Morgunblaðið - 21.06.2000, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 21. JÚNÍ 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Um brot og eyður
BÆKUR
Ritgerðir
UMBROT
- bókmenntir og núti'mi. Ástráður
Eysteinsson, Háskólaútgáfan 1999,
485 bls.
GREINASAFNIÐ Umbrot hefur
að geyma 26 ritgerðir um íslenskar
og erlendar bókmenntir eftir Astráð
Eysteinsson, prófessor í almennri
bókmenntafræði við Háskóla Is-
lands. Ritgerðirnar eru upphaflega
skrifaðar á 16 ára tímabili (1982-
1998) og langflestar hafa þær birst
áður í blöðum, tímaritum og ráð-
stefnuritum (reyndar allar nema
ein) en eru hér birtar „mismikið lag-
færðar“, eins og segir í forspjalli
höfundar. Eins og þessi tæplega
fimm hundruð blaðsíðna bók ber
með sér hefur höfundur hennar ver-
ið afkastamikill fræðimaður á sviði
bókmenntarannsókna síðastliðna
tvo áratugi og eru þó ekki birtar hér
allar þær greinar sem Ástráður hef-
ur sent frá sér á tímabilinu.
Bókmenntafræðinni hefur sem
fræðigrein vaxið mikill fiskur um
hrygg á síðastliðnum áratugum. Ör
þróun hefur verið í kenningakerfum
hennar og hugmyndaheimi alla
tuttugustu öldina og farsæll sam-
runi bókmenntarýninnar við aðrar
fræðigreinar svo sem málvísindi,
táknfræði, sálgreiningu, sagnfræði,
mannfræði og menningarfræði (svo
eitthvað sé nefnt) hefur leitt til
frjórrar og skapandi akademískrar
umræðu, eins og bók Ástráðs ber
glöggt með sér. Einmitt vegna þessa
vaxtar í fræðunum ber að fagna því
að æ fleiri fræðimenn taka þann
kost að safna greinum sínum saman
Gunnar
Granz sýnir
í Hvera-
gerði
GUNNAR Gránz alþýðulistmálari
hefur opnað myndlistarsýningu í
Galleríi Smiðjunni, Breiðmörk í
Hveragerði (áður Græna smiðjan).
Þar sýnir hann myndir frá ýmsum
stöðum á landinu og myndir í kraft-
miklum litum og tónum. Myndimar
eru málaðar á þessu ári, utan tvær.
Gunnar hefur haldið fjölda einka-
og samsýninga á undanförnum ár-
um.
Sýningin er opin alla daga, nema
mánudaga, frá 13-18.
^ Merkingar
föt og skó
&ögn
Laugalækur 4 • S: 588-1980
SLIM-LINE
dömubuxur frá
gardeur
Oðunru
tískuverstun
v/Nesveg, Seltj., s. 561 1680
á bók, af því leiðir að
auðveldar verður að
fylgjast með þróun um-
ræðunnar svo ekki sé
minnst á þann hægð-
arauka sem af því hlýst
- fyrir kennara, nem-
endur og aðra áhuga-
sama - að geta nálgast
þetta efni samantekið í
bókum.
Bókmenntasaga:
umbrot og eyður
Ástráður Eysteins-
son er tvímælalaust í
hópi þeirra íslensku
bókmenntafræðinga
sem leitt hafa þá frjóu
og nýskapandi umræðu sem hér um
ræðir á Islandi. Aðrir í þeim hópi
sem einnig hafa tekið saman greinar
sínar á bók á undanförnum árum eru
til að mynda Dagný Kristjánsdóttir,
Helga Kress og Matthías Viðar Sæ-
mundsson. Þegar ritgerðir þessara
fræðimanna eru skoðaðar í sam-
hengi má fá allgóða mynd af vaxtar-
broddi bókmenntafræðanna svo og
ágæta bókmenntasögulega yfirsýn,
þótt vitanlega blasi einnig við ýmsar
„eyður“ og ósnert rannsóknarefni.
