Morgunblaðið - 20.07.2000, Page 35

34 FIMMTUDAGUR 20. JÚLÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ÍSLENZK ERFÐAGREINING
Á MARKAÐ
s
SLENZK erfðagreining hf. er
ekki aðeins frumkvöðull á sviði
erfðarannsókna á Islandi heldur
hefur fyrirtækið rutt brautina með
öðrum hætti. Vel heppnað hlutafjár-
útboð móðurfélags Islenzkrar erfða-
greiningar, deCode genetics Inc. á
Nasdaq-hlutabréfamarkaðnum á
Wall Street er til marks um, að nýir
tímar geta verið í vændum í íslenzku
atvinnulífi.
Það hefur verið fróðlegt og lær-
dómsríkt að fylgjast með aðdrag-
anda þessa hlutafjárútboðs.
Utboðslýsingin, sem kynnt var
rækilega hér í Morgunblaðinu á sín-
um tíma var eins konar kennslubók
fyrir íslenzk fyrirtæki og hlutabréfa-
markaðinn hér í því, hvernig á að
standa að slíkum útboðum og hvers
konar upplýsingar fyrirtæki þurfa að
leggja fram áður en þau geta boðið
fjárfestum að leggja fé í hlutabréfa-
kaup.
í aðdraganda útboðsins sjálfs
efndu forráðamenn Islenzkrar erfða-
greiningar til kynningafunda með
fjárfestum beggja vegna Atlants-
hafsins, þar sem þeir kynntu áform
sín og svöruðu spurningum.
Nú er ljóst, að hlutafjárútboðið
sjálft hefur heppnast mjög vel og
fyrirtækið hefur tryggt sér töluvert
á annan tug milljarða í starfsfé.
Islenzk erfðagreining er orðið að
stórfyrirtæki á íslenzkan mæli-
kvarða. Markaðsvirði fyrirtækisins á
Nasdaq er u.þ.b. tvöfalt meira en
þess fyrirtækis, sem hæst er metið á
Verðbréfaþingi íslands, sem er Is-
landsbanki-FBA eða um 90 milljarð-
ar króna. Þetta er meiriháttar afrek
og á engan hallað þótt sagt sé að
fyrirtækið sé fyrst og fremst
sköpunarverk Kára Stefánssonar.
Það er til marks um þá stöðu, sem
Kári Stefánsson hefur skapað sér á
þessu sviði, að í síðustu viku var hann
beðinn að mæta á fund nefndar
bandarísku öldungadeildarinnar til
þess að ræða um genarannsóknir pg
málefni þeim tengd og er fyrsti Is-
lendingurinn, sem verður þess heið-
urs aðnjótandi.
Það er alveg ljóst, að íslenzk
erfðagreining er áhættufyrirtæki og
enginn getur fullyrt neitt um það
hvaða árangur verður af starfsemi
þess. Hið sama á við um öll fyrirtæki
í heiminum, sem starfa á þessu sviði.
Það er til marks um þau áhrif, sem
íslenzk erfðagreining hefur haft á ís-
lenzkt viðskiptalíf að í samtali við
Morgunblaðið í gær um fjárfestingu
bandarísks banka í Landsbanka Is-
lands, segir Helgi S. Guðmundsson,
formaður bankaráðsins m.a.:
„Án þess þó að þarna séu bein
tengsl á milli, hefur umfjöllunin um
fyrirtækið og það að bréf deCode eru
komin á markað bæði í Evrópu og
Bandaríkjunum beint sjónum manna
erlendis í auknum mæli að Islandi.
Hvort hér séu til fleiri fjárfestingar-
kostir. Ég tel því, að þetta sé rétt
upphafið að stórum erlendum fjár-
festingum hérlendis."
Áhrifin af vel heppnuðu hlutafjár-
útboði deCode genetics Inc. eiga eft-
ir að verða víðtæk. Auk þess að festa
starfsemi Islenzkrar erfðagreining-
ar í sessi má gera ráð fyrir að íleiri
íslenzk fyrirtæki fari að kanna mögu-
leika á skráningu á hlutabréfamörk-
uðum í öðrum löndum. Það er eftir-
sóknarvert og æskilegt m.a. vegna
þess, að það mun auka erlendar fjár-
festingar í íslenzku atvinnulífi.
