Morgunblaðið - 13.08.2000, Blaðsíða 38

Morgunblaðið - 13.08.2000, Blaðsíða 38
38 SUNNUDAGUR 13. ÁGÚST 2000 SKOÐUN MORGUNBLAÐIÐ 1 w ÞRÁVIRKU EITUREFNIN DÍOXÍN OG FÚRAN í GREIN þessari mun ég fjalla um díoxín, uppruna og fyrirkomu þess í um- hverfinu. Einnig mun ég fjalla um inntöku- leiðir efnisins, eitur- virkni og helstu eitur- áhrif sem vitað er að díoxín getur valdið. Eg mun gera lauslega grein fyrir viðbrögð- um umhverfis- og heilbrigðisyfírvalda á vandamálinu. Díoxín eru talin til eitruðustu efna sem finna má í umhverf- inu. Til eru 75 gerðir af díoxíni og er eiturvirkni þeirra mismikil. Sú gerð sem talin er vera eitruðust er 2,3,7,8-tetraklóródí- benzó-p-díoxín, sjá mynd. World Health Organisation (WHO) og US-Environmental Protection Ag- ency (US-EPA) hafa skilgreint kerfi þar sem aðrar gerðir af díoxíni eru miðaðar við þá eitruð- ustu og eru niðurstöður rannsókna jafnan kynntar sem TEQ (toxic equivalence) í samræmi við þessi kerfi. Fúran er efni sem líkist díoxíni og er það jafnan til staðar þar sem díoxín er að finna. Díoxín og fúran koma frá sömu uppsprett- um og hegða sér með svipuðum hætti í umhverfinu. Fúranar eru 135 tals- ins og rétt eins og fyr- ir díoxín hafa verið skilgreind TEQ kerfi þar sem minna eitrað- ar tegundir efnisins eru miðaðar við þá eitruðustu, 2,3,7,8- tetraklóródíbenzófúr- an (sjá mynd). I text- anum hér fyrir neðan mun ég nota orðið díoxín sem samnefn- ara fyrir bæði þessi efni. Uppruni Flest umhverfiseit- ur sem rekja má til manna hafa á sínum tíma þjónað mönnunum með einum eða öðrum hætti, t.d. kvika- silfur úr hitamælum, PCB úr spennaolíu, blý sem bætiefni í bensín o.s.frv. Díoxín hefur þá sér- stöðu að það er hvergi notað og er engum til gagns. Tilurð díoxíns má rekja til ým- issa efnaferla þar sem klór kemur við sögu. Til dæmis má nefna framleiðslu á PVC plasti, klórgasi og klórheldinna lífrænna leysiefna. Díoxín má einnig rekja til sorp- og spilliefnabrennslu. Díoxín er fyrst og fremst til staðar í náttúrunni af mannavöldum, þó eru einnig til Díoxín eru talin til eitr- uðustu efna sem fínna má í umhverfínu. Berg- ur Sigurðsson fjallar hér um díoxín, uppruna og fyrirkomu þess í umhverfinu. náttúrulegar uppsprettur efnisins, t.d. skógareldar og sinubrunar. I ljósi þess að díoxín er hvergi „vís- vitandi" framleitt er magn þess í umhverfinu mjög lítið miðað við önnur umhverfiseitur. Mikil eitur- virkni, jafnvel af völdum örsmárra skammta, veldur umhverfis- og heilbrigðisyfirvöldum um allan heim engu að síður verulegum áhyggjum. Díoxín myndast við ófullkominn bruna ef klór er til staðar í elds- neytinu. Sem dæmi um þetta má nefna sorpbrennslu þar sem PVC eða önnur klórheldin efni koma fyrir. Til þess að ná fullkomnum bruna við brennslu á sorpi þarf að uppfylla nokkur skilyrði. Þar má nefna hátt hitastig, langa viðveru gass í brunahólfi, góða blöndun úrgangs og gnægð súrefnis. Díoxín Bergur Sigurðsson Blaðauki í Morgunblaðinu laugardaginn 26. ágúst í blaðaukanum eru kynntir þeir fjölmörgu námsmöguleikar sem eru í boði fyrir þá sem vilja stunda einhvers konar nám eða sækja námskeið í vetur. Pantið fyrir kl. 12 föstudaginn 18. ágúst! Allar nánari upplýsingar veita sölu- og þjónustufulltrúar á auglýsingadeild í síma 569 1111. AUGLÝSINGADEILD Sími; llil • lít'fjloM’mi; Só'J lllfi • Ncti.iuf,;: auglWmbl.is myndun í sorpbrennslu á sér stað á yfirborði sviföskunnar fyrir til- stuðlan málma (hvata) sem í henni er að finna. Efnahvarfið er hvað virkast við lágt hitastig, u.