Ástráður er sér mjög meðvitandi
um slíkar „eyður“ og hann ítrekar
að á síðum bókarinnar sé „ekki sögð
samfelld bókmenntasaga" heldur
hafi vakað fyrir honum „að velja
saman greinar sem varpa ljósi á
ákveðin viðfangsefni bókmennt-
anna, efni sem í senn eru skáldskap-
arlegs, menningarlegs og söguleg
eðlis og varða á ýmsan hátt hið
margflókna samband nútíma og
bókmennta" (8). „Bókmenntir og
nútími“ er einmitt undirtitUl bókar
Ástráðs, en hinn margræði aðaltitill
- Umbrot - er ekki síður lýsandi
fyrir innihald safnsins. Titillinn
„Umbrot“ vísar til þeirra hræringa
og umbrota sem urðu í jafnt íslensk-
um sem erlendum bókmenntum á
tuttugustu öldinni, ekki síst fyrir til-
stilli módernismans í sagnagerð,
sem segja má að sé helsti rannsókn-
arvettvangur Ástráðs. Ennfremur
einkennist fagurfræði módernism-
ans af brotum, eins og höfundur
bendir einnig sjálfur á í áðumefndu
forspjalli. En fleiri merkingar búa í
titlinum og er ein þeirra dregin
skýrt fram í uppsetningu titilsins á
bókarkápu (sem er skemmtilega
hönnuð af Agústínu Jónsdóttur):
Um BROT; orðinu er skipt í tvennt
og þar með ítrekað að höfundur fjalli
um brot af bókmenntum, brot af
þeirri heild sem við köllum bók-
menntasögu - heild sem reyndar,
þegar allt kemur til alls, getur aldrei
samanstaðið af öðru en brotum sem
ætíð þegja yfir meiru en þau segja;
markað vali, tengingum og höfnun-
um sem háð er ýmsum misvel skil-
greindum takmörkunum.
Ástráður gerir þó tilraun til að
koma nokkrum böndum á hið
brotakennda innihald greinasafns-
ins með því að flokka ritgerðirnar og
skipta þeim upp í sjö efnistengda
kafla sem hver um sig hefur lýsandi
fyrirsögn: 1. Módemismi og íslensk-
Ástráður
Eysteinsson
ar bókmenntii-. 2. Þrír
módernistar. 3. Smá-
bókmenntir. 4. Sjálf-
sögur. 5. Mannraunir.
6. Skáldið sem sjáandi.
7. Textar, staðir,
menningarrýni. Hver
kafli inniheldur 3-5
greinar sem ríma sam-
an á einn eða annan
máta. Ástráður bendir
þó á að hægt hefði ver-
ið að raða greinunum
saman á annan hátt en
hann gerir - út frá öðr-
um viðmiðunum.
Halldór Laxness
og aðrir höfundar
Fyrsta ritgerðin ber titilinn
„Halldór Laxness og aðrir höfund-
ar“ og er hér jafnframt um að ræða
einu ritgerðina sem ekki hefur birst
á prenti áður og því eðlilegt að
staldrað sé nokkuð við hana. Ástráð-
ur er hér að skoða íslenska sagna-
gerð á síðari hluta tuttugustu aldar-
innar, nánar tiltekið frá 1940. Hann
bendir réttilega á yfirburðastöðu
Halldórs Laxness á tímabilinu og
bendir á þátt hans í að vinna hinni
raunsæislegu skáldsögu virðingar-
sess í íslenskri bókmenntasögu.
Ástráður bendir á að ekki sé nóg að
skoða aðeins sagnagerð Halldórs
Laxness í þessu sambandi, heldur
verði að líta til greinaskrifa hans um
bókmenntir og þjóðmál til að fá sem
gleggsta mynd af því hvernig Hall-
dór „kappkostar að vefa sér og ís-
lenskum lesendum mikinn raun-
sæisvef" (16) og í raun „forritar11
hann bókmenntasmekk þjóðarinnar
á tímabilinu. Mat Ástráðs er að þeg-
ar litið sé til bókmenntaumræðu og
skrifa fulltrúa „bókmenntastofnun-
arinnar" komi ijóslega fram að Lax-
ness er ekki aðeins metinn sem
„helsti nútímahöfundur íslendinga"
og [...] „leiðtogi íslensku skáldsög-
unnar, heldur er hann einskonar
goðmagn og lífgjafi íslenskrar sið-
menningar" (18).