SAMGÖNGUBYLTING í LOFTI
IMorgunblaðinu í gær var frásögn
af mikilli reiði farþega, ekki sízt
spænskra farþega vegna þess, að flugi
frá Madrid hafði seinkað um sólar-
hring eða meir og farþegar orðið fyrir
margvíslegum óþægindum af þeim
sökum.
Það er skiljanlegt að farþegar verði
reiðir, þegar þeir hafa verið vaktir og
kallaðir út á flugvöll um miðja nótt en
í kjölfar þess verði enn frekari tafir.
Atvik af þessu tagi mega þó ekki
verða til þess að menn missi sjónar af
því stórmerkilega uppbyggingar-
starfi, sem forráðamenn og starfs-
menn Flugleiða hafa unnið á nokkrum
undanförnum árum við að byggja upp
svo fullkomið samgöngukerfi, að
undrun og aðdáun vekur.
Flugleiðir fljúga nú til svo margra
staða beggja vegna Atlantshafsins og
ferðatíðnin er orðin svo mikil, að það
er alveg augljóst, að það hefur greitt
verulega fyrir viðskiptum og sam-
skiptum íslendinga við önnur lönd.
Nú er auðvelt fyrir fólk að fljúga til
annarra landa að morgni, ljúka erind-
um sínum og koma heim aftur að
kvöldi.
Þetta er bylting en ekki breyting
miðað við það, sem áður var, þegar
viðskiptaferðir og ferðir stjórnar-
erindreka tóku marga daga vegna
þess hvernig stóð á áætlunum flugfé-
laga.
Þessi samgöngubylting í lofti á milli
íslands og annarra landa hefur orðið
til þess að allt viðskiptalífið er starf-
hæfara en áður og öll samskipti auð-
veldari. Þessu samgöngukerfi hefur
ekki verið komið á á vegum ríkisins,
heldur einkafyrirtækis.
Við íslendingar eigum mikilla hags-
muna að gæta í því að starfsemi Flug-
leiða gangi vel. Flugrekstur gengur
misjafnlega í öllum löndum. Aðstæður
á þessu ári hafa verið mjög erfiðar og
fjölmörg flugfélög gripið til margvís-
legra aðgerða af þeim sökum. Þegar
árar erfiðlega hjá Flugleiðum á þjóðin
að slá skjaldborg um félagið vegna
þess, að þær samgöngur, sem félagið
hefur byggt upp fyrir þessa fámennu
og einangruðu þjóð eru ómetanlegar.
Flugleiðir hafa gott af þeirri er-
lendu samkeppni, sem félagið býr við
á flugleiðinni milli íslands og annarra
landa. En gleymum því ekki, að það
voru ekki þessi erlendu félög, sem
byggðu upp þetta víðtæka samgöngu-
net í lofti, sem skiptir okkur svo miklu
máli heldur hið íslenzka fyrirtæki.
Aðstoðarutanríkisráðherra Þýskalands um samrunaferlið í ESB
Morgunblaðið/Amaldur
Dr. Christoph Zöpel, aðstoðarutanríkisráðherra Þýskalands, segist geta séð fyrir sér að eftir fáeina áratugi
muni Bandaríkin, Evrópusambandið og Rússland sameinast í nýju öryggis- og varnarbandalagi.
Ný ríki þurfa
s veigj anleika
Christoph Zöpel, aðstoðarutanríkisráð-
herra Þýskalands, segir í samtali
við Kristján Jónsson að Bandaríkin eigi
sem fyrr að vera forysturíkið í Atlants-
hafsbandalaginu og Evrópustoðin svo-
nefnda muni ekki sundra bandalaginu.
Hann segir að breyta eigi reglum Evrópu-
sambandsins til að auðvelda nýjum
ríkjum að laga sig að samstarfínu.
JÓÐVERJAR vilja bæta
samskipti sín við Rússa en
líta ekki svo á að um sé að
ræða sérstakt samband
þjóðanna tveggja heldur sé mark-
miðið að efla tengsl allra þjóða
Evrópusambandsins (ESB) við
grannann í austri. Að sögn dr.
