vísu hefur fram-
kvæmdavaldið ýmis afskipti af
dómum. Það getur veitt reynslu-
lausn og náðun og það ákveður
hvar og hvenær afplánun refsivist-
ar fer fram. En það er mikill munur
á því annars vegar að veita eftirgjöf
á hluta refsivistar, eins og gert er
með reynslulausn og hins vegar að
breyta dómi sem dómari hefur
dæmt, í eitthvað allt annað en hann
hefur ákveðið. Dómendur fara með
dómsvaldið samkvæmt 2. gr. stjórn-
arskrárinnar."
Samfélagsþjónustan hefur
reynst vel
Ragnheiður segir að mörkin milli
dómsvalds og stjórnsýslu séu oft
óljós. „Talið er að löggjafinn geti í
vissum tilvikum veitt stjórnvöldum
vald til þess að ijalla um tiltekinn
réttarágreining, en það er þó ljóst
Ragnheiður Braga-
dóttir hefur stundað
ýmsar rannsóknir í
gegnum árin meðal
annars á samfélags-
þjónustu, umhverfís-
refsirétti og kannað
ákvörðun refsingar í
nauðgunarmálum.
að einhver takmörk eru fyrir því
hve langt löggjafinn getur gengið í
því að veita stjórnvöldum vald til
úrskurðar um ágreiningsefni og
það er hlutverk dómstóla að ákveða
refsingu. Þótt ef til vill megi deila
um hvort samfélagsþjónusta sé
refsing í þeirri formlegu merkingu
sem það hugtak er notað í refsirétt-
inum, er hún a.m.k. úrræði sem
beitt er vegna afbrota. Um hana
hlýtur því að eiga að gilda sama
regla og um refsingarnar, að dóm-
arar kveða á um hana í dómsformi.
Ég tel að þegar samfélagsþjónusta
var gerð að varanlegu úrræði hér
fyrir tveimur árum hefði átt að
taka þetta form hennar til endur-
skoðunar. Ég vil þó taka fram að í
því felst ekki gagnrýni á störf
Fangelsismálastofnunar ríksins
sem hefur leyst þessi mál mjög vel
af hendi. Loks má nefna að um síð-
astliðin áramót tóku gildi ákvæði
þar sem gert er ráð iyrir að fulln-
usta megi vararefsingu með samfé-
lagsþjónustu."
Refsiákvæði laga sem varða
umhverfísmál ekki nógu virk
Annað efni sem Ragnheiður hef-
ur fjallað um í rannsóknum sínum
eru umhverfisbrot, þ.e. refsiverð
brot sem beinast gegn umhverfinu
og ákvæði eru um í lögum um nátt-
úruvernd, lögum um vamir gegn
mengun og loks lögum um skipu-
lags - og byggingamál. Segir hún
að rannsóknimar hafi verið liður í
alþjóðlegu rannsóknarverkefni inn-
an umhverfisrefsiréttarins sem
unnið var á vegum Max-Planck-
Institut fiir auslandisches und int-
ernationales Strafrecht í Freiburg í
Þýskalandi. Einnig stundaði Ragn-
heiður rannsóknir á þessu svið á ár-
inu 1993 meðai annars við Berkeley
háskóla í Kaliforaiu og við Krim-
inalistisk Institut við Kaupmanna-
hafnarháskóla.
Ragnheiður segir að fáir dómar
hafi gengið þar sem reynt hafi á
refísiákvæði laga um verndun um-
hverfisins, ef undan eru skildir
dómar vegna brota á fískveiðilög-
gjöfinni. „Þótt þessi mál hafi sjald-
an komið til kasta dómstóla og
stjórnvalda þýðir það ekki, að menn
séu svo löghlýðnir á þessu sviði, að
þeir fremji svona fá brot. Þvert á
móti vitum við að það hefur við-
gengist að menn hundsi lögin og
hafi komist upp með það. Það er
reyndar ekkert sérstakt fyrir
ástandið hér á landi að refsiákvæði
sem eiga að vemda umhverfið era
ekki virkari en raun ber vitni. Hið
sama þekkist víða erlendis, t.d. á
Norðurlöndunum. Ýmsar ástæður
hafa verið nefndar sem valda þessu.
Refisiákvæði í lögum á sviði um-
hverfismála eru oft óljós. Ástæður
þess era einkum tvær. í fyrsta lagi
era refsiákvæðin ekki í heildarlög-
um um umhverfísmál heldur era
þau dreifð og ósamstæð í mörgum
sérlögum sem fjalla um tiltekin svið
umhverfismála. Ákvæði lýsa oft illa
eða ónákvæmlega þeirri háttsemi
sem er refsiverð.
