Morgunblaðið - 29.02.2000, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 29. FEBRÚAR 2000 11
þriðja lagi má nefna margs konar
áföll sem menn verða fyrir í lífinu,
og undanskil ég þá áfengis- og
vímuefnamisnotkun, sem er oft til
meðferðar á sérdeildum eða hjá
sérhæfðum teymum" segir Hall-
dóra. „Kvíði og þunglyndi fara iðu-
lega saman og geta verið nokkuð
langvarandi en ýmis áföll hafa
kannski frekar í för með sér að
fólk fer tímabundið úr jafnvægi.
Sjúklingar geta komið beint á
göngudeildir sjúkrahúsanna en við
teljum þó æskilegra að menn leiti
fyrst til heimilislækna sinna enda
hefur heilsugæslan verið að eflast
og er sífellt betur í stakk búin til
að taka á móti þessum sjúklinga-
hópi líka.“
Læknarnir segja mikið álag hafa
verið á göngudeildum geðdeilda
spítalanna síðustu vikurnar, meðal
annars vegna herferðar landlæknis
um geðsjúkdóma, og séu verkefnin
ærin. Halldóra bendir einnig á að
geðdeildin þjóni ekki aðeins höfuð-
borgarsvæðinu heldur öllu landinu
en geðdeild er starfandi á Akur-
eyri og sérfræðingar í geðlækning-
um eru starfandi við heilsugæslu-
stöðvarnar í Grundarfirði og á
Sauðárkróki. Bendir hún á að slík-
ir sérfræðingar mættu vera starf-
andi á fleiri heilsugæslustöðvum á
landinu, til dæmis í jafnstórum
þéttbýliskjarna og Reykjanesbæ.
En eru nógu margir unglæknar
sem fara í geðlæknisfræði í dag?
Geðlæknisfræðin
spennandifag
„Við erum nokkuð vel sett hvað
það varðar í dag miðað við
nágrannalöndin en þó eru nokkrar
stöður sérfræðinga ómannaðar,"
segir Halldóra en bendir á að
sveiflur séu miklar þar sem tiltölu-
lega fáir útskrifist úr læknadeild
Háskólans á ári hverju, eða 36.
Hún segir að nú séu allmargir
læknar í sérnámi og kvíðir ekki
framtíðinni hvað það varðar. „Geð-
læknisfræðin er spennandi fag, þar
er margt að gerast sem ætti frek-
ar að laða unglækna að en hitt.“
Nokkuð hefur verið rætt um
mikla lyfjanotkun í geðlækningum
og segja þau Halldóra og Sigurður
það eiga sér eðlilegar skýringar.
„Með lyfjum sem hafa minni auka-
verkanir í för með sér eykst notk-
unin, sjúklingar taka þessi lyf að
jafnaði í lengri tíma en áður og
einnig hefur notkunarsviðið auk-
ist,“ segir Halldóra. „Sum þung-
lyndislyf má nú líka nota með góð-
um árangri við kvíðaröskunum,
svo sem þráhyggju, fælni og ofsa-
kvíðaköstum og það þýðir aukna
heildarnotkun."
Sigurður bætir því við að ný lyf
séu dýr og að allstór hópur sjúkl-
inga taki fleiri en eitt lyf. „Við get-
um meðhöndlað kringum 75%
þunglyndisjúklinga með einu lyfi
en hin 25% svara ekki meðferð
með einu lyfi og þá þarf að prófa
sig áfram og kannski gefa fleiri en
eitt í einu og grípa til svokallaðrar
fjöllyfjameðferðar. Fram að þessu
hefur þunglyndi kannski stundum
verið meðhöndlað í of stuttan tíma
en nú er farið að lengja lyfjameð-
ferðina við því í kannski 6 til 12
mánuði og jafnvel er til í dæminu
að sjúklingar séu á þunglyndislyfj-
um í eitt til tvö ár. Allt þetta eykur
notkun geðlyfja og á sér eðlilegar
skýringar." Sigurður nefnir einnig
að með betra lyfjavali sé nú æ al-
gengara að heimilislæknar gefi
geðlyf, áður hafi um 40% geð-
lyfjaávísana komið frá sérfræðing-
um en nú komi kringum 20% frá
þeim. Nokkur hætta er á að þung-
lyndi geri aftur vart við sig þótt
tekist hafi að lækna það og segja
þau Halldóra og Sigurður að að
minnsta kosti 50% þeirra sem
fengið hafi eitt þunglyndiskast
megi búast við að fá annað þung-
lyndiskast siðar á ævinni. Þá segja
þau tíðni geðrænna sjúkdóma auk-
ast nokkuð með aldrinum. En
hvaða framtíðaróskir eða áherslur
sjá þau fyrir sér ef þau sætu í stól
heilbrigðisráðherra um tíma?
