Morgunblaðið - 27.08.2000, Blaðsíða 12

Morgunblaðið - 27.08.2000, Blaðsíða 12
12 SUNNUDAGUR 27. ÁGÚST 2000 ERLENT MORGUNBLAÐIÐ Bjargað úr iðrum hafsins ✓ I gegnum tíðina hafa hundruð kafbáta sokk- ið og sjóliðar sem farist hafa skipta þúsund- um. Með kafbátsslysinu í Barentshafí á dögunum bætist enn eitt nafnið við langa slysasögu. Fáir hafa lifað slík slys af. SÖGU kafbátahernaðar er unnt að rekja um 200 ár aftur í tím- ann og á þeim tíma hefur gríðarlegur fjöldi kafbáta sokkið með áhöfnum sem ekki hafa átt sér undan- komu auðið. Einn af fyrstu kafbátun- um sem tókst að nota í hemaði var báturinn Hunley sem Suðurríkja- menn smíðuðu í þrælastríðinu 1861- 1865. Kafbáturinn, sem nefndur var eftir verkfræðingnum Horace Law- son Hunley, var lítið annað en flangt málmhylki og sökk hann tvisvar áður en hann var notaður til árása á her- skip sambandsstjómarmanna, USS Housatonic. Áhöfn Hunley tókst að sökkva Housatonic en eftir árásina sökk báturinn í þriðja skiptið með manni og mús eftir að kviknað hafði í tundurskeyti. Kafbátahemaður sannaði gildi sitt í heimsstyrjöldinni fyrri og stórveldin efldu mjög rannsóknir í ljósi árang- urs kafbátasveita Þjóðverja sem sökktu miklum fjölda herskipa bandamanna. Tæknibúnaður var þó oft og tíðum ófullkominn og þótti áhöfnum mest hætta stafa af fram- stæðum rafgeymum sem gas og sýra- loft steig upp af. Þá sprangu tundur; skeyti einatt um borð í bátunum. I heimsstyrjöldinni síðari var kafbáta- hemaður orðinn viðurkenndur beggja vegna Atlantsála og urðu stríðandi aðilar fyrh- miklu tjóni vegna tundurskeytaárása. AUs er tal- ið að Bandaríkjamenn hafi misst yfir fimmtíu kafbáta á stríðsáranum. Enn er á reiki hversu mörgum þýskum kafbátum bandamenn náðu að granda en þeir era taldir skipta hundraðum. Enn er óljóst um afdrif tæplega 70 þýskra kafbáta. Hönnuðir kafbáta í heimsstyrjöldinni síðari litu þó enn svo á að hemaðargetu kafbáta væra fáar skorður settar, sbr. tilraun- ir með gríðarstórar fallbyssur í brúm, eins og komið var fyrir í breska kaf- bátnum X-l. Afleiðingar slíkra til- rauna vora oftar en ekki skelfilegar fyrir áhafnir en fram að heimsstyij- öldinni síðari var almennt talið að ef kafbátur sökk í hafið væri tilgangs- laust að reyna að bjarga áhöfn. í maí árið 1939 varð þó breyting á. Björgun USS Squalus Fullkomnasti kafbátur Banda- ríkjamanna, USS Squalus, var í jóm- frúrferð sinni skammt undan Ports- mouth í New Hampshire hinn 23. maí 1939 þar sem gera átti skyndidýfingu og kanna styrk bátsins. 59 manna áhöfn var um borð í USS Squalus og fórast 26 sjóliðar samstundis er sjór flæddi inn í fremstu rými bátsins en láðst hafði að loka fyrir eitt loftinn- taka hans. Einn sjóliði sem staddur var nærri loftinntakinu náði þó að loka rýmishlera áður en sjór flæddi um bátinn allan og fimm mínútum síðar voru 33 ungir sjóliðar fastir á hafsbotninum, í köldum og dimmum kafbátnum, á tæplega 90 metra dýpi. Peter Maas, sem ritað hefur tvær bækur um afdrif áhafnar USS Squal- us, segir í bók sinni The Terrible Hours að fram að þeim tíma hafi al- mennt verið litið svo á að ef kafbátur sykld og áhöfn væri hjálparvana á hafsbotni væra engar lflcur á björgun. Örlög sjóliðanna um borð í USS Squalus vora algerlega háð því hvort sannfæring sjóliðsforingja nokkurs, Charles Momsen að nafni, um að unnt væri að bjarga áhöfninni næði eyram flotastjómarinnar. Charles Momsen hafði sjálfur verið sjóliði og gegnt herþjónustu um borð í kafbátum og þekkti því af eigin raun hversu hjálparvana björgunarmenn vora er slys bar að höndum. Eftir tvö skelfileg kafbátsslys á þriðja ára- tugnum einsetti Momsen sér að þróa tækjabúnað sem nýta mætti við björgunaraðgerðir. Fyrsta uppfinn- ing Momsens var hið svokallaða