Christophs Zöpels, aðstoðarutanrík-
isráðherra Þýskalands, þurfa
smærri þjóðir Áustur-Evrópu ekki
að óttast að hagsmunum þeirra verði
fórnað til að þóknast Rússum. Hann
segir ennfremur að vegna mismun-
andi þarfa væntanlegra aðildarþjóða
verði að auka sveigjanleika við að-
lögun að skilyrðtun sambandsins.
Um varnarmál segir hann að vænt-
anlegri Evrópustoð í Atlantshafs-
bandalaginu (NATO) sé eingöngu
ætlað að bæta verkaskiptingu í vam-
arsamstarfinu við Bandaríkin og
Kanada. Næstu áratugi verði það
sem fyrr lqamorkuvamir Banda-
ríkjanna sem tryggi öryggi Evrópu-
þjóða.
Ráðherrann kom hingað til lands í
opinbera heimsókn um helgina í til-
efni af því að Þjóðverjar tóku nýlega
við forsæti í Eystrasaltsráðinu og
hefur rætt við íslenska ráðamenn
um samskipti landanna sem hann
segir í góðum farvegi. Hann hélt síð-
an heimleiðis í gær. Zöpel er liðs-
maður jafnaðarmannaflokks Ger-
hards Schröders kanslara, SPD, en
utanrfldsráðherra Þýskalands,
Joschka Fischer, er úr röðum Græn-
ingja.
Tveggja hraða samruni
Zöpel er spurður um samrunaþró-
un og stækkun Evrópusambandsins.
Schröder og Jacques Chirac Frakk-
landsforseti ræddu nýlega um svo-
nefnda tveggja hraða þróun í sam-
runaferlinu. Hvað verður um þær
þjóðir sem fara sér hægar en hinar,
Breta til dæmis? Hann svarar því til
að mikilvægasta verkefnið sé nú að
semja um nauðsynlegar breytingar
á skipulagi, reglum og stjóm sam-
bandsins til að það verði reiðubúið að
taka við nýjum aðildarþjóðum á
næstu 5-6 árum.
„Aðildarþjóðimar era nú 15 en
um miðbik áratugarins geta þær
orðið 25 ef ekki fleiri. Ég vil frekar
tala um mismunandi hraða en
tveggja hraða samrana, ég sé ekki
fyrir mér tvo ríkjahópa, fremur að
reynt verði að gefa hverju ríki aukin
færi á að laga sig með sínum hætti að
samstarfinu. Schröder og Chirac
ræddu um sveigjanleika sem beita
þyrfti. Sumt í stefnunni og sumar
reglur gætu orðið að veraleika hjá
ákveðnum aðildarþjóðum en ekki
öllum. Við beitum þegar slíkum
sveigjanleika, ég nefni evrasvæðið
sem nokkur aðildarríki eiga ekki að-
ildað.
Ég vil ekki á þessu stigi málsins
ræða hvort Bretar verði ekki með í
sumum þáttum samvinnunnar. Blair
forsætisráðherra er nú að undirbúa
hvemig og hvenær tekin verði
ákvörðun en ég tel að Bretar verði
innan fimm ára að gera upp hug sinn
og álít að þeir muni taka upp evruna.
En sveigjanleikinn gæti birst með
ýmsum hætti, t.d. í því að reglur um
umhverfismál væra með einum
hætti í Eystrasaltslandi en öðrum í
Alpalandi. Það er að sjálfsögðu mik-
ill munur á aðstæðum á fleiri sviðum,
nefna má innflytjendamál og reglur
um frjálst flæði vinnuafls milli landa.
Til greina kæmi að þær yrðu mis-
munandi og nýju rfldn fengju langan
aðlögunartíma."
Zöpel segist aðspurð-
ur efast um að Bretar
geti sleppt því að taka
þátt í gjaldeyrissamvinn-
unni og auknum sam-
rana ESB-landanna og í
staðinn tryggt stöðu sína í heimsvið-
skiptum með aðild að NAFTA frí-
verslunarsamstaríinu sem Banda-
rfldn, Kanada og Mexíkó hafa tekið
upp-.
„Ég kannast við þessar umræður
sem vora nokkuð áberandi fyrir
tveim áram,“ segir hann. „Sumar
mikilvægar staðreyndir era ekki
alltaf ofarlega í vitund almennings.
Tvær helstu kauphallir í Evrópu era
í London og Frankfurt og þær sam-
einuðust fyrir nokkrum mánuðum.