Fyrirbyggjandi
aðgerðir æskilegar
„Langtímahugsjón væri sú að
geðlækningar færu meira út í fyr-
FRÉTTIR
Morgunblaðið/Jim Smart
Engilbert Sigurðsson geðlæknir á SR og Þórhalla Víðisdóttir, deildarstjóri á bráðageðdeildinni.
Þekkingin eykst og
feimnin minnkar
irbyggjandi aðgerðir,“ segir Hall-
dóra. „Það væri mikið unnið með
því að geta komið í veg fyrir kvíða-
og þunglyndisköst. Við þekkjum
ákveðna áhættuhópa, til dæmis
börn þeirra sem átt hafa við geð-
ræn vandamál að stríða, þá sem
eiga í félagslegum erfiðleikum, þá
sem hafa átt í erfiðleikum í upp-
vextinum og einnig má nefna að
fikniefnaneysla, óhófleg áfengis-
neysla, reykingar og aðrir óhollir
lífshættir geta stuðlað að geðsjúk-
dómum. En okkur vantar meiri
rannsóknir á þessum sviðum og ég
tel að auknum fjármunum í þessi
verkefni væri vel varið.“
Sigurður kvaðst vilja sjá betri
tengsl milli sérfræðinga í geðlækn-
ingum og á öðrum sviðum læknis-
fræðinnar. „Við vitum að geð-
raskanir tengjast oft líkamlegum
sjúkdómum og þarna er um flókið
samspil að ræða og ég sé fyrir mér
nauðsyn þess að samþætta al-
menna sjúkdómsmeðferð í víðu
samhengi og geðlækningar. Þetta
þýðir með öðrum orðum aukið
samstarf við aðrar deildir sjúkra-
hússins og við heilsugæsluna.
Það hefur sýnt sig meðal þeirra
sem mest nota heilbrigðisþjónust-
una að um helmingur þeirra á við
geðraskanir að stríða og ef þeir fá
þjónustu geðlækna meðan þeir
liggja á handlækninga- eða lyf-
lækningadeildum er hægt að stytta
legutímann í ákveðnum fjölda til-
fella, draga úr læknisþjónustu og
spara í heildina,“ segir Sigurður
og nefnir að í Bandaríkjunum hafi
verið stofnaðar sérstakar deildir
þar sem sérgreinar hafa verið
sameinaðar í auknum mæli.
Halldóra telur einnig nauðsyn-
legt að leggja meiri áherslu á að
veita ungu fólki á aldrinum 18-25
ára þjónustu. „Á þessum aldri
koma fram margs konar geð-
raskanir í fyrsta sinn og ef unnt
væri að grípa fyrr inní verður
langtímaskaðinn minni. Fólk á
þessum aldri er oft undir miklu
álagi, það er í skóla, er að byrja að
feta sig út í atvinnulífið, er að
stofna fjölskyldu og eignast börn
og þessi hópur hefur verið dálítið
útundan hjá okkur.“
Er fólk á þessum aldri reiðubúið
að leita til geðlækna?
Ungt fólk frekar
tilbúið að leita geðlækna
„Þessi aldurshópur er öðnim
fremur tilbúinn að leita sér lækn-
inga en sumir veigra sér kannski
við því af kostnaðarástæðum, til
dæmis þeir sem eru í skóla. Er-
lendis er til í dæminu að háskólar
bjóði nemendum uppá þjónustu
geðlækna eða sálfræðinga og það
væri ekki óeðlilegt að bjóða slíkt
hérlendis. Það er mikilvægt varð-
andi geðsjúkdóma eins og svo
marga aðra að freista þess að
greina þá á forstigum.
Þá kom fram í viðræðum við
læknana að sumir óttist að geð-
lyfjameðferð geti valdið heila-
skemmdum. „Það má spyrja á móti
hvort heilaskemmdir verði ekki
frekar ef alvarlegar geðraskanir fá
að þróast langtímum saman án
meðferðar og það getur reynst
mun erfiðara að lækna langt geng-
in veikindi heldur en þau sem eru
á byrjunarstigi," segir Halldóra og
Sigurður bendir líka á að ekki sé
víst að fólk sem þjáist af andlegri
vanlíðan sé endilega haldið alvar-
legum geðsjúkdómi, fólk ætti því
ekki að veigra sér við að leita
læknis.