þ.b. 250- 700°C. Hröð kæling á útblásturs- lofti er því mikilvæg í þessu sam- hengi. Bæði í Evrópu og í Banda- ríkjunum hafa umhverfisyfirvöld hert losunarmörk verulega hjá sorpbrennslum til þess að sporna við útblæstri á díoxíni. Brennsla á sorpi við opinn eld uppfyllir engin af þeim skilyrðum sem upp voru talin hér að ofan. Einkennandi fyrir opinn eld er lágt hitastig, léleg blöndun, staðbundin súrefnisskortur og mikil svifaska. Því má telja að sú opna brennsla á sorpi sem tíðkast hefur á íslandi um langt skeið sé ein af helstu uppsprettum efnisins hér á landi. Fyrirkoma í umhverfinu Díoxín er nánast óleysanlegt í vatni og er því aðeins að litlu leyti að finna á uppleystu formi. Setlög í sjó eru ein af helstu „birgðastöðv- um“ díoxíns. Umtalsvert magn díoxína má finna í setlögum á sjáv- arbotni við svæði þar sem klór- neytandi stóriðja, t.d. pappírsbleik- ing, losar óhreinsað vatn til sjávar. Díoxín er að mestu leyti að finna á yfirborði agna og má því með botn- fellingu og síun fjarlægja veruleg- an hluta díoxíns úr menguðu stór- iðjuvatni fyrir losun þess til sjávar. Díoxín brotnar mjög hægt niður í setlögum og er jafnvel talað um helmingunartíma í árhundruðum. Helsta niðurbrotsferli díoxíns er við ljósrof af völdum útfjólublárra geisla. Vegna eðlisefnafræðilegra eiginleika er díoxín í andrúmslofti jafnan bundið við yfirborð agna af ýmsu tagi, þar má nefna sót, svif- ösku og ryk. Það að díoxín er bundið við rykagnir hindrar að verulegu leyti ljósrof. Díoxín á rykögnum getur borist langar leið- ir með vindi. Díoxín er einnig að finna í jarð- vegi, einkum í nálægð við upp- sprettur efnisins, t.d. umhverfis sorpbrennslustöðvar. Vegna þess hve efnið getur ferðast með vindi er það einnig að finna lengra frá uppsprettunum en þá í lægri styrk. Helstu inntökuleiðir Díoxín getur komist inn í lík- amann með innöndun á menguðu lofti, húðsnertingu og með fæð- unni. Inntaka með fæðu er lang mikilvægasta inntökuleið efnisins hjá þorra fólks. Innöndun og húð- snerting getur verið af þýðingu fyrir einstaka hópa sem eru í ná- inni snertingu við efnið. Ein af afleiðingum þess að díoxín er að finna í setlögum sjáv- ar er að neysla sjávarafurða er ein helsta inntökuleið efnisins. Díoxín er vatnsfælið efni sem safnast fyrir í fituvef. Eins og önnur fituleysan- leg þrávirk efni ferðast díoxín í fæðukeðjunni og er styrkur efnis- ins hár í fituvef dýra sem eru ofar- lega í fæðukeðjunni. Díoxín er einnig hátt í fituvef dýra sem eru í nánu sambandi við sjávarbotn, t.d. í lifur botnfiska. Díoxín er einnig að finna í feit- um spendýraafurðum, eins og t.d. mjólk. Það á þó einkum við ef landbúnaðurinn er í nágrenni díoxín uppsprettu. í Noregi kom nýlega upp díoxín vandamál í tengslum við brennslu hjá Sande Paper Mills. Verksmiðjan er stað- sett í landbúnaðarhéraði og hafa bændur á svæðinu áhyggjur af málinu, sjá nánar www.aftenpost- en.no/nyheter/okonomi/ dl48923.htm. Rétt eins og önnur spendýramjólk er móðurmjólkin feit og getur hluti af uppsöfnuðu díoxíni í líkama móður færst yfir í ungbörn á brjósti. Eiturvirkni og eituráhrif af völdum díoxíns