Morgunblaðið - 20.06.2000, Síða 64

64 ÞRIÐJUDAGUR 20. JÚNÍ 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Rangfærslur
um Tyrkjaránið
Samsæriskenningar
hafa aðdráttarafl.
Mörg flókin fyrirbæri
liggja ljós fyrir með
einni skýringu. Vondu
kallarnir og góða fólk-
ið eru á sínum stað.
Allt gengur upp.
I Ríkisútvarpinu er
verið að endurtaka
þáttaröð Úlfars Þor-
móðssonar um
Tyrkjaránið frá 1998
sem hann nefnir „Eina
hræðilega guðs heim-
sókn“. Eftir fyrsta
þátt er ljóst hver Þorsteinn
skúrkurinn er í frá- Helgason
sögninni. Það eru ekki
ræningjarnir. Það er yfírvaldið.
Undir því samheiti er íslenska
kirkjan þó aðalsökudólgurinn en í
leiðinni fá ýmsir aðrir að fljóta með
svo sem veraldlegir embættis-
menn, kennslubókarhöfundar og
fræðimenn. Sökin er sú að þessir
aðilar hafi stungið vitneskju undir
stól, þagað um óþægilega hluti,
rangfært og logið. Ekki er þetta
beinlínis fullyrt í þáttum Úlfars en
„því má gera skóna“ eða „allar lík-
ur benda til þess“ eins og hann orð-
ar það.
Nú mega menn að sjálfsögðu
segja álit sitt á sögulegum málum
án þess að hafa prófskírteini upp á
kunnáttu sína. En ég
get ekki orða bundist
af. tveim ástæðum.
Annars vegar hef ég
orðið var við að fólk á
förnum vegi er farið
að taka getgátur Úlf-
ars sem viðtekinn
sannleika um Tyrkja-
ránið. Hins vegar hef
ég fengist við sagn-
fræðilega rannsókn á
sama ráni í mörg ár og
ber því nokkur skylda
til að benda á það sem
sannara má telja.
Vondir menn
skemma skjöl
Úlfari verður tíðrætt um bréf og
frásagnir af Tyrkjaráninu árið
1627 sem hafi glatast. Þetta sé lík-
lega kirkjunnar mönnum að kenna
sem hafi vísvitandi eyðilagt heim-
ildir. Þarna þykir mér hlutunum
snúið á hvolf. Það sem er merkilegt
við Tyrkjaránið á íslandi er hve
mikið er til af bréfum og frásögn-
um af því. Fyrir utan heildstæðar
frásagnir Kláusar Eyjólfssonar,
Ólafs Egilssonar og Björns Jóns-
sonar á Skarði eru m.a. varðveitt
fjögur sendibréf íslendinga frá Al-
geirsborg. Ég veit tæpast annað
dæmi um slíkt frá öðrum löndum
þó að margra þjóða fólk sæti í
^Oðkaupsveislur — Otisamkomur — skemmtanir—tónieikar—sýningar — kynningar og fl. og fl. og fl.
..og ýmslr fylgihlutir
Ekki
á eftirminnilegan viðbunb -
_ jið ykkur og leigið stórt tjald
á stdðinn - það marg borgar sig.
Tjöld af öllum stœrðum frá 20 - 700 m*
Einnig: Borð, stólar, tialdgólf
og tjoldhitarar.
Qdlsa) sQsáto
..meo skátum á heimavelli
sfml 5621390 • fax 552 6377 • bis@scout.is
GLÆSItEG SÍRVHRSLUN MEÐ ALLT í BAÐHERBERGIÐ
BAÐSTOFAN
BÆJARUND 14, SÍMI S64 57 OO
HORNBAÐKER
Stærð
140 x140
Verð með nuddi
og svuntu
kr. 115.536,-
Verð án nudds
með svuntu
kr. 73.572,-
VATNSVmKINN ohf.
Ármúla 21-108 ReykJavlk
www. vatnsvlrkinn.ls
Sfml: 533 2020 - Bréfsfmi: 533 2022
Tyrkjaránið
Eitt er að greina að
ránsmenn og ræningja-
borgirnar hafí haft
nokkra jákvæða þætti,
segir Þorsteinn Helga-
son, og annað er að
álykta að landsmenn
hafí þráð að komast
í barbaríið.
ánauð í borginni á sama tíma.
Vissulega týndust heimildir.