I lokin nefna þau eitt atriði sem
þau telja að skipt geti máli varð-
andi viðhorf til þeirra sem þjást af
geðsjúkdómum. Sigurður hefur
orðið:
„Okkur finnst vanta meira um-
burðarlyndi hjá atvinnurekendum
til geðsjúklinga. Ef einhver þarf á
áfengismeðferð að halda er meira
en sjálfsagt að gefa honum leyfi til
að fara í áfengismeðferð en það er
mun þyngra ef starfsmaður er
haldinn þunglyndi. Þá liggur
stundum við að vinnuveitandinn
afskrifi hann. Þunglyndi leggst á
allar stéttir og allir geta veikst af
því einhvern tímann á ævinni.
Þunglyndi er alvarlegur sjúkdóm-
ur og getur verið lífshættulegur.“
FÓLK með þunglyndi, geð-
hvörf, geðklofa, og ein-
staklingar sem gert hafa
tilraunir til sjálfsvígs og
aðrir með alvarlegar geðraskanir
sjúkdóma eru meðal viðfangsefna
geðdeildar Sjúkrahúss Reykjavíkur.
Engilbert Sigurðsson geðlæknir og
Þórhalla Víðisdóttir, hjúkrunarfræð-
ingur og deildarstjóri á bráðageð-
deildinni, segja að á síðustu misser-
um hafi fjölgað komum einstaklinga
sem gert hafa sjálfsvígstilraunir og
lent í áföllum, og flækir vímuefnan-
eysla vanda margra sem leita hjálp-
ar á slysadeild.
Deild A-2 á Sjúkrahúsi Reykjavík-
ur hafði 31 sjúkrarúm þar til rúmum
var fækkað niður í 24 árið 1997 sam-
hliða því sem bráðavaktardögum
fækkaði úr 40% í 25%. Nú hefur
komið fram tillaga um að fækka
rúmum í 15 þótt eftir eigi að útfæra í
smáatriðum hvernig að því verður
staðið.
Útlit er fyrir að verulegur hluti
húsnæðis deildarinnar tapist, þar á
meðal aðstaða til iðjuþjálfunar, við-
talsherbergi og herbergi lækna. „Því
þarf að tryggja að deildin geti áfram
sinnt hlutverki sínu ef umræddur
niðurskurður á húsnæði verður að
veruleika,“ segir Engilbert. Auk inn-
iliggjandi sjúklinga sinnir deildin
umtalsverðum hópi einstaklinga á
göngudeild og dagdeild sem rekin er
á Hvítabandinu við Skólavörðustíg.
Á geðsviði SHR hefur einnig verið
eins konar miðstöð raflækninga á
Islandi um langt árabil, en raf-
magnsmeðferð er beitt við mjög al-
varlegu þunglyndi og örlyndi sem
ekki svarar lyfjameðferð og samtals-
meðferð nægilega vel. Raflækninga-
meðferð er að sögn Engilberts
þrautalending í vissum tilfellum, en í
sumum tilfellum er hún einfaldlega
besti valkosturinn fyrir ákveðna
sjúklinga sem ná þannig mun fyrr
heilsu en ella og kjósa því raflækn-
ingar fremur en aðra meðferð. En
aftur að þeim sem hafa gert sjálfs-
vígstilraunir.
Flestir koma gegnum
slysadeildina
„Við getum illa metið geðhag fólks
sem er drukkið og kemur á slysa-
deild eftir sjálfsvígstilraun. Á slysa-
deild er þó sem betur fer sérstök ein-
ing sem kölluð er gæsludeild þar
sem þessir sjúklingar geta staldrað
við í fyrstunni. Þar er hægt að fá þá
til að láta renna af sér og síðan get-
um við tekið þá til mats. Ef viðkom-
andi eru ekki greinilega þunglyndir
eftir að víman er runnin af þeim
reynum við að beina þeim sem eiga
fyrst og fremst við vímuefnavanda
að etja í meðferð hjá SÁÁ eða á
göngudeild áfengis á Landspítala,"
segir Þórhalla og heldur áfram:
„Við reynum að tryggja hlutaðeig-
andi innlögn ef áleitnar sjálfvígshug-
myndir eru áfram fyrir hendi. Fjöl-
kvilla- og áfengismeðferðardeild
33-A á geðdeild Landspítala tók
slíka sjúklinga héðan reglulega áður
fyrr, en sá farvegur héðan hefur að
heita má lokast á síðustu tveimur ár-
um þar sem deild 33-A er ávallt yfir-
full. Við leggjum einstaklinga með
vímuefnavanda stöku sinnum inn á
deildina þegar engin önnur úrræði
virðast vera til og sjálfsvígshætta er
veruleg. Þessum einstaklingum virð-
ist hins vegar fara fjölgandi og því er
mjög bagalegt hve lítið er um úrræði
fyrir þá í kerfinu og fækkun rúma
mun ekki auðvelda okkur að sinna
þessum hópi í vaxandi mæli. Þeir
sem ekki eru undir áhrifum vímu-
gjafa eru metnir af vakthafandi á
geðdeild eftir komu á slysadeild
m.t.t. geðhags og úrræða. Sumum er
beint í eftirfylgd hjá nýstofnuðu
teymi á Hvítabandinu sem sér hlut-
aðeigandi aftur innan þriggja daga,
þeir sem eru þegar í eftirliti halda
áfram í eftirliti hjá sama meðferðar-
aðila og áður nema ástand þeirra sé
metið þannig að innlögn sé örugg-
asta úrræðið."