Fyrsta stóra díoxín slysið sem höfundi er kunnugt um átti sér stað í efnaverksmiðju í Seveso á Ítalíu á miðjum áttunda áratugn- um. I kjölfar slyssins varð vart við útbrot á húð, sjúkdómur sá nefnist chloracne. í Víetnamstríðinu not- uðu Bandaríkjamenn eitrið agent- orance til þess að eyða laufi af trjám skóganna. Fjölmargir bandarískir hermenn sem börðust í Víetnam hafa þjáðst af chloracne og er talið að díoxín innihaldið í agent-orance sé ein af orsökum þess. I seinni tíð hafa menn komist að því að díoxín veldur margskonar kvillum öðrum en áðurnefndum út- brotum. Af helstu áhrifum sem greinst hafa í tilraunadýrum og/ eða mönnum má nefna krabba- mein, lækkun á testasteróni og fækkun sæðisfruma, lifrarskemmd- ir og neikvæð áhrif á miðtauga- og ónæmiskerfið. Fóstur dýra og manna eru viðkvæm fyrir díoxíni og getur skaði átt sér stað á fóst- urstigi hafi móðir orðið fyrir díoxín mengun fyrir meðgöngu eða með- an á meðgöngu stendur. Frá umhverfisyfirvöldum Díoxín hefur valdið heilbrigðis- og umhverfisyfirvöldum vestrænna ríkja töluverðum áhyggjum. Los- unarmörk hafa verið hert til muna og mengunarvaldar skikkaðir til þess að koma fyrir mengunar- varnabúnaði og herða innra eftir- lit. Til eru fordæmi fyrir því að díoxín mengun geti haft í för með sér bann við fiskveiðum á svæðum í nágrenni við uppsprettur. Það sama gildir um svæði þar sem styrkur annarra þrávirkra eitur- efna, t.d. PCB, er hár, sjá mynd af skilti við suðurströnd Kaliforníu. Þrávirkni efnanna veldur því að slík bönn vara lengi. Rekstur brennslustöðvar við áðurnefnt norskt fyrirtæki, Sande Paper Mills, var á dögunum stöðvaður af Statens forurensningstilsyn (SFT) enda fór útblástur á díoxíni tutt- ugufalt yfir sett losunarmörk og innra eftirliti fyrirtækisins var ábótavant. I verkefnaskrá umhverfisráðu- neytisins (1999-2003) kemur fram að sérstök áhersla skuli lögð á vöktun á styrk þrávirkra efna í sjó. I ársskýrslu mengunarvarna- sviðs fyrir 1999 kemur fram að Hollustuvernd ríkisins stefni að undirritun alþjóðasamning um bann við losun ákveðinna þrá- virkra efna, þ.á m díoxín. Stefnt er að því að ljúka við gerð fyrsta hluta samningsins á þessu ári. Nýlega lögðu bandarísk um- hverfisyfirvöld fram skýrslu þar sem dregin er sú niðurstaða að los- un á díoxíni sé jafnvel enn hættu- legri en talið hefur verið til þessa. Aukin þekking á eituráhrifum díoxína hefur leitt til þess að WHO hefur hug á að lækka viðmiðunar- mörk í matvælum um allt að 90%. Evrópusambandið er þessa dag- ana að vinna að tilskipun sem fjall- ar um takmarkanir á þrávirkum efnum í dýrafóðri. Ljóst er að gild- istaka þessarar tilskipunar mun hafa áhrif á fiskimjölsframleiðslu hérlendis. Umhverfismál eru þessa dagana alltaf að komast ofar á blað í sam- félagi okkar. Augu okkar eru smám saman að opnast og við er- um að gera okkur grein fyrir því að lifnaðarhættir neyslusamfélags- ins og sú fólksfjölgun sem átt hef- ur sér stað hefur umtalsverð áhrif á náttúruna. Eg ætla að ljúka þessum pistli á þeim fleygu og sí- gildu orðum: „Við eigum ekki jörð- ina, við höfum hana að láni frá börnum okkar.“ Lifið heil. Höfundur er með M.Sc.-gráðu í um- hverfisefnafræði frá Háskólanum í Ósló og starfar við mengunarvamir hjá Heilbrigðiseftirliti Suðumesja.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.