Hugtakið „bókmenntastofnun"
ætti að vera flestum sem láta sig
bókmenntaumræðuna nokkru varða
kunnugt. Ástráður skilgreinir hug-
takið þannig: „. . . þetta dularfulla
kerfi sem hvergi er til á firmaskrá
en er samt sívirkt í mótun sinni á
bókmenntalífi og bókmenntamati
þessarar þjóðar. Stofnunina er að
finna á víð og dreif, þótt hún eigi sér
gleggstan samastað í skólum, út-
gáfufyrirtækjum, á ýmsum fræði-
legum vettvangi og í fjölmiðlum"
(14). Nátengt þessu „dularfulla
kerfi“ er einnig hugtakið „hefðar-
veldi“ eða „kanóna“ sem er það úr-
val bókmenntatexta sem mest at-
hygli beinist að í allri umræðu um
bókmenntir. Mikilvægt er að gera
sér grein fýrir valdi og vinnubrögð-
um bókmenntastofnunarinnar í því
að skapa hefðarveldi og þá sérstak-
lega áhrifaríkum útilokunarháttum
hennar og upphafningu á einstökum
höfundum. Hugtakið „höfundur“ er,
eins og Ástráður bendir á, „veiga-
mesta hugtak hefðbundinnar bók-
menntasögu“ (15) og þegar um er að
ræða höfund af þeirri stærðargráðu
sem Halldór Laxness er innan ís-
lenskrar bókmenntasögu er hætta á
að ákveðin brenglun verði í sýn þjóð-
arinnar á bókmenntir sínar. Ástráð-
ur bendir á að þegar litið er til
sagnagerðar á íslandi á tímabilinu
1930-1965 eigi þar „ekki nema einn
maður tryggt sæti. Halldór Laxness
er ekki bara herforingi, hann er á
vissan hátt alvaldur“ (18). Ástráður
staðhæfir að staða Halldórs sé svo
sterk í íslenskri bókmenntasögu að
það sé sama hvaða viðmið notuð eru
til mats og skilgreiningar, hann sé
ætíð „í miðju“ en meðspilurunum
(öðrum höfundum) megi „víxla út“
eftir hentugleikum.
Þessi miðlægni Halldórs Laxness
og verka hans í allri íslenskri bók-
menntaumræðu hefur, að mati Ást-
ráðs Eysteinssonar, valdið því að
skáldskaparöfl sem andæfa ráðandi
fagurfræði eiga erfiðara uppdráttar
en ella hefði verið. Honum finnst at-
hyglisvert hvernig Halldór sjálfur
„stendur vörð um þessa fagurfræði,
allt til loka sjötta áratugarins" (19).
I greinum og viðtölum var Halldór
oft mjög harðorður í garð „þess
módernisma sem hann hafði á sínum
tíma sjálfur leitast við að flytja inn í
íslensku skáldsöguna með Vefaran-
um mikla frá Kasmír en síðan snúið
baki við“ (19).
Þessi greining Ástráðar er allrar
athygli verð og gaman að velta fyrir
sér hvort nú - þegar Halldór Lax-
ness er allur - megi búast við því að
bókmenntafræðingar einbeiti sér í
auknum mæli að því að skoða það
„umhverfi miðjunnar" sem lengi
hefur legið órannsakað og greina
nánar það gagnvirka samband miðju
og umhverfis sem nauðsynlegt er
öllu bókmenntalífi. Það er Ijóst að
Halldór Laxness verður varla „af-
miðjaður", enda engin ástæða til því
staða hans í íslenskum bókmenntum
tuttugustu aldarinnar er ótvíræð.
Hitt er annað mál að höfundarverk
Laxness hefur síður en svo verið
rannsakað til hlítar, þar bíður fjöldi
spennandi rannsóknarefna fyrir
fræðimenn framtíðarinnar.