Sj álfs vígstilraunir vanskráðar
Engilbert segir að fjöldi þeirra
sem frömdu sjálfvíg í Reykjavík á
síðasta ári muni hafa tvöfaldast frá
fyrra ári samkvæmt nýjum tölum frá
lögreglunni. „Bæði sjálfsvíg en þó
sérstaklega sjálfsvígstilraunir eru
vanskráð og höfum við nýlega rætt
innan deildar og við landlækni leiðir
til að bæta þá skráningu á SHR og
annars staðar.
Síðustu mánuði hafa komið hingað
þrír, fjórir og jafnvel fimm einstakl-
ingar á sólarhring sem hafa veitt
sjálfum sér alvarlega áverka og lög-
reglan eða aðstandendur hafa hrein-
lega bjargað með því að koma þeim
undir læknishendur,“ segir Engil-
bert og benda þau Þórhalla á að
menn skynji oft ekki, jafnvel ekki
starfsmenn annarra deilda sjúkra-
húsanna, hversu flókinn og alvarleg-
ur vandi þessara einstaklinga geti
verið.
„Það er kannski gert að sárum
viðkomandi á skurðdeild og þar með
lýkur hlutverki hennar en í fram-
haldinu tekur oft við margra vikna
meðferð á geðdeild vegna þunglynd-
is eða annarra geðraskana sem
stundum má rekja til vímuefnan-
eyslu.“
Geðraskanu eru mjög algengar og
alls ekki alltaf ljósar þeim sem næst
standa. Þannig lítur stundum út fyr-
ir að allt sé í stakasta lagi þótt sjálf-
svígshugmyndir kraumi hjá hlutað-
eigandi. Algengara er þó að ástandið
sé þannig að tilfinningalíf og félags-
leg virkni hafi breyst, hlutaðeigandi
komi engu í verk og hafi sig ekki í að
leita hjálpar. „Mér finnst mikilvægt í
þessu sambandi að fræða börn og
unglinga, ekki síður en fullorðna,
þannig að þau verði fær um að ræða
um geðsjúkdóma rétt eins og önnur
heilbrigðisvandamál,“ segir Engil-
bert. „Það er mikilvægt að menn viti
hvernig geðsjúkdómar geta birst og
við skulum hafa í huga að hlutfall
þeirra sem veikjast af algengum
geðröskunum, t.d. þunglyndi, er
mjög hátt. Einn af hverjum sex til
átta körlum veikist af alvarlegu
þunglyndi einhvern tímann ævinnar
og fjórða hver kona en karlarnir
lenda mun oftar í erfiðleikum vegna
neyslu áfengis og annaiTa vímu-
gjafa.“
En þótt þekking manna á geðsjúk-
dómum aukist og menn viti að leita
þarf lækninga vegna þeirra er vand-
inn ekki alveg leystur. „Það tekur
nokkrar vikur að komast að hjá geð-
læknum á stofu. Þeir sem reka stof-
ur í dag eru allir fullbókaðir og bæta
fæstir við sig nýjum sjúklingum.
Þörfin er slík að það þarf sem fyrst
að leita leiða til að klínískir sálfræð-
ingar, heimilislæknar og heilsugæsl-
an geti sinnt þessum hópi í auknum
mæli. Til að mynda bæri að skoða
hvort stærri heilsugæslustöðvar
ættu ekki að hafa bolmagn til að ráða
til stn klíníska sálfræðinga og geð-
hjúkrunarfræðinga í hlutastörf eða
sjá þeim fyrir starfsaðstöðu í sínu
húsnæði til einkarekstrar," segir
Engilbert.
„Heimilislæknar þekkja vel
heilsufarssögu hlutaðeigandi og vita
iðulega um kreppur eða vímuefna-
neyslu innan fjölskyldunnar og því
er æskilegt að styrkja þá til að sinna
þessu hlutverki á allan hátt. Þeir
þurfa að geta ráðfært sig við geð-
lækna, og vísað til geðhjúkrunar-
fræðinga, félagsráðgjafa, sálfræð-