Momsen-lunga en það var búnaður sem gerði sjóliðum kleift að anda er þeir syntu upp á yfirborð sjávar, í gegnum tundurskeytaraufar á byrð- ingi báta. USS Squalus var búinn slflcum búnaði en skipstjórinn, Oliver Naquin, taldi að báturinn væri á of miklu dýpi og sjórinn of kaldur til að búnaðurinn kæmi að gagni. En Momsen hafði einnig lagt drög að og smíðað búnað sem hann kallaði McCann-björgunarhylkið og átti sá búnaður eftir að verða sjóliðunum 33 til lífs. Merkjasendingar sjóliða Rétt eftir að sjór byijaði að flæða inn í USS Squalus náðu loftskeyta- menn að senda út bjöguð skilaboð og gat flotinn því ákvarðað staðsetningu bátsins. Herskipið USS Falcon var sent á vettvang og fyrir tilstuðlan Momsens var nýsmíðuðu McCann- björgunarhylki komið fyrir um borð. Momsen og köfunarsveit hans var með í för og þegar herskipið hafði náð á slysstað fóra kafarar niður að kaf- bátnum og komu fyrir h'nu sem nota átti til að beina björgunarhylkinu á réttan stað. Kafarar námu þegar merkjasendingai’ sjóliðanna um borð og síðar sagði Gerald McLees, einn þeirra sem um borð vora, að sjólið- amir hefðu ekki hræðst, þeir vissu að flotinn hefði fundið flakið því þeir heyrðu í skipaferðum á yfirborði sjáv- ar. Er kafarar, sem aðeins gátu starf- að á þessu dýpi í um 20 mínútur, höfðu komið línunni fyrir lét Momsen björgunarhylkið síga og önnur sveit kafara náði að festa það við útgöngu- lúgur aftarlega á skrokki Squalus. Alls vora fjórar ferðir farnar að Squalus og í hvert sinn vora sjö til átta sjóliðar hífðir upp eftir um 40 klst. ógnvekjandi dvöl á hafsbotni. Peter Maas segir svo í sögu sinni: „Undir rökum teppum lágu mennim- ir þétt upp við hver annan. Aðrir sátu með bakið upp við innri byrðinga og hnén dregin upp undir höku. Flestir vora enn blautir eftir lekann. Menn ræddust ekki við. Þeir hreyfðu sig sem minnst. Öðru hverju heyrðist kæfður hósti, hnerri eða stuna sjóliða sem var milli svefns og vöku vegna aðkallandi súrefnisskorts. Menn sýndu þó aldrei ótta sinn. Né heldur kvörtuðu þeir undan kuldanum eða sýndu örvæntingarmerki. Þeir deildu teppunum bróðurlega og lágu í örm- um félaga sinna og reyndu að halda á sér hita.“ Björgun sjóliðanna úr USS Squal- us þótti ganga kraftaverki næst. Sjóliðsforinginn fer á taugum Nokkram dögum eftir að fregnir bárast af því að kafbáturinn Kúrsk lægi á hafsbotni með 118 manna áhöfn innanborðs ræddi breska dag- blaðið Times við fyrrverandi rúss- neskan sjóliða, Hayim Sheynin, sem var einn 17 sjóliða, þá 22 ára gamall, sem björguðu sér giftusamlega úr sovéskum kafbáti sem sökk á svipuð- um slóðum íyrir um fjöratíu áram. „Það varð gríðarmikil sprenging og kafbáturinn sökk hratt til botns. Öll fjarskipti rofnuðu og það var engin leið að vita hvað gekk á í öðram rým- um kafbátsins. Við voram þama 17 talsins, þ.m.t. ungur sjóliðsforingi sem fór á taugum. Hann sagði í fyrstu að við myndum aldrei lifa þetta af, við usf * somi's sm] IS FINALIY LIFTED TÖ THE SURFACETDW SEP 13 i&39 m v. SOUftLUS t-l SU&MA»L ikoritr í™ ;h. wat-QTúe%' Á efri myndinni má greina menn starfa við köfunarhylkið scm notað var við björgun áhafnar USS Squalus. Á neðri myndinni sést póstkort frá 13. september 1939 sem segir frá því að Ioks hafi náðst að lyfta flaki USS Squalus frá hafbotni, 112 dögum eftir að báturinn sökk til botns. USS Squalus í upphafi jómfrúarferðar sinnar hinn 23. maí 1939. myndum aldrei yfirgefa bátinn og að þetta yrði okkar gröf.