Umsvifin verða mest í London. Er
hægt að ímynda sér að land sem hýs-
ir mikilvægustu verðbréfaviðskiptin
í álfunni muni til lengdar vera utan
við evrasvæðið?
Núna þuríúm við sameiginlegan
gjaldmiðil til að vera samkeppnis-
færir við Bandarfldn, síðar til að
geta einnig keppt við Kína og Ind-
land.“
Nýtt risaveldi?
Hann er spurður hvert sé mark-
miðið með Evrópusamrunanum,
nýtt risaveldi? Zöbel svarar að ef
menn ræði um að gera Evrópu að
risaveldi verði þeir að skilgreina
hugtakið. „Núna er risaveldi ríki
sem getur varið sig og bandamenn
sína íyrir kjamorkuárás. Bandarík-
in, ein Vesturlanda, geta þetta núna.
Allt önnur spuming er hve öflugt
ríki eða ríkjasamtök með mikinn
efnahagslegan mátt getur verið.
Evrópusambandið reyn-
ir sem stendur að keppa
á jafnréttisgrundvelli
við Bandaríkin á eftia-
hagssviðinu en sam-
bandið er ekki risaveldi.
Ef menn velta fyrir sér
hvaða rfltí verði risaveldi framtíðar-
innar era það auk Bandaríkjanna
Kína og Indland sem augljóslega
koma helst til greina vegna þess að
þau era svo fjölmenn en ekki
Evrópa."
Hann er spurður um áformin um
aukna og sjálfstæðari þátttöku
Evrópuþjóða í vömum Atlantshafs-
bandalagsins, Evrópustoðina. Getur
niðurstaðan orðið sú að hálfrar aldar
vamarsamstarfi yfir hafið verði rift?
Hver yrði þá staða Islendinga,
myndu þeir verða að gera upp á milli
annars vegar að halda áfram að
njóta bandarískrar hervemdar eða
ganga til liðs við Evrópusambandið
og taka með einhverjum hætti þátt í
varnarviðbúnaði þess?
„Islendingar era enn háðari
vemdinni sem NATO veith' en önn-
ur Evrópurfld. Ég get því vel skilið
áhyggjurnar sem Islendingar og
reyndar fleiri þjóðir hafa af því að
Evrópustoðin geti magnað deilur
milli Évrópusambandsins og Banda-
ríkjanna en það mun ekki gerast.
Rússar munu aldrei geta ógnað
neinu aðildan-íki NATO og öllu
skiptir að bandalagsrfldn muni sem
fyrr standa saman undir bandarískii
forystu. Um þetta ætti enginn vafí
að ríkja. En svara verður þeirri
spurningu hvort Evrópuríkin geti
sjálf leyst staðbundinn, afmarkaðan
vanda sem kemur upp vegna
hættuástands í álfunni eða í gi’ennd
við hana, hvort þau hafi til þess
nægilega öflugan búnað. Hlutverkið
sem ætlunin er að sinna með
Evrópustoðinni var rætt og skil-
greint á svonefndum Petersberg-
fundi.
Herverndarsamningur
engin hindrun
íslendingar gætu orðið þátttak-
endur í þessu ferli í þeim mæli sem
þeir vilja. Ef þeir vilja leggja fram
liðstyrk í borgaralegum aðgerðum,
þ. e. án þess að herliði sé beitt, geta
þeir ávallt verið með þar sem
Evrópusambandið ákveður að hafa
afskipti af einhvers konar hættu-
ástandi. Og ef íslendingar gengju í
Evrópusambandið myndu herstöðv-
ar Bandaríkjamanna hér á landi ekki
valda neinum vanda eða torvelda
starf Islendinga innan sambandsins.
Ég bendi auk þess á að Bandaríkja-
menn era með herstöðvar í mörgum
öðram ESB-ríkjum og þær munu
heldur ekki valda neinum vanda í
framtíðinni. Þið eruð velkomnir og
Þjóðverjar myndu styðja aðild ís-
lands ef þið sæktuð um hana.“
Hann segir að menn hafi farið fyr-
ir alvöru að velta íyrir sér framlagi
og getu Evrópuríkjanna í varnar-
málum eftir Kosovo-átökin. „í hnatt-
rænum skilningi var þar ekki um
stórmál að ræða en Evrópa þurfti
samt aðstoð frá Bandaríkjamönnum.
