Morgunblaðið - 05.07.2000, Blaðsíða 34

34 MIÐVIKUDAGUR 5. JÚLÍ 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Sumargleði!
ÞAÐ VAR yndislegt
að koma heim í júní eft-
ir vetrarsetu erlendis.
Víður sjóndeildar-
hringur, skærir og tær-
ir litir, blá fjöllin með
hvítum skellum, laufin
grænu farin að birtast
á trjánum. Og birtan,
fallega kvöld- og næt-
urbirtan sem heillar, að
ógleymdu svala loftinu.
Við fyllumst frelsistil-
finningu á þessum árs-
ftíma, verðum áköf í að
njóta. Slakað er á ýms-
um reglum. Börnin eru
að leik úti fram eftir
kvöldi, unglingamir
fara oftar út og koma seinna heim.
„Það er ekkert hægt að sleppa því
að drekka á sumrin, það er svo gam-
an,“ sagði 15 ára piltur við mig þegar
við ræddum áfengisneyslu hans.
Margir unglingar byrja einmitt að
drekka á sumrin. Þeir nefna sjálfir
oft þjóðhátíðardaginn, eins verslun-
armannahelgina eða vinnuteitin.
Spuming er hvort við foreldrarnir
slökum heldur mikið á taumunum á
þessum árstíma. 17 ára stúlka, sem
byrjaði að drekka 13 ára, sagði þegar
">hún leit til baka: „Ég verð líka að
segja það þegar ég fór niður í bæ í
gær 17. júní, var ég svo hneyksluð að
sjá þessa unglinga dauðadrukkna
niðri í bæ, liggjandi þarna og dett-
andi á mann. Svona var maður sjálf-
ur. Mér finnst ömurlegt að sjá þetta,
samt var maður svona sjálfur þannig
að ég get eiginlega ekki verið að
segja neitt, en samt, mér finnst
krakkarnir núna eitthvað svo mikil
böm. Ég skil ekki að ég hafi verið
svona.“ Þessi stúlka hefur séð á eftir
(nokkrum úr vinahópnum sínum
lenda í klóm eiturlyfja. Hópurinn
byrjaði snemma að drekka og reykja
og er neyslumynstur þeirra dæmi
um það sem fjölmargar
rannsóknir sýna hér
heima og erlendis: í
mínum rannsóknum
hefur t.d. komið fram
að 14 ára unglingar
sem hafa prófað að
reykja og drekka eru
mun líklegri til að hafa
neytt fíkniefna við 17
ára aldur en þeir sem
ekki höfðu prófað að
reykja og drekka 14
ára gamlir. Fyrmefnd
stúlka lýsti á átakan-
legan hátt hve mikil
baráratta það hefur
verið að fá vini sína til
að snúa til baka, en það
hafði ekki tekist þegar viðtalið átti
sér stað: „Þetta er rosalegt, ég hefði
ekki trúað því að mínir vinir yrðu
Uppeldi
Fylgjumst með börnun-
um okkar, segir Sigrún
Aðalbjarnardóttir,
verum með þeim, ræð-
um málin við þau og
njótum hins sérstaka
--------------7---------
sumars á Islandi.
svona.“ Eins og hjá henni virðist sú
hugsun loða við hjá mörgum: „Þetta
kemur fyrir hjá öðrum, en ekki
mér.“ Það sem kom henni þó einna
mest á óvart var hve lengi vinir
hennar gátu blekkt foreldra sína.
Við skulum láta þeirri spumingu
ósvarað hér hvers vegna sumir vina
þessarar stúlku en ekki hún sjálf hafi
byrjað að nota eiturlyf. Drögum að-
eins fram einn áhrifaþátt í þessu
flókna samspili erfðafræðilegra, fé-
lagslegra, sálfræðilegra og uppeldis-
legra þátta, en það eru uppeldisað-
ferðir foreldra. I rannsóknum
mínum hefur komið fram að ungl-
ingar „leiðandi" foreldra eru ólík-
legri til að neyta vímuefna, löglegra
og ólöglegra, en unglingar foreldra
sem nota aðrar uppeldisaðferðir.
Leiðandi foreldrar setja skýr mörk
um hvað er tilhlýðilegt og hvað ekki,
nota til þess útskýringar og hvetja
börnin til að skýra út sjónarmið sín.
Þeir sýna börnunum mikla hlýju og
uppörvun og krefjast þroskaðrar
hegðunar af baminu. Með öðram
orðum, leiðandi foreldrar setja ekki
reglur eða mörk á einhliða hátt með
boðum og bönnum eins og foreldrar
sem við nefnum „skipandi" foreldra.
Þeir ræða málin við bömin, þar sem
mismunandi hliðar málsins koma
fram og komist er að samkomulagi.
