Morgunblaðið - 29.02.2000, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 29. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Matthíasdóttir
Morgunblaðið/Einar Falur
^ jÞeir sem þekktu hana sögðu að þar færi hlédræg, fáguð
og hæglát kona, en það þýðir ekki að Louisu hafi skort
skap eða festu. List hennar ljómar af hvoru tveggja um
leið og sérstaða hennar skín úr hverri mynd. 6 6
Louisa
Eftir Halldór Bjöm Runólfsson
Louisa Matthíasdóttir er látin og
með henni er genginn einn litrík-
asti og persónulegasti listmálari
okkar. Hún fæddist í Reykjavík
20. febrúar árið 1917 og var því rétt orðin 83
ára gömul. Louisa var dóttir hjónanna Matt-
híasar Einarssonar yfirlæknis á Landakots-
spítala og Ellenar Johannessen, Matthíasar
kaupmanns í Reykjavík.
Það leið ekki á löngu uns foreldrar Louisu
gerðu sér grein fyrir hæfileikum hennar,
enda var Matthías mikill áhugamaður um
myndlist og átti dágott safn af málverkum
eftir Ásgrím Jónsson, Jóhannes S. Kjarval
og Jón Stefánsson. Sá síðastnefndi var í sér-
stöku uppáhaldi hjá yfirlækninum, enda naut
Jón ríkulega stuðnings Matthíasar þegar
syrti í álinn fjárhagslega. Það er heldur eng-
um blöðum um það að fletta að af þessum
þremur svokölluðu frumherjum stóð Louisa
Jóni næst hvað sýn og stíl varðar. Það þarf
ekki lengi að skoða ærnar og hrossin í mál-
verkum hennar frá 8. og 9. áratugnum til að
sjá skyldleika þeirra við Utigangshesta Jóns
frá lokum þriðja áratugarins. Meitluð, kyrr-
stæð sýn var báðum svo eiginleg. Þó var sá
reginmunur á Louisu og Jóni að hann átti
jafnerfitt með að mála og hlutirnir gengu
snurðulaust upp fyrir henni.
Louisa var aðeins sautján ára gömul þegar
hún hélt til náms til Danmerkur og settist á
skólabekk í Kunsthándværkerskolen í Kaup-
mannahöfn. Ætlunin var að hún lærði
auglýsingateiknun. Frá námsárunum hafa
varðveist töluvert margar tússteikningar og
vatnslitamyndir sem sýna að snemma beyg-
ist krókurinn. í desember 1936 mátti til
dæmis sjá vatnslitamynd eftir hana frá Þing-
völlum á forsíðu sunnudagsblaðs Politiken.
Sú mynd og fleiri, sem oftast eru af tillögum
að auglýsingum eða bókakápum, koma
óvenjuvel heim og saman við síðari stílþróun
hennar. Einföld og afgerandi formbygging
og óvenjulegt litaval þar sem sægrænn litur
fer með áberandi rullu móti rauðum, sítrón-
gulum eða svörtum formflötum, er ekkert
minna en fyrirheit um það sem síðar kom.
Það er til dæmis merkilegt að skoða tillögu
að auglýsingu á matarstelli sem Louisa mál-
aði einhvem tima á skólaárunum í Kaup-
mannahöfn, 1935 til 1937. Það er engu líkara
en þar sé þegar kominn efniviðurinn í kyrra-
lífsmyndirnar sem hún mótaði um þrjátíu ár-
um síðar. Þetta er vert að hafa í huga þegar
framhaldið er skoðað, en 1938-39 dvaldi Lou-
isa í París, þar sem hún stundaði nám við
Académie Scandinave, hjá ágætum kennara,
Marcel Gromaire. Það var þá sem hún kynnt-
ist Nínu Tryggvadóttur en þær áttu eftir að
hafa náið samflot í listinni næstu árin.
Þessi ár voru afdrifarík því Louisa tók þá
ákvörðun að leggja auglýsingateiknunina á
hilluna og gerast listmálari. Heimsstyrjöldin
síðari braust út og breytti heimsmynd Is-
lendinga í einu vetfangi, og Unuhús í Garða-
stræti, heimili Erlendar Guðmundssonar,
skrifstofumanns hjá Tollstjóra, breytti af-
stöðu þeirra til menningar og lista með jafn-
afgerandi hætti. Unuhús varð griðastaður
reykvískra skálda og listamanna á stríðsár-
unum og þar mótuðust hugmyndir heillar
kynslóðar, þeirrar fyrstu í landinu sem kalla
má borgarbörn í listinni. Af ljósmynd sem
tekin er í Unuhúsi 1939 má sjá að Louisa var
þá þegar orðin hagvön í félagsskap Erlendar,
Selmu Jónsdóttur listfræðings og Svavars
Guðnasonar.