Nú era Evrópurfldn að byija að
koma sér upp búnaði og skipulagi
sem dugar til að koma í veg fyrir eða
stöðva átök þar sem kjamavopn
koma ekki við sögu. Markmiðið er
fyrst og fremst að nýta betur þann
búnað og mannafla sem við höfum til
ráðstöfunar. En næstu 30-40 árin
verða Evrópumenn að treysta á
Bandaríkin komi til kjarnorkuátaka.
Og ég get ímyndað mér að eftir tvo
eða þrjá áratugi muni verða lögð
meiri áhersla á samvinnu í varnar-
málum milli þriggja öflugra aðila,
Bandaríkjanna, Evrópusambands-
ins en einnig Rússlands ásamt
bandamönnum þess. Allir hafa
samningsaðilar rætur í Evrópu og
menningu hennar og ef til vill tekst
þeim að búa til ný vamarsamtök er
taki við af NATO.“
Pútín Rússlandsforseti talaði í
Þýskalandsheimsókn sinni um að
samskiptin við Þjóðverja væru mik-
ilvægari en við öll önnur Evrópuríki.
Er að myndast einhvers konar sér-
stakt samband milli Rússa og Þjóð-
veija og ættu smærri grannþjóðir
þeirra, sem hafa mis-
jafna reynslu af afleið-
ingum slíkrar vináttu
íyrir þær, að vera á
varðbergi?
„Þjóðveijar hafa ekki
hug á neinu sérstöku
sambandi við Rússa, vilja að Evrópa
öll eigi góð samskipti við þá. Én
Evrópusambandið er samband sjálf-
stæðra ríkja og meðan svo er hlýtur
að vera ljóst að forseti Rússlands
heimsækir fyrst stærri þjóðirnar.
Og svona í framhjáhlaupi, þegar
minnst er á sérstakt samband er rétt
að minna á að Pútín fór í sína fyrstu
opinbera heimsókn til Bretlands.
Við lítum á það sem skyldu okkar
að reyna eftir megni að bæta sam-
skipti Rússa við Evrópusambandið
og væntanlega aðildarríki sam-
bandsins í Austur-Evrópu. Við höf-
um því samráð við fulltrúa þeirra,
skýram þeim frá stöðu mála og segj-
um þeim frá því hvernig sambúð
okkar og Rússa er háttað. Stundum
verða menn að viðurkenna að sögu-
legu ferli er lokið og nú er verkefnið
að efla viðskiptaleg og menningarleg
tengsl í nútímanum við Rússa. A
þessum sviðum getur ekki verið um
nein sérstök tengsl að ræða heldur
samskipti á jafnréttisgrandvelli milli
allra. Varðandi hugsanlega hættu
sem Pólverjum eða íbúum Eystra-
saltsríkjanna gæti stafað af kjarn-
orkuvopnum Rússa era það einvörð-
ungu Bandarfldn sem geta veitt
þeim raunhæfa vernd.“
En er ekki hætta á að ofuráhersla
á bætt samskipti blindi menn, þeir
sætti sig við Tsjetsjníu-hemað
Rússa til að friða þá? Stundi frið-
kaup og haldi uppteknum hætti jafn-
vel þótt Rússar fari að ógna Eystra-
saltsríkjunum?
„Margs konar ríkjasamstarf er
stundað í Evrópu, í efnahagsmálum,
mannréttindamálum, vamar- og
öryggismálum og á fleiri sviðum.
Við getum ekki sætt okkur við
hernaðinn í Tsjetsjníu, stefnan og
aðferðimar sem Rússar beita era
ekki í samræmi við evrópsk gildi.
Evrópuráðið fjallar um mannrétt-
indi og fordæmdi stefnu Rússa í
Tsjetsjníu. En engin þjóð, hvorki ís-
lendingar né aðrir, leggur til að
reynt sé að þvinga Rússa með
vopnavaldi, það segir sig sjálft.