Börnunum er ljóst að umhyggja for-
eldranna fyrir þeim er leiðarljósið.
Við tölum gjarnan um að þeir noti já-
kvæðan eða kærleiksríkan aga.
Hættan við að nota „skipandi upp-
eldisaðferðir“, þ.e. að stjórna ungl-
ingum með boðum og bönnum, er sú
að þeir komist í vamarstöðu og sýni
mótþróa sem þá getur birst t.d. í því
að þeir byrja að neyta vímuefna.
Unglingar sem búa við afskiptaleysi
era að sjálfsögðu í sérstökum
áhættuhópi og unglingar sem búa við
eftirlæti reynast eiga erfitt með að
setja sér mörk.
Skilaboðin era: Veram ekki feimin
við að setja börnum okkar mörk en
það skiptir að sjálfsögðu máli hvern-
ig við setjum þessi mörk. Fylgjumst
með bömunum okkar, verum með
þeim, ræðum málin við þau og njót-
um hins sérstaka sumars á Islandi.
Höfundur er prófessor við Háskóla
Islands.
Sigrún
Aðalbjarnardóttir
Eftir ballið...
NÚ er kristnihátíð á
Þingvöllum lokið og
mikið gífurlega var
gaman. Hátíðarinnar
var beðið með eftir-
væntingu. Sumir
hlökkuðu til, aðrir
kviðu fyrir eða vonuðu
að allt færi illa og enn
aðrir reyndu að láta
allt tilstandið sig litlu
skipta. Ollum kom há-
tíðin greinilega við.
Framkvæmd og fram-
gangur hátíðarinnar
var að öllu leyti til fyr-
irmyndar, nánast
þannig að nota mætti
sem kennsluefni til að
halda stórhátíðir utandyra.
Ekki hefur síður verið spennandi
að fylgjast með umfjöllun um hátíð-
ina bæði fyrir fram og eftir á. Það er
nú einu sinni þannig að okkur hættir
til að oðinbera innri manninn óvart
þegar við fjöllum um tilfinninga-
tengd mál. Trúartilfinning manna er
viðkvæm og framlæg og ég fullyrði
að trúarþörf er jafn sterk og frum-
læg og kynhvötin og þörfin fyrir
fæðu. Þess vegna verður kreppan,
trúarkreppan, svo erfið mörgum
eins og raun ber vitni. Við bregðum
yfir okkur kaldhæðnisglotti og ger-
um gjaman grín að þeim sem hafa
forskot íram yfir okkur sjálf og við-
urkenna trú sína og reyna að lifa
eftir henni og í takt við
hana. Einkum hefur
mér fundist að þessu
sé beitt gagnvart
kristni. En svo verður
léttirinn líka margfald-
ur þegar við tökumst á
við þennan þátt sálar-
lífsins og föram mark-
visst að þroska trúna.
Eftir ballið mikla og
góða á Þingvöllum datt
mér í hug að bera há-
tíðina saman við Þjóð-
hátíð í Eyjum árið
1998 en þar var ég þá
þjónandi sóknarprest-
ur. Þetta var út frá
frétt á textavarpi um
það að miðinn á kristnihátíð hefði
átt að kosta kr. 10.000 til að hátíðin
bæri sig - en hvað er að bera sig í
þessu samhengi? Eyjamenn sjálfir
stóðu að öllu með miklum myndar-
skap en annað var að segja um gest-
ina. Herjólfsdalur var eins og einn
allsherjar sorphaugur sem þó var
ekki bara þakin sorpi heldur líka
verðmætum sem einnota íslending-
ar höfðu skilið eftir á einnota íslandi
og ég spurði sjálfa mig hvernig
Eyjamenn nenntu ár eftir ár að taka
á móti svona villimönnum sem gest-
um og hreinsa eftir þá að minnsta
kosti dögum saman. Á Þingvöllum
að lokinni kristnihátið, þar sem
saman var komið í það minnsta
Þórey
Guðmundsdóttir
Kristnihátíð
Trúarþörf, segir Þórey
Guðmundsdóttir, er
jafn sterk og frumlæg
o g kynhvötin og þörfín
fyrir fæðu.
þrisvar sinnum fleira fólk en á
venjulegri Þjóðhátíð, var ekki rasl
að sjá né annan sóðaskap og það
vaknaði hjá mér von um að það væri
hægt að halda útihátíð með sóma
hér á landi. Þarna ræktu foreldrar
hlutverk sitt og innrættu börnum
sínum lífsgildi og hegðun sem skil-
aði þessum árangri. Þú veizt það
foreldri gott, að það kostar sjálfsaf-
neitun að inna foreldrahlutverkið
vel af hendi og það er hreinasta púl
með köflum. En ef þú sjálf/ur inn-
rætir börnum þínum ekki eitthvað
gott þá innræta bara einhverjir aðr-
ir þeim eitthvað sem þú hefur enga
stjórn á. Settu börnum þínum kær-
leiksríkan agaramma snemma, mjög
snemma. Það getur verið nóg að
gera þeim ljóst að sumt gerir maður
og annað ekki, alveg sama um alla
aðra. Fyrr en varir geturðu verið
búin/n að missa af tækifærinu til að
hjálpa barni þínu til manns, gríptu
það núna.