Umhverfís Laxness
Það er þetta umhverfi Laxness
sem Ástráður Eysteinsson freistar
síðan að gera nokkra grein fyrir í
umræddri ritgerð. Hann hugar að
„þjóðfélagslegu raunsæi" fjórða ára-
tugarins; að þýðingum og lestri er-
lendra bókmennta á Islandi; að
áhrifum hernámsins á íslenska
sagnagerð; að blómaskeiði í íslensk-
um kvennabókmenntum um og upp
úr 1940; að því sem hann kallar
„þögn módemismans í skáldsagna-
gerð“; og að íslensku ævisögunni,
svo dæmi sé tekið. Það er „þögn
módernismans" sem Ástráður
sjálfur tiltekur sem sitt sérstaka
áhugasvið og í þeim ritgerðum sem á
eftir fara er það einmitt það svið sem
er mest áberandi í bók Ástráðs.
„Baráttan um raunsæið. Um
módernisma, raunsæi og hefð“, heit-
ir næsta ritgerð og henni fylgja
greinar sem nefnast „Fyrsta nú-
tímaskáldsagan og módernisminn“
og „Formgerð og frásögn. Um
skáldsagnagerð á níunda áratugn-
um“. Þær greinar sem síðan fylla
síður bókarinnar allt að því til enda
fjalla hver um sig um einstaka
höfunda sem alla má skilgreina sem
módernista, þótt þeir séu ólíkir
innbyrðis: Franz Kafka, James
Joyce, John Fowles og Hemm-
ingway, Svövu Jakobsdóttur, Þór-
berg Þórðarson, Jakobínu Sig-
urðardóttur, Thor Vilhjálmsson,
Steinar Sigurjónsson, Guðberg
Bergsson, Gyrði Elíasson og Sjón.
Þá fjallar Ástráður einnig um
Kristnihald undir Jökli, eina af þeim
skáldsögu Laxness sem óhætt hlýt-
ur að vera að skilgreina sem
módernískt verk.
I forspjalli bókarinnar segir Ást-
ráður að í ritgerðum hennar mætist
bókmenntasaga, bókmenntarýni og
bókmenntafræði. Hann bendir einn-
ig á mismunandi nálganir sínar að
efninu: „Hér eru ritgerðir með ítar-
legri kenningaumræðu, aðrar sem
byggjast á nánum lestri bókmennta-
verka með fræðilegu ívafi og svo
einnig greinar sem fremur „þegja“
yfir teóríu sinni og taka verk til
„beinni umræðu“ (9). Fræðikenn-
ingar (teóría) eru að sjálfsögðu oft
umdeilanlegar og sýnist sitt hverj-
um um gildi þeirra fyrir greiningu á
orðræðu bókmenntanna. Hins vegar
er vert að gera sér grein fyrir því að
engin skrif um bókmenntir eru laus-
ar undan kenningum eða hug-
myndafræði af einhverjum toga.
Það er hins vegar mjög mismunandi
hversu hátt kenningunum er gert
undir höfði í skrifum fræðimanna og
sumir leitast framar öðru við að
„þegja“ yfir teóríum sínum og eru
jafnvel ómeðvitaðir um eigin teóríur
- og þykjast þá (í versta falli) hafa
upp á að bjóða einhvern óskilgrein-
anlegan sannleika. Notkun Ástráðs
Eysteinssonar á fræðikenningum er
yfirleitt sýnileg og vel fléttuð saman
við bókmenntarýni hans og fram-
setningu hugmynda. Honum lætur
vel að útskýra fræðikenningar sem
við fyrstu sýn virðast flóknar og oft-
ar en ekki tekst honum að opna ný
svið þeirra verka sem hann fjallar
um með kenningamar „að vopni“ -
og hlýtur þá tilganginum að vera
náð. Má í þessu sambandi benda til
dæmis á greinarnar „Er ekki nóg að
lífið sé flókið? Um sögu sjálf og karl-
mynd í Grámosinn glóir og fyrrí
verkum Thors Vilhjálmssonar" og
„Mylluhjólið. Um lestur og texta-
tengsl" þar sem fjallað er um Svefn-
hjólið eftir Gyrði Elíasson.