Refsingar fyrir umhverfisbrot
yfírleitt vægar
í öður lagi era það tengsl þessa
sviðs við stjórnsýsluréttinn. Þar
kemur bæði til að lögin era oft eins
konar rammalög og mikið er um að
stjórnvöldum sé gert að setja nán-
ari reglur um ýmis atriði í lögunum
sem skipta þá máli varðandi refsin-
æmi verknaðar. Og einnig að leyfi
stjórnvalda þarf til að stunda ýmsa
starfsemi sem getur verið hættuleg
umhverfínu. Refsiákvæði laganna
segja því ekki alla söguna. Það þ£irf
að taka með i reikningin stjóm-
valdsreglur og leyfisveitingar sem
byggjast á reglunum. Leyfin geta
oft verið tæknilega flókin og fjalla
um önnur atriði en lagaleg. Og þar
sem þessi grundvöllur er svo óljós,
er ekki fúrða að menn séu ekki viss-
ir um, hvað má og hvað ekki. Því
má ætla að mörg mál komist ekki
áfram í refsivörslukerfinu vegna
þess hve gráu svæðin era mörg. Þá
getur einnig verið erfitt að sanna
hvað gerðist, hvert var raunvera-
legt tjón eða hve mikil hætta var á
tjóni. Auk þess þarf að hafa í huga
hættuna á að upp komist um brot.
Þar sem svo fá mál hafa komið til
dómstóla er ljóst að líkur á að hljóta
dóm og refsingu era ekki miklar.
Sem skýring á því hefur það verið
nefnt að í sfjórnkerfinu era margir
aðilar sem fjalla um umhverfismál,
eftirlitsaðilar era margir og oft
óljóst hvert hlutverk hvers um sig
er. Eftirlit með umhverfinu og þá
um leið með þvf að ekki séu framin
refsiverð brot gegn umhverfinu er
því á margra höndum. Stjórnvöld
sem fara með umhverfismál hafa
jafnframt öðram hlutverkum að
gegna en hafa eftirlit með því að
ekki séu framin brot gegn umhverf-'
inu. Þeim er t.d. ætlað að vinna fyr-
irbyggjandi starf t.d. með veitingu
leyfa til starfsemi sem getur verið
hættuleg. Loks má nefha að refs-
ingar fyrir umhverfisbrot era yfír-
leitt vægar og vægar refsingar fyr-
ir alvarleg brot hafa lítil sem engin
áhrif í þá átt að fæla menn frá brot-
um. Þrátt fyrir þetta eru málin að
þokast í rétta átt þannig var til
dæmis nýlega sett ákvæði í almenn
hegningarlög um refsingu fyrir
mciriháttar umhverfisbrot."
Taka ber meira tillit til aldurs
þolenda í nauðgunarmálum
Ragnheiður hefur einnig fjallað
um kynferðisbrot í rannsóknum
sínum og gert könnun á ákvörðun
refsingar í nauðgunarmálum. Því
eins og hún segir þá hafa þær radd-
ir heyrst á undanförnum áram að
refsingar fyrir kynferðisbrot séu of
vægar og ekki í samræmi við rétt-
arvitund almennings sem krefjist
þyngri refsinga.
Ragnhciður kannaði alla dóma
Hæstaréttar 1977-1996 þar sem
dæmt var fyrir brot gegn 194. gr.
hegningarlaganna um nauðgun.
Aðspurð sagði hún að könnunin
hafi leitt í ljós að nokkuð gott sam-
ræmi sé í refsiákvörðunum réttah-
ins í þessum málaflokki.„Refsingar
era á bilinu eins til tveggja ára
fangelsi og er ofbeldið sem haft er í
frammi, ráðandi um refsihæð, eðli
málsins samkvæmt. Ef beitt er
nyög miklu ofbeldi og aðrar veiga-
miklar þyngingarástæður era fyrir
hendi getur refsingin farið upp í
fjögurra ára fangelsi."
Þótt Ragnheiður telji refsingar
hæfilegar og áhrif einstakra refsi-
ákvörðunarástæðna í flestum tilvik-
um eðlileg, finnst henni gagnrýnis-
vert að ekki skuli meira tillit tekið
til ungs aldurs þolenda við ákvörð-
un refsingar. „Það segir sig sjálft
að ung fórnarlömb hafa lítinn and-
legan og líkamlegan styrk til þess
að veijast nauðgunum. Tiltölulega
lftið ofbeldi eða lítilfjörleg hótun
getur því virkað mjög ógnvekjandi
gagnvartþessum unglinum. Því ber
að taka mikið tillit til ungs aldurs
þolenda, þegar metið er hve miklu
ofbeldi eða alvarlegmn hótunum er
beitt,“ segir hún.
Er það eitthvað sérstakt sem þú
hefur áhuga á að beita þér fyrir í
starfmu?