Einn kafli í magistersritgerð minni
fjallar um glataðar heimildir
Tyrkjaránsins, þær sem vitað er
um. Segja má að þau fjögur sendi-
bréf, sem varðveittust, hafi hangið
á bláþræði vegna þess að þau eru
aðeins varðveitt í einu eða tveimur
eintökum. Þau virðast því ekki hafa
farið á flakk um landið í afskriftum
en það var vísasta „líftrygging“
heimildanna. Þannig var t.d. um
ferðasögu Ólafs Egilssonar sem
enn er varðveitt í 36 afskriftum
víðs vegar af landinu.
Mikill skaði er af því að rit Ein-
ars Loftssonar frá Vestmannaeyj-
um og Halldórs Jónssonar frá
Grindavík skuli ekki hafa geymst
eins og ferðasaga Ólafs. Báðir voru
þeir herteknir en komust heim og
Til sölu
hestaleiga
Rótgróið fyrirtæki með
mikla viðskiptavild. Tilvalið
fyrir ferðaþjónustuaðila eða
hestamenn og hestakonur.
Frumupplýsingar í síma.
Fasteignasalan Hreiðrið,
símar 551 7270 og 893 3985.
lýstu reynslu sinni í skrifum. Úlfar
„gerir því skóna“ að kirkjunnar
menn hafi eyðilagt ritin af því að
þeim hafi ekki líkað jákvæðar lýs-
ingar þeirra á „barbaríinu". Hvað
hefði átt að vera svona jákvætt við
tilvist Einars í Algeirsborg? Hon-
um var refsað fyrir helgispjöll með
því að skorið var framan af nefi
hans og eyrum, partarnir þræddir
upp á band og hengdir honum um
háls. Þrátt fyrir þetta og fleiri
hörmungar tókst honum með harð-
fylgi að slá sér lán til að leysa sig
úr þrældómi. Lánin þurfti hann að
borga og vann því um skeið í Al-
geirsborg fyrir afborgunum og
komst ekki heim á meðan. Úlfari
finnst líklegt að Einar hafi líkað vel
í ránsmannaborginni, þess vegna
hafi hann ekki haft sig strax heim
þegar hann var orðinn frjáls. Hafa
skal það sem ósennilegast er.
Synd og
refsing
í útvarpsþættinum er talað um
„guðrækilegt sífur“ í bréfum ís-
lendinga úr herleiðingunni. Þetta
sé skiljanlegt þar sem opinber og
„klerkleg" skýring á ráninu hafi
verið syndugt líferni landsmanna.
Þarna finnst höfundi hann vera
kominn í feitt: Þarf frekari vitna
við um kúgunarvald kirkjunnar á
Islandi? Gallinn er sá að hér er
komið að kenningu samanlagðrar
kristninnar um synd, hirtingu og
náð en ekki sérskoðanir nokkurra
íslenskra kennimanna. Maðurinn
var álitinn syndugur og allar þján-
ingar, sem hann þurfti að líða, voru
því verðskuldaðar. Þetta er grunn-
tónn kenningarinnar en blæbrigði
hennar eru mörg og skilningur
manna nokkuð misjafn eftir tíma-
skeiðum, lærdómi og háttalagi.
Þessi blæbrigði fletur Úlfar út og
gerir syndaskilninginn að einka-
vopni í höndum biskupanna Þor-
láks Skúlasonar og Brynjólfs
Sveinssonar og fræðimannsins
Björns Jónssonar sem tók saman
Tyrkjaránssögu.
Hvers á Björn
að gjalda?
Björn á Skarðsá fær á baukinn
hjá Úlfari við þónokkur tækifæri.
Ekki veit ég hvers Björn á að
gjalda. Hann var sannast sagna
ekki mjög sleipur í guðfræðinni.
Sumar útleggingar hans eru áreið-
anlega hans einkamál en ekki sam-
særi biskupsins. Til dæmis kemur
hann nokkrum sinnum þeirri skoð-
un á framfæri að Islendingar eigi
að vígbúast. Þetta er minnihluta-
áiit Björns. Á prestastefnu og Al-
þingi árið 1663 var ályktað gegn
vígbúnaði, að undirlagi Brynjólfs
biskups.