Miklu sldptir að Rússar eru nú
smám saman að viðurkenna að
Öryggis- og samvinnustofnun
Evrópu, ÖSE, og Evrópuráðið hafi
rétt á að senda fulltrúa til Tsjetsjníu
til að meta ástandið og geti jafnvel
haft milligöngu um sættir. Eina færa
leiðin er að efla efnahagsleg og önn-
ur tengsl við Rússa, fordæma þætti í
stefnu þeirra eins og Tsjetsjníuhern-
aðinn en reyna að vinna að friðsam-
legri lausn.“
Hvar era mörk Evrópu, við Úral-
fjöll í austri, við Marmarahaf og Gí-
braltar? Eða era þau ekki landfræði-
leg þegar fjallað er um stækkun
Evrópusambandsins?
„Einu raunveralegu mörk Evrópu
era sameiginleg gildi, þar finna
menn landamæri álfunnar. Ef þjóð
vill ganga í Evrópusambandið verð-
ur hún að virða evrópsk gildi sem
eiga rætur í Upplýsingarstefnunni,
frelsi, mannréttindi og mannúð. Nú-
verandi aðildarþjóðir fullnægja allar
þessu skilyrði. Sama gera þrjár
Evrópuþjóðir utan sambandsins, ís-
lendingar, Svisslendingar og Norð-
menn en þær hafa kosið að vera fyrir
utan. Sagt hefur verið að Norðmenn
eigi of mikla olíu, Islendingar of mik-
ið af fiski og Svisslendingar of mikið
afpeningum!
En á komandi áratug munu um
130 milljónir manna geta gengið í
sambandið ef þeir vilja og fullnægja
skilyrðunum. Éftir 2010 kemur svo í
ljós hvort Rússar, Úkraínumenn og
Hvítrússar fylgja í kjölfarið."
Hann segir að breyta þurfi mjög
skipulagi og stjórnháttum í sam-
bandinu ef aðildarþjóðunum fjölgi
svo mjög. „Ég ætla að vitna í Chirac
forseta sem hefur sagt að brýnt sé
að setja sambandinu stjórnarskrá. í
fyrsta lagi til að hafa skýr ákvæði
um skiptingu valdsins milli sam-
bandsins annars vegar og aðildarrík-
isins hins vegar. Sambandið þarf
einkum að hafa gjaldeyrismálin, evr-
una, í sínum höndum en einnig sam-
eiginleg vamar- og ör-
yggismál sambandsins.
Til að annast þessi mál
þarf stofnanir sem sæta
lýðræðislegu aðhaldi og
era lýðræðislega kjörn-
ar. Eg á við þingdeild
sem kjörin er beint af fólld í aðildar-
ríkjunum og þar sem fjöldi fulltrúa
fer í aðaldráttum eftir íbúafjölda í
hveiju landi. Við þurfúm aðra þing-
deild sem gæti orðið svipuð öldunga-
deildinni bandarísku og hvert aðild-
arrfld hefði sömu réttindi, sama
fjölda þingmanna. Við þmfum ríkis-
stjórn sem þingið kysi. Stóra verk-
efnið yrði síðan að slá því föstu hvaða
mál ætti að útkljá í þingdeildunum
og hver ættu að vera á valdi hverrar
aðildarþjóðar," segir Christoph Zöp-
el.
Aðeins Banda-
ríkin geta
varið grann-
þjóðir Rússa.
ESB sjái um
sameiginleg
öryggismál og
evruna.
FIMMTUDAGUR 20. JÚLÍ 2000 35
Málþing um ævisögur í heimspekilegu ljósi haldið
í JL-húsinu á föstudaginn
Góðar heim-
spekilegar ævi-
sögur sjaldséðar
RAY MONK, forseti heim-
spekideildar í Sout-
hampton-háskóla, flytur
fyrirlestur um heim-
spekilegar ævisögur á málþingi
Heimspekistofnunar Háskóla ís-
lands og Reykjavíkurakademíunn-
ar. Monk er höfundur ævisagna
Ludwigs Wittgensteins og Bert-
rands Russells en báðar þessar
sögur hafa vakið mikla athygli
bæði innan og utan heimspekinnar.
James Conant, prófessor í heim-
speki við háskólann í Chicago, flyt-
ur fyrirlestur sem hann nefnir
„Heimspeki og ævisögur“ og fjall-
ar þar um tengsl heimspeki og ævi-
söguritunar og að hve miklu leyti
ævisaga heimspekinga er nauðsyn-
leg til þess að
skilja verk þeirra
og heimspeki.