Höfundur er prestur og félags-
ráðgjafi.
Netfoá^
ELDHÚS - BAÐ - FATASKÁPAR
Innréttingar
Stuttur afgreibslufrestur
H^Friform
1 HÁTÚNI6A (í húsn. Fðnix) S(MI: 552 4420
Brúðhjón
Allm borðbúnaðui - G1 æsi 1 eu gjdfdvara Briíðhjónalistar
verslunin
Lnugnvegi 52, s. 562 4244.
Hefur góðærið
tekið of
mikinn toll?
HEFUR góðærið
tekið of mikinn toll? Nei
segja sjálfsagt margir.
Fáir segja já. Og af
hverju í ósköpunum
ætti góðærið að taka
toll? Næg atvinna, mikl-
ir peningai-, ekki hægt
að þverfóta fyrir boðum
um peningalán. Og
kauphöllin með sinni
sérstöku hegðun teg-
undarinnar komin til að
vera.
Á yfirborðinu er
þetta eins og leikrit,
kómísk tragedía. Þegar
heyrðist fyrst af góðær-
inu, að birta myndi tíl í
efnahagsmálum, sagði íslendingseðl-
ið strax til sín. Menn gleymdu skuld-
um og peningaáhyggjum og fóra aft-
ur að auka neysluna löngu áður en
góðærið raunveralega fór að verka í
efnahagslífinu. Og svo komu bréfin,
þessi merkilega gullgerðarlist. Menn
kaupa bara bréf og þessi bréf aukast í
verði og vaxa án þess að nokkuð þm-fi
að gera. Þetta segja sérfræðingarnir i
íslensku kauphöllinni. Og bréfin gefa
ekki vexti eins og bankabækumar í
gömlu bönkunum - ekki 5 eða 10%
heldur 20,40 eða 50% og menn fara að
slá til að kaupa bréf. Þegar einhver
sveitamaður spurði einn bankastjór-
ann hvemig það gæti staðist að kaupa
bréf í fyrirtæki sem færi á hausinn
með 10% vöxtum en hann fengi 30%
sagði bankastjórinn að þetta væri
huglægt mál. Ef fólk tryði bara á að
fyrirtækið yxi og dafnaði yrði það svo.
Sveitamaðurinn skildi þetta ekki al-
veg og fór til kunningja síns sem er
hagfræðingur og spurði sömu spurn-
ingar. Hagfræðingurinn horfði hugs-
andi út í loftið og sagði svo: „í hag-
fræðinni er þetta skilgreint svona:
Hlutimir leita jafnvægis." Sveita-
maðurinn var að gefast upp og við það
að láta slag standa, ná í bankabókina
undan koddanum og margfalda vext-
ina í kauphöllinni en þá mundi hann
eftir að hafa verið í leshring um marx-
ismann forðum tíð og þar var snjall
leiðbeinandi sem einfaldað gat þessa
geimegldu hagfræðikenningu. Hann
sagði: „Framkvæmd marxismans í
raun er að framleiða eftir mætti og
neyta eftir þörfum!“
Það eina sem sveitamaðurinn skildi
raunverulega í nútímapeningamálum
var arður af bréfum í sjávarúteginum.
Ef maður á bréf í bát sem veiðir fisk
og útgerðarmaðurinn era ekki um
borð eða þá á einhverri skrifstofu í
landi sem stýrir öllu, eins og tíðkast
hefur frá landnámsöld, á nú allskonar
fólk bátinn í bréfum niðri í skúffu og
kemur svo á aðalfundinn og fær eins
og aðrir eigendur arðinn sem er þá oft
meiri en innistæðan á bankabókinni.
Reyndar skildi sveitamaðurinn ekki
þennan gróða alveg fyrr en sjónvarp-
ið sýndi súlurit af veiðum þessa báts.
Allir fiskar sem era styttri en hálfur
metri fara aftur í sjóinn, ekki til að
halda áfram að stækka heldur
steindauðir. Raunveralega veit
sveitamaðurinn að þetta er ólöglegt
athæfi en skítt með það - við eram nú
einusinni „veiðimannaþjóð“. Og þetta
fer ekki hátt því frímúrarar era blað-
urskjóður miðað við íslenska sjó-
menn! Enda skilur Hafró ekki neitt í
neinu. Nýbúin að fá fullkomnasta skip
í heiminum til að leita að lifandi fiski í
sjónum og svo er bara fiskurinn undir
hálfum metra sem þeir vora búnir að
finna horfinn en samt kemur báturinn
með fullfermi af golþorski úr hverri
veiðiferð og hluthafamir græða.