Hér gefst ekki rúm til að ræða
nánar hinar ýmsu athyglisverðu rit-
gerðir sem saman mynda Umbrot
Astráðar Eysteinssonar, en ég vil
enda á að benda á skemmtilega loka-
grein bókarinnar sem nefnist „Hef-
ur maður ást á skáldskap? Vanga-
veltur um konuna í textanum“. Þar
fjallar Ástráður um (ástar)samband
lesanda og texta; um samband hins
ástríðufulla lesanda og ágenga
texta; um andóf femínískra lesenda
við hinu karlmiðaða hefðarveldi bók-
menntanna og um stríðan (og um-
deildan) lestur á einstökum bók-
menntaverkum. Þessi grein er
skrifuð af ástríðu og húmor og er
skemmtilegur lokapunktur á vönd-
uðu greinasafni.
Soffía Auður Birgisdóttir
Klaustrin í Kirkjubæ og Veri
BÆKUR
H é r a ð s r i t
DYNSKÓGAR
Rit Vestur-Skaftfellinga, 7.hefti.
Vík. Dynskógar. Sögufélag Vestur-
Skaftfellinga, 1999,221 bls.
Af klaustrum og kennimönnum í
Skaftafellsþingi. Sérprent úr Dyn-
skógum 7. hefti, 202 bls.
HIÐ myndarlega ársrit Vestur-
Skaftfellinga kemur nú út í
sjöunda sinn í ritstjórn Hönnu
Hjartardóttur, Sigurgeirs Jóns-
sonar og Sigþórs Sigurðssonar. Að
þessu sinni er það að langmestu
leyti helgað erindum sem flutt
voru á ráðstefnu á Kirkjubæjar-
klaustri 13.-14. mars 1999. Alls
eru hér prentuð ellefu erindi og
eru þau jafnframt því að vera í
ársritinu gefin út sem sérstök bók.
Þeir sem erindin fluttu voru:
Hjalti Hugason, Gunnar Friðrik
Guðmundsson, Vilborg Davíðs-
dóttir, Ásdís Egilsdóttir, Hermann
Pálsson (tvö erindi), Guðrún Ása
Grímsdóttir, Sigurjón Einarsson,
Loftur Guttormsson, Gunnar
Kristjánsson og Sigurjón Páll ís-
aksson og Þorgeir Helgason. Vítt
svið spanna þessi erindi: sagn-
fræði, bókmenntir og fornleifa-
fræði. Ekki er það á mínu færi að
gera úttekt á erindum þessum. En
víst er um það, að allmiklu fróðari
er ég eftir lestur þeirra en áður og
áhugaverður þótti mér lesturinn.
Býst ég við að sum erindanna
nýtist einmitt betur við lestur en
hlustun, t.a.m. fyrirlestrar Hjalta
Hugasonar, Hennanns Pálssonar
og Guðrúnar Ásu Grímsdóttur,
sem allir eru mjög efnismiklir og
fræðilegir. Aðrir eru léttari og að-
gengilegri við fyrstu sýn.
Það fer varla á milli mála að
ráðstefna þessi hefur verið hin
merkasta og því þarft verk að
koma erindunum á prent.
I ársritinu er auk framangreinds
efnis annáll úr Mýrdalshreppi
1990-1998 og annálar Skaftár-
hrepps fyrir sama tímabil. Heldur
þykja mér þeir stuttaralegir sé
miðað við annála sumra annarra
héraðsrita. En gæta ber þess að
hér er um níu ára tímabil að ræða.
Verði slík skýrsla birt árlega er
líklegt að ítarlegar verði sagt frá.
Þarflaust ætti að vera að benda á
hversu þýðingarmikil slík skrif eru
fyrir sögu héraðsins.
Dynskógar er fallegt rit,
prentað á góðan pappír, í fallegu
bandi og allmikið er af myndum í
ritinu.
Sigurjón Björnsson