Stríðsárin voru einnig mikilvægt mótunar-
skeið í ferli Louisu. Af portrettmyndum
hennar og uppstillingum í upphafi fimmta
áratugarins má ráða hve hratt hún þroskað-
ist. Þær stöllurnar, Louisa og Nína Tryggva-
dóttir, urðu frægar fyrir að vera á eilífum
þönum út um borg og bý í leit að myndefni.
Stíll þeirra var á þessum árum mjög áþekkur
svo stundum var erfitt að greina verk þeirra
að. Pensilförin voru látin móta þétta og
þykka fleti en öllum smáatriðum var sleppt.
Málverk Louisu af Halldóri Laxness og Ér-
lendi í Unuhúsi, frá 1941 til 1942, eru afargóð
dæmi um þann stfl sem hún hafði með sér í
farteskinu til New York, en þangað hélt hún í
árslok 1942. Þar gerðist hún nemandi þýsk-
bandaríska málarans Hans Hofmann og
skömmu síðar kynntist hún Leland Bell,
verðandi eiginmanni sínum.
Segja má að það sem eftir lifði af ára-
tugnum hafi stíll Louisu færst óðfluga í átt til
abstraktlistar. Fletirnir urðu einfaldari og
myndefnið þokaði fyrir flatakenndu litaspili
sem ekki gaf mikla möguleika á fígúratífum
smáatriðum. Þó sýndi sig að listakonan gekk
aldrei alla leið á vit abstraktlistarinnar þótt
flest vötn hnigu í þá átt. Trommur íherbergi,
frá 1945 til 1946, og Drengur með flugvél, frá
1946, eru meðal þeirra mynda sem eru hvað
mest abstrakt af öllum verkum Louisu. En
þau eru einnig mjög skýr vitnisburður um
ákveðnar grundvallarbreytingar í málverki
hennar. Árin sem á eftir fóru sýna hæga en
afar markvissa þróun frá abstraktlistinni til
nýfígúratífrar listar, sumpart undir áhrifum
frá franska málaranum Jean Hélion, en
sumpart undir áhrifum frá Leland Bell.
Svo virðist sem sjötti og sjöundi áratugur-
inn hafi ráðið úrslitum í þróun Louisu. Það er
eins og þá hafi hún fundið þann streng sem
síðan átti eftir að styrkjast og skýrast eftir
því sem á leið. Það má vel vera að kalla megi
þessa framvindu þróun í átt til raunsæis. En
Louisa er ekki raunsæismálari í eiginlegri
merkingu orðsins. Um það vitnar málverkið
af Nínu Sóley, frá 1995. Það þarf að teygja
hugtakið raunsæi býsna langt til að það nái
yfir list Louisu. Það er miklu nær að líta á
hana sem kjarnsækinn listamann, eða
essensíalista, á borð við þá fjölmörgu lista-
menn bandaríska og evrópska sem stóðu
frammi fyrir þeim kosti að ganga abstrakt-
listinni á hönd, eða fylgja fígúratífum hátt-
um.
Hið mikla andrúmsloft sem einkennir mál-
verk Louisu, og lýsir sér hvað best í bláa litn-
um, hefur ekkert með raunsæi að gera. Litir
hennar eru of táknrænir til að geta kallast
því nafni. Þeir eru boðberar ferskleika, kuls-
ins sem ekki verður dregið fram öðru vísi en
með því að ýkja styrk blámans. Eins er það
með verurnar í verkum Louisu. Þær eru
kyrrstæðar og einar sér. En þetta er einmitt
eitt af sterkustu einkennum íslensks samfé-
lags. Hver persóna og hver skepna er svo
skýrt afmörkuð að hún virðist soga til sín alla
athygli. Það er reyndar frábær kapítuli í list
Louisu þegar hún gerir sér mat úr götulífinu
í Reykjavík. Þar fer hún töluvert nærri Ed-
vard Munch, sem einnig dró fram einmana-
leik mannverunnar á götunni með því að
bregða upp óendanleik rýmisins kringum
hana og ýkja skugga hennar.