Tyrkjaránssaga Björns er sam-
antekt úr ferðasögu Ólafs Egils-
sonar og fleiri ritum. Vissulega er
sagan lituð. Hann svertir hlut
Tyrkjans þar sem hann getur og
snyrtir frásögnina. Þetta er allt
samkvæmt aldaranda og slíkar
hagræðingar eiga sér stað enn í
dag. En Björn stingur ekki beinlín-
is hlutum undir stól. Það er Björn
sem endursegir lýsingar Einars í
Vestmannaeyjum og Halldórs í
Grindavík og vísar síðan mönnum
að lesa þau ef þeir vilja ítarlegri
upplýsingar. Ef hann hefði viljað
uppræta þessi rit hefði verið nær
að þegja um þau.
Afbökun
á Arngrími
Með einföldunaraðferð og sam-
særiskenningu að bakhjarli verður
syndakenningin að einradda kór.
Þar syngur Arngrímur lærði sama
rómi og hinir að mati Úlfars því
hann kallaði Tyrkjaránið „hræðileg
guðs heimsókn". Það sem Arn-
grímur er hins vegar að fara með
þessu, og hann útskýrir nánar með
Biblíuvitnun, er að þeir sem lentu í
ráninu hafi ekki verið syndugri en
þeir sem sluppu.
Þess má finna stað í öðrum heim-
ildum að þeirri hugsun hafi skotið
upp kollinum meðal landsmanna að
Vestmannaeyingar hafi verið svo
syndugir að þeir hafi átt ránið skil-
ið. Gegn þessu er Arngrímur að
tala. Hér er með öðrum orðum boð-
skapur um samkennd og sameigin-
lega ábyrgð. Auk þess var Arn-
grímur raunsæismaður. Hann vissi
að konungur var of önnum kafinn í
stríði á meginlandinu til að geta
varið Island, ránsmenn í Afríku
séu „margir sem mý“ og að opið
haf var á milli Afríku og Islands.
Þetta er pólitísk greining á vand-
anum og lausnin er við þessar að-
stæður „aleinasta hjá þeim sem
sínum aldrei bregst, guði almáttug-
um drottni alsherjar".
Að stinga
undir stól
Ýmsar fleiri rangfærslur og ann-
arlegar túlkanir í þessum fyrsta
þætti mætti taka til umræðu. Hér
skal aðeins nefnt til viðbótar að til-
tekin eru ummæli Gísla biskups í
Skálholti frá 1633 um erfiðleikana
við að kaupa fólk úr ánauð. Hætt sé
við að féð fari mest í milliliði, segir
Gísli, og þegar loks sé komið að því
að losa fólk úr prísund leysist þeir
loks „sem engin eftirsjá er að“.
Þetta eru kaldranaleg ummæli og
engan veginn í kristilegum anda.
En i útvarpsþættinum er þetta hik-
laust tekið sem lýsandi dæmi um
almenna afstöðu kirkjunnar. Þá er
stungið undir stól og þagað um það
sem prestastefna samþykkti norð-
an lands um svipað leyti, undir
handleiðslu Þorláks Skúlasonar,
þar sem hvatt er til þess að litið sé
á herleidda fólkið sem „samband-
ingja... svo sem þér séuð limir þess
sama líkama". En útvarpshöfund-
urinn hefur ekki áhuga á fjölþættri
mynd heldur því sem hentar fyrir-
fram ákveðinni kenningu.
Skref aftur
á bak
Margt er verið að endurskoða í
íslenskri sagnfræði um þessar
mundir. Sautjánda öldin er í endur-
skoðun og er ekki auðveld við-
fangs. Hér þarfað gæta hófs og
losna út úr klisjukenndum dólga-
marxisma og gróusögustíl. Út-
varpsþátturinn, sem hér um ræðir,
er því miður skref aftur á bak sem
tefur viðleitnina til að skapa
fjölþættari mynd af Tyrkjaráni,
lútherskum rétttrúnaði, sautjándu
öldinni almennt og lífinu í landinu.
Eitt er að greina að ránsmenn og
ræningjaborgirnar hafi haft
nokkra jákvæða þætti og annað er
að álykta að landsmenn hafi þráð
að komast í barbaríið. Eitt er að
taka eftir hagræðingum í sumum
frásögnum ránsins og annað er að
draga þá ályktun að kirkjan hafi
gengið í að útrýma heimildum. Slík
öfgastefna veitir litla stoð.
Útvarpsþátturinn, sem hér um
ræðir, var þó aðeins sá fyrsti af
fimm og ég óttast að framhaldið
gefi tilefni til frekari athugasemda.
Höfundur er sagnfræðingur.