Kannski hefur eitthvað gerst á meðan
hafrannsóknarskipið var _á tveggja
mánaða siglingu heim til íslands en
lengra komst það ekki frá íslenskum
skipasmíðastöðvum. Ef til vill getur
gatið á botni nýja skipsins nýst til að
leita að dauðum fiskum á botninum.
Aðeins eitt enn í þessu sérkenni-
lega leikriti efnahagslífsins. Sam-
keppnin! Það vantar
raunveralegt líf í kaup-
höllina á íslandi. íslend-
ingar era fremur feim-
inn þjóðflokkur og
þvingaðir á almanna-
færi ef þeir era ekki
fullir - þetta er eitt af
þjóðareinkennunum!
Þessvegna hlaupa menn
sennilega ekki um í
kauphöllinni og baða út
öllum öngum og æpa og
skrælq'a eins og í út-
löndum. Á almenna
samkeppnismarkaðn-
Hrafn um era ekki þessar
Sæmundsson hömlur og þar era
uppamir á fullu. Þar er
barist um á hæl og hnakka. Tökum til
dæmis símann - Landssímann. Ríkis-
fyrirtæki í bullandi samkeppni við
Efnahagslíf
s
A yfirborðinu er
góðærið, segir Hrafn
Sæmundsson, eins og
leikrit, kómísk tragedía.
einkafyrirtæki. Alveg á fullu. Þó er
öllum Ijóst að það á að leggja ríkisfyr-
irtækið niður. Afleiðingarnar af þess-
ari samkeppmi skilja allir. Annað-
hvort verður annað fyrirtækið undir
eða aukin neysla kemur tO. Og neysl-
an eykst. Með ótrúlegum og linnu-
lausum aðferðum og allri tækni
auglýsinganna er heijað á alla með-
limi fjölskyldunnar. Fyrsta sýn
bamsins er brjóst móðurinnar sem
hún gefur baminu með annarri hendi
en talar í farsímann með hinni hend-
inni við unglinginn á heimilinu sem
þarf að komast í annað partí og verð-
ur nú að hringja skdaboð inn á far-
síma pabbans sem er á fundi.
í upphafi var spurt: Hefur góðærið
tekið of mikinn toll? Margir halda það
raunar og telja að hin linnulausa sókn
í einkaneyslunni sem engan endi tek-
ur sé fyrir löngu farin að torvelda
eðlOegt fjölskyldulíf. SífeUt áreiti frá
markaðnum, sífellt nýjar þarfir og
skynlaust suð um ný og ný gerviverð-
mæti. Menn þurfa ekki að óttast að
góðærið hverfi alveg á næstunni - það
eiga meðal annars eftir að rúlla
tvöhundrað mOljarðai* í gegn fyrir
austan!
Auðvitað eram við heppin þjóð með
raunveralega meira lýðræði og vel-
megun en flestar aðrar þjóðir. Okkur
leyfist nánast allt. Hjá öðram þjóðum
þarf að vera þröngt í búi til þess að
fólkið éti útsæðið en hér þykir varla
fréttnæmt að sjómenn hendi öðrum
hveijum fiski. Hjá sumum öðram lýð-
ræðisþjóðum er það ekkert sjálfsagt
að hafa málungi matar en hér höfum
við öryggisnet sem fólk veit að trygg-
ir brýnustu frumþarfir.
Það eru samt vissir hlutir sem mað-
ur gerir ekki nema einu sinni, tO
dæmis að upplifa það ævintýri að
fylgjast með þroska bama sinna frá
fyrsta degi en vera ekki neyddur tO að
senda þau til ókunnugra allan daginn
jafnt í stórhríðum svartasta skamm-
degisins sem á fógram sumarmorgn-
um. í stað þess að hafa lítfl samskipti
eða engin félagsleg afskipti af ungl-
ingum fyrr en skólinn eða lögreglan
hefur kannski samband. Að geta ekki
haft eðlfleg samskipti mflli kynslóð-
anna en rækta þau með skylduheim-
sóknum örþreyttrar fjölskyldunnar á
sunnudögum og vera guðs lifandi feg-
inn að losna við það vandamál í ör-
ugga „geymslu" og þannig mætti
lengi telja. Allt þetta væri hægt að
hafa tíma og fjárráð til að gera ef fólk
lægi ekki marflatt fyrir vitfirrtum
köldum markaðslögmálum sem engu
eira.
Höfundur erfv. atvinnumálafulltrúi.