„Það hafa orðið talsverðar breyt-
ingar á laganáminu á undanförnum
árum í þá átt að gera námið fjöl-
breyttara og ég hef áhuga á að taka
þátt í að þróa þær áfram. Meðal
þess má nefna að nú er boðið upp á
fjölda kjörgreina og leitað hefur
verið meira til lögfræðinga út í
þjóðfélaginu til að sinna þeirri
kennslu með okkur.
Á sviði refsiréttar er boðið upp á
nám í kjörgreinum eins og um-
hverfisrefsirétti, fjármuna- og efna-
hagsbrotum, alþjóðlegum refsirétti
viðurlögum og viðuriagapóltík og
loks ofbeldisbrotum frá sjónarhóli
kvennaréttar. Það má nefna að það
eykst stöðugt að lagastúdentar taki
hluta af kjörgreinum sínum erlend-
is og dvelji þá í eitt til tvö misseri
við háskóla í Evrópu eða Banda-
ríkjunum."
Ofbeldisbrot frá sjónarhóli
kvennaréttar
Á námskeiðinu um ofbeldisbrot
frá sjónarhóli kvennaréttar sem
var boðið upp á í fyrsta skipti í
fyrra kenndi ég ásamt Brynhildi
Flóvens, lögfræðingi sem er sérf-
ræðingur í kvennarétti. Kvenna-
réttur er sérstök grein innan lög-
fræðinnar sem hefur það hlutverk
að kanna hvort og þá hvernig rétt-
arreglumar varða kynin með mis-
munandi hætti, leggja mat á réttinn
út frá sjónarhomi kvenna og fjalla
um hvemig unnt er að nota réttar-
kefið í víðustu merkingu til að bæta
stöðu kvenna í samfélaginu. Nám-
skeiðið var framlag lagadeildarinn-
ar til kynjafræðinnar sem er þver-
faglegt nám í háskólanum.
Á námskeiðinu tókum við fyrir
nokkra brotaflokka eins og nauðg-
un og önnur brot gegn kynfrelsi
fólks, kynferðisbrot gegn börnum
og heimilisofbeldi. Við skiptum með
okkur verkum þannig að ég fjallaði
um þessar brotaflokka og viðurlög
við þeim, það er refsiréttarlega
þætti efnisins, en Brynhildur tók
efnið fyrir frá sjónarhóli kvenna-
réttarins."
I ritstjórn virtra, norrænna
lögfræðitímarita
Auk starfa sinna við háskólann
hefur Ragnheiður verið í ýmsum
nefndum og ráðum sem tengjast
starfi hennar bæði hér innanlands
og utan og hefur sótt ráðstefnur er-
lendis sem fræðimaður og fyrirles-
ari. Auk þess liggur eftir hana tölu-
verður fjöldi greina sem birst hafa í
íslenskum og erlendum fræðiritum.
Hún er nú í ritstjórn Nordisk
Tidsskrift for Kriminalvidenskab
sem er gamalt og virt tímarit en
þar hefur hún meðal annars kynnt
það sem er að gerast á Islandi á
lagasviðinu. Hún er einnig í ritsjórn
Journal of Scandinavían Studies in
Criminology and Crime Prevent-
ion. „I tímaritinu er verið að kynna
norrænar rannsóknarniðurstöður á
sviði afbrotafræði og afbrotavarna
fyrir enskumælandi fólki. Það er
nauðsynlegt að vera í norrænu
samstarfi til að fylgjast vel með,“
segir hún.
Ragnheiður og eiginmaður henn-
ar, Bjarni Kristjánsson, viðskipta-
fræðingur, eru bæði í krefjandi
starfi en hann starfar sem fram-
kvæmdastjóri Áburðaverksmiðj-
unnar hf. Hvemig ætli heimilis-
haldið gangi upp?
„Við reynum að skipuleggja okk-
ur vel. Við hjálpumst öll að hér á
heimilinu og sem betur fer vinnum
við vel saman. Það gefst þó ekki
mikill tími fyrir tómstundir. Þeim
lausu stundum sem við Bjarni höf-
um verjum við með dætrunum. Við
eigum öll sameiginlegt áhugamál
sem er tónlistin og síðastliðið sum-
ar fórum við til dæmis til Katalóníu
á Spáni þar sem eldri dóttir okkar
tók þátt í tónlistarnámskeiði. í
fríunum höfum við ferðast töluvert
utanlands og innan.
Ég er mjög sátt við hlutskipti
mitt. Ég er að gera það sem ég hef
ánægju af. Það er einkennandi fyrir
konur hve mörgum hlutverkum
þær gegna, einkum meðan börnin
eru ung. Þessi margþættu hlutverk
bjóða upp á ákveðna ijölbreytni en
það getur líka verið erfitt að vera
alltaf að skipta um hlutverk. En
svona er líf nútímakvenna.“