Morgunblaðið
hitti Conant að
máli og spurði
hann meðal ann-
ars út í fyrirlest-
ur hans á föstu-
daginn og önnur
verk hans.
Conant er höf-
undur fjölda
greina um Witt-
genstein, Kierke-
gaard, Érege og
Nietzsche sem
sumar hverjar
hafa valdið
straumhvörfum í
heimspeki. Hann
hefur getið sér
gott orð fyrir að
túlka verk heim-
spekinga að hluta
til með því að skoða þætti úr lífi
þeirra og má í því sambandi nefna
túlkanir hans á verkum Kierke-
gaards og Nietzsches.
Fyrstu fjórtán ár ævi sinnar bjó
Conant með foreldrum sínum í
Japan og viðar í Asíu. Hann fluttist
síðan með þeim til heimalands síns,
Bandaríkjanna. Conant lagði stund
á eðlisfræði við Harvard-háskóla
en áhugi hans á heimspeki vaknaði
þegar hann aðstoðaði við kennslu
námskeiðs um vísindasögu og vís-
indaheimspeki fyrir Thomas Kuhn.
Það varð til þess að síðar sneri
hann sér alfarið að greininni.
Að sögn Conants myndu flestir
segja að innan heimspekinnar hafi
hann sérhæft sig í málspeki, vís-
indaheimspeki og þekkingarfræði.
„Ég hef sjálfur ekki mikla trú á því
að sérhæfing á sviði heimspeki sé
af hinu góða. Ein ástæðan fyrir því
að ég kaus að leggja fyrir mig
heimspeki er sú að ég vildi komast
hjá sérhæfingu. Ég held að þeir
sem sérhæfa sig of mikið á vissum
sviðum heimspekinnar einangrist
frá öðrum sviðum hennar. Það er
slæmt vegna þess hversu mikil-
vægt það er að þekkja vel til hinna
ólíku sviða heimspekinnar. Að
mínu mati er of mikil áhersla lögð á
sérhæfingu í háskólum. Það er ef
til vill besta fyrirkomulagið í ein-
hverjum greinum, á sviði raunvís-
inda til dæmis, en ómögulegt fyrir
aðrar greinar og er heimspekin þar
með talin,“ segir Conant.
Góð ævisaga eykur skilning
á verkum heimspekings
En hvað telur Conant að góð
heimspekileg ævisaga þurfi að hafa
til að bera? „Heimspekileg ævisaga
á að segja frá lífi heimspekings á
þann hátt að hún auki skilning les-
anda á heimspeki hans. Þrátt fyrir
að til séu fjölmargar ævisögur
heimspekinga eru því miður aðeins
„Ævisögur í heimspeki-
legu ljósi“ er yfirskrift
málþings sem fer fram
á föstudaginn á vegum
Heimspekistofnunar
Háskóla íslands og
Reykj avíkurakade-
míunnar. Þar munu
tveir erlendir fyrirles-
arar fjalla um heim-
spekilegar ævisögur.
örfáar sögur þannig úr garði gerð-
ar að þær geti kallast vel heppnað-
ar heimspekilegar ævisögur,“ segir
Conant.
„Hingað til hafa ævisögur heim-
spekinga einkennst af tvenns kon-
ar viðhorfi til efnisins og ég tel að
það standi heimspekilegri ævi-
sagnaritun fyrir þrifum. Annars
vegar er það viðhorf sem ein-
kennist af smættarhyggju. Full-
trúar þessa viðhorfs reiða sig í of
miklum mæli á ævi heimspekings í
túlkun á verkum hans og heim-
speki. Þeir trúa því að líf hans sé
lykill að heimspeki hans og skoða
heimspekina í ljósi ákveðinna stað-
reynda úr lífi hans, til dæmis því að
hann hafi verið samkynhneigður,
misst foreldra sína, átt í fjölmörg-
um ástarsamböndum eða tilheyrt
öfgasamtökum. Sumar ævisögur
hafa verið samdar með þetta sjón-
armið smættarhyggjunnar að leið-
arljósi og þær hafa því miður til-
hneigingu til þess að reyna að
þröngva kenningum um hvað sé
mikilvægt í verkum heimspekings-
ins upp á lesandann.
Hitt viðhorfið til ævisagna heim-
spekinga er í raun andsvar við
túlkun smættarhyggjunnar og
felst í því að líf heimspekings og
verk hans séu álitin óskyldir hlutir
sem ekki ætti að rugla saman.