Ef staðsetja skal Louisu þá á hún heima í
hópi þeirra listamanna sem fóru gegnum
abstraktmúrinn til þess eins að sjá tilveruna í
nýju ljósi. Nefna mætti marga samferða-
menn hennar, svo sem Richard Diebenkorn
og Grace Hartigan. Þegar þessir listamenn
eru skoðaðir í samhengi kemur í ljós að bak-
við þá stendur sú fígúrasjón sem Henri Mat-
isse mótaði í upphafi aldarinnar og þróaði
markvisst til klippimyndanna á fimmta og
sjötta áratugnum. í afar heillandi mynd frá
París, sem Louisa málaði 1978, má einmitt
sjá skyldleikann milli brúarinnar sem hún
bregður upp og brúarinnar framan við
Frúarkirkjuna í samnefndri mynd eftir Mat-
isse. I báðum málverkunum er andrúmsloft-
ið, hitinn og lyktin meginatriðið, á kostnað
allrar raunsærrar túlkunar.
Því væri nær að tala um impressjónisma
eða atmosferíska málaralist þegar rætt er
um list Louisu. Þessa afstöðu mótaði hún
mjög snemma og treysti hana hægt og bít-
andi án þess að láta nokkurn tíma færa sig af
leið.
Þeir sem þekktu hana sögðu að þar færi
hlédræg, fáguð og hæglát kona, en það þýðir
ekki að Louisu hafi skort skap eða festu. List
hennar ljómar af hvoru tveggja um leið og
sérstaða hennar skín úr hverri mynd. Eins
og manneskjurnar í myndum hennar, einar
og uppteknar af undarlegri kyrrð augna-
bliksins, virðist Louisa ekki hafa þurft að
staðfesta sig með því að halla sér að hópnum.
Það er eins og myndir hennar vilji segja: „I
sérstöðu sinni og með sjálfum sér er reisn
mannsins best borgið."
Vortónleikar
Fóstbræðra
óvenju snemma
HINIR áriegu vortónleikar Karla-
kórsins Fóstbræðra verða heldur
fyrr á ferðinni að þessu sinni en áð-
ur, sökum óvenju umfangsmikilla
verkefna sem kórinn hefur ráðist í á
þessu starfsári. Fyrstu tónleikarnir
af femum verða í kvöld kl. 20 í Lang-
holtskirkju, aðrir verða á fimmtu-
dagskvöld, þriðju á fostudagskvöld,
einnig kl. 20, og hinir fjórðu laugar-
daginn 4. mars kl. 15. Einsöngvari
með Fóstbræðrum á tónleikunum
verður Ólafur Kjartan Sigurðarson
baritón og á hið nýja orgel Lang-
holtskirkju leikur Claudio Rizzi.
Stjómandi er Ámi Harðarson.
Á fyrri hluta tónleikanna munu
Fóstbræður eingöngu flytja innlend
lög: Ár vas alda í útsetningu Þórar-
ins Jónssonar, þá kemur Móðurmál-
ið eftir Sveinbjöm Sveinbjörnsson,
Skarphéðinn í brennunni eftir Helga
Helgason, Kirkjuhvoll eftir Bjama
Þorsteinsson, Bára blá í útsetningu
Sigfúsar Einarssonar, Tíminn líður í
útsetningu Árna Harðarsonar og tvö
lög eftir Karl O. Runólfsson, Föra-
mannaflokkar og Nú sigla svörtu
skipin. I tveimur síðastnefndu lögun-
um leikur Claudio Rizzi á orgel
kirkjunnar og að sögn Jóns Þor-
steins Gunnarssonar, formanns
Karlakórsins Fóstbræðra, er ekki
vitað til þess að orgel hafi áður verið
notað við flutning þeirra.
Ólafur Kjartan
syngur einsöng
Ólafur Kjartan Sigurðarson bari-
tón syngur einsöng með kómum í
nokkram lögum en auk þess syngur
hann einn með Jónasi Ingimundar-
syni píanóleikara lögin: ^ Enn ertu
fögur sem forðum eftir Áma Thor-
steinsson, Plágan eftir Sigvalda
Kaldalóns og Útlaginn eftir Karl 0.
Runólfsson.
Eftir hlé taka við Gamlir Fóst-
bræður og syngja fimm sígild karla-
kórslög, en þeir héldu nýlega upp á
40 ára starfsafmæli sitt. Stjórnandi
Gamalla Fóstbræðra er Jónas Ingi-
mundarson.
Frönsk tónskáld setja ennfremur
svip á tónleikana en kórinn mun
flytja Litla bæn heilags Frans frá
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Karlakórinn Fóstbræður og Ólafur Kjartan Sigurðarson syngja á fern-
um tónleikum í Langholtskirkju í vikunni, hinum fyrstu í kvöld kl. 20.
Stiórnandi er Árni Harðarson.
Assisí eftir Francis Poulenc. Þetta er
ein af fjóram bænum eftir Poulenc
og hafa Fóstbræður flutt þær allar
áður. Vegna tilkomu hins nýja orgels
í Langholtskirkju var ákveðið að
flytja þrjá þætti úr Missa Jubilo eftir
franska tónskáldið Maurice Duraflé.
Verkið er samið 1966 íyrir karlakór,
einsöngvara og orgel.
Tónleikunum lýkur með því að
Fóstbræður og Gamlir Fóstbræður
syngja saman lagið Landkjending
eftir Edvard Grieg og Ólafur Kjart-
an syngur einsöng. Verkið var samið
í tilefni af endurbyggingu Niðaróss-
dómkirkju 1872. Ljóðið er eftir
Björnstjerne Björnsson og byggir
hann það á Konungasögum Snorra
Sturlusonar. Það lýsir heimkomu Ól-
afs Tryggvasonar til Noregs árið 995
og draumsýn hans um að byggja
dómkirkju í Niðarósi.
Formaðurinn, Jón Þorsteinn, seg-
ir óvenjulega tímasetningu tónleik-
anna helgast af venju fremur mörg-
um og fjölbreyttum verkefnum hjá
kómum. „Við eram eiginlega að
syngja þrefaldan skammt á þessu
starfsári," segir hann.
Hinn 29. aprfl nk. taka Fóstbræð-
ur þátt í tónleikum í Hallgrímskirkju
undir merkjum Reykjavíkur menn-
ingarborgar Evrópu árið 2000. Á
tónleikunum, sem era eitt af sam-
vinnuverkefnum menningarborg-
anna, verður flutt spænska miðalda-
verkið Codex Calixtinus, sem er
fyrir kór og einsöngvara. Flytjendur
verða Karlakórinn Fóstbræður
ásamt erlendum einsöngvuram.
Codex Calixtinus verður flutt í öllum
níu menningarborgum Evrópu og
munu sömu einsöngvarar flytja
verkið á öllum stöðum, en listrænn
stjórnandi verksins valdi kór í
hverju landi fyrir sig til flutningsins.
Jón Þorsteinn segir þetta verkefni,
sem er með munkasöngsyfirbragði,
gjöróh'kt öllu því sem Fóstbræður
hafi verið að fást við hingað til og
mjög áhugavert og sérstætt.
Nýverið tóku Fóstbræður þátt í
flutningi óperannar Aidu eftir Verdi
í Laugardalshöll, ásamt Sinfón-
íuhljómsveit Islands, Kór íslensku
óperannar, Kór Söngskólans í
Reykjavík og einsöngvuram, undir
stjórn Rico Saccanis.
Af öðram verkum kórsins á þessu
starfsári nefnir Jón Þorsteinn þátt-
töku í tónleikum sem haldnir vora
við vígslu Ymis, hins nýja húsnæðis
Karlakórs Reykjavíkur, í lok janúar,
þátttöku hóps Fóstbræðra í söng-
skemmtun á Broadway og væntan-
lega ferð kórsins á Sæluviku í Skaga-
firði í maí næstkomandi.
„Þetta hefur auðvitað verið aukið
álag. I venjulegu árferði æfum við
tvisvar í viku en nú höfum við æft
þrisvar í viku frá því í október, auk
nokkurra helgaræfinga. Kórinn hef-
ur komið að mörgum ólíkum verkum
á síðustu áram og fyrir bragðið era
menn í gríðarlega góðri þjálfun.
Vinnubrögðin eru mjög öguð hjá
stjómandanum, Árna Harðarsyni,
og fyrir vikið tekst honum að komast
yfir og láta menn læra miklu meira
en nokkru sinni áður,“ segir hann.