Þannig komi líf mannsins heim-
speki hans ekkert við. Þessi kenn-
ing er að mínu mati ófullnægjandi.
Það nægir að benda á Sókrates
sem var frábær heimspekingur en
skildi ekkert eftir sig í rituðu máli.
Það er ekki hægt að segja að skrif
hans hafi verið eitt og líf hans ann-
að þar sem eina leiðin til þess að
kynnast heimspeki Sókratesar er í
gegnum skrif annarra og frásagn-
ir,“ segir Conant. „En Sókrates er í
hugum margra ímynd heimspek-
ingsins á Vesturlöndum," bætir
hann við.
Þegar Conant er spurður að því
hvort til séu margar ævisögur”
heimspekinga sem bæta einhverju
við skilning á verkum þeirra sjálfra
svarar hann því til að góðar heim-
spekilegar ævisögur séu allt of
sjaldgæfar. „I fyrirlestri mínum
tala ég um ævisögur sem Ray
Monk hefur ritað um Ludwig Witt-
genstein og Bertrand Russell. Það
má segja að Monk sé einn af örfá-
um sem hafa ritað vel heppnaðar
heimspekilegar ævisögur. Hann
fellur ekki í þá gryfju að skýra verk
heimspekinganna með atburðum
eða aðstæðum úr lífi þeirra en samt
sem áður lítur hann á líf heimspek-
ings og verk hans sem órofa heild.
Hann reynir að skilja líf heimspek-
ingsins út frá -
heimspeki hans
en ekki öfugt.
Hann skrifar
þannig að les-
andinn fær
tækifæri til að
glíma við spurn-
ingar og leita
svara sem leiða
hann ekki að-
eins nær skiln-
ingi á lífi heim-
spekingsins
heldur einnig á~
verkum hans.
Ævisögur
Monks um
Wittgenstein og
Russell eru
mjög ólíkar
enda era þarna
á ferð ólíkir
heimspekingar.
í sögu Wittgen-
steins sjáum við einingu milli ævi
hans og heimspeki enda væri ekki
auðvelt að skilja heimspeki Witt-
gensteins án þess að vita eitthvað
um það hvernig hann kaus að lifa
lífinu. Ævi hans og verk kallast á,
þegar eitthvað gekk upp hjá hon-
um í heimspeki má oft rekja það tiÞ
þess að honum tókst að láta eitt-
hvað ganga upp í eigin lífi.
Saga Monks um Bertrand Russ-
ell sýnir hins vegar fram á hvernig
brestirnir í lífinu og heimspekinni
geta varpað ljósi hverjir á aðra. Yf-
irborðsmennska í hugsun og óheið-
arleiki hafði bæði áhrif á líf hans og
verk,“ segir Conant.
Möguleiki á nýrri
byrjun í heimspeki
Spurður um stöðu heimspekinn-
ar í dag segir Conant að margt
spennandi sé að gerast á sviði
heimspeki. „Þegar ég byrjaði að
fást við heimspeki fyrir 25 árum
var meira um að menn teldu sig
hafa svörin við því hvernig ætti að
skilja heimspeki. Það var nokkurs
konar samkomulag um hvaða
skilningur væri réttur og hvaða að-
ferðir bestar. Vissir háskólar voru
þekktir sem bestu skólarnir og
ákveðnir heimspekingar voru við-
urkenndir sem mikilvægustu höf-
undar heimspekirita. í dag hefur
þetta breyst og kannski mætti
segja að heimspekin sé brota-
kenndari en nokkru sinni fyrr. Það
er ekki samkomulag, meðal þeirra
sem leggja stund á heimspeki, um
hvað sé góð heimspeki, hvaða*
kenningar séu réttar eða sannar og
hvaða höfunda sé mikilvægt að
lesa. Hins vegar hefur fólk sem
starfar á sviði heimspeki nú tæki-
færi til þess að taka þátt í að móta
framtíð heimspekinnar. Við eygj-
um möguleika á nýrri byrjun og
það er bæði spennandi og krefjandt
að taka þátt í því,“ segir Conant.
Morgunblaðið/Amaldur
James Conant, heimspekingur, tekur þátt í málþingi í Reykjavfk.