“ Sheynin sagði að einn sjóliðanna hefði fljótt tekið stjórnina og fyrir- skipað mönnunum að klæðast hlýjum ullarfötum því þeir yrðu að bjarga sér sjálfir. „Við höfðum eitt súrefnishylki og eitt hylki með heh'um. Auk þessa var við hendina búnaður til að blanda lofttegundunum. Við höfðum æft slík- ar björgunaraðgerðir." Einn af öðr- um fóru þeir inn í tóma tundurskeyt- arauf og lokuðu hlera á eftir sér. Sjór flæddi inn í raufina og er hún var full opnaði sá sem fremstur var ytri hler- ann. „Hann leysti langa línu sem flaut upp á yfirborðið með aðstoð floU hylkja. Þrýstingurinn var gífurlegur. Niðamyrkur var allt um kring og ég sá ekki finguma á mér þótt ég bæri þá upp að andlitinu. Við höfðum engin ljós.“ Mennimir sautján fikraðu sig upp línuna en áður höfðu þeir ráðgert að þeir yrðu að vera þijár klst. á leiðinni tii að jafna loftþrýstinginn. „En hræðslan náði tökum á manni. Maður er algerlega einn og finnst sem maður sé staddur í tómi. Þrátt fyrir þjálfun og fyrirmæli var ég kominn upp á yf- irborðið eftir tæplega tvær klukku- stundir. Þegar ég var kominn upp fann ég raka í munninum og áttaði mig á að það var blóð. Annað lungað hafði sprangið. Ég missti meðvit- und.“ Greindi Sheynin frá því að fyrir algera tilviljun hefðu sovésk herskip verið á þessum slóðum og bjargað sjóliðunum um borð. „Sjáumst brátt“ Beislun kjamorkunnar breytti eðli kafbáta og kaf- bátahemaðar. Bátamir stækkuðu og urðu öflugri og í stað þess að þurfa að koma upp á yfirborðið einu sinni á sólarhring til að fylla bátana af súrefni, eins og tíðkaðist með díselknúna kafbáta, gátu kjarnorkukafbátar siglt hljóðlausir um heimsins höf svo mánuðum skipti. Fljótt urðu kafbátar í eðli sínu huldir og færanlegir skotpallar fyrir meðal- og lang- drægar eldflaugar risaveldanna. Og samhhða því að kafbátar urðu æ mik- ilvægari í Igamorkuhemaði jókst virðing þeirra sjóliða sem gegndu störfum um borð í kafbátum. Dimitri Starosjeltsev hafði ítrekað reynt að komast í fastaáhöfn rúss- neska kjamorkukafbátsins Kúrsk eftir að hann var kallaður til herþjón- ustu sl. nóvember. Tveimur af hverj- um þremur sem sóttu um var hafnað. Starosjeltsev útskrifaðist með ágæt- iseinkunn úr herskólanum í hinni sögufrægu borg Kúrsk og skömmu síðar var hann í hópi þeirra sem vald- ir höfðu verið til að gerast sjóliðar um borð í Kúrsk. Valentína Starosjeltsev, móðir Dimitris, sagði að syni hennar hefði þótt mikil upphefð í því að gegna störfum um borð í bátnum og í bréfi sem hann sendi henni í júh sagðist hann ekki geta beðið eftir að halda í aðra sjóferð sína. „Þökk sé guði fyrir að ég sé loks hér,“ sagði Dimitri og lýsti því að góður andi ríkti um borð í kafbátnum og yfir- og undirmenn ávörpuðu hver annan með skírnar- nöfnum. „Ég er virkilega hamingjusamur hérna. Við fáum fjórar máltíðir á dag, alveg eins og heima. Við munum koma aftur til hafnar um miðjan ágúst. Sjáumst brátt.“ Dæmi um slys í rússneskum kafbátum Október 1960: Kjarnakljúfur kafbáts af Nóvember-gerð (K-8) missir kælivatn. Mikil geislun leikur um bátinn. Júlí 1961: Skipstjóri og sjö úr áhöfn látast er geislun berst um rússneskan kjamorkukafbát af Hótel-gerð (K-19). Febrúar 1965: Verkamenn gera mis- tök við kjamakljúf báts af Nóvember- gerð (K-ll). Geislun berst um bátinn. September 1967: Eldur verður laus í kafbát af Nóvember-gerð (K-3) skammt undan Kólaskaga. 39 sjóliðar látast Mars 1968: Díselknúinn kafbátur af Golf Il-gerð sekkur í Kyrrahaf með 3 SS-N-5 eldflaugum með kjamaoddum. Maí 1968: Kjamakljúfur kafbáts (K-27) bilar í Barentshafi og geislun berst um bátinn. Hætt við viðgerð og bátnum sökkt í Karahaf. Ágúst 1968: Kjamakljúfur kafbáts af Yankee-gerð (K-140) verður fyrir mikl- um skemmdum við Severodvinsk. Janúar 1970: Kjarnakljúfur ný- smíðaðs kjarnorkukafbáts af Charl- ie-gerð (K-329) fer í gang. Eldur verður laus og geislunar vart. Apríl 1970: Eldur kviknar í kjam- orkukafbáti af Nóvember-gerð (K-8) og hann sekkur í Biscaya-flóa. Alls farast 52 sjóliðar. Febrúar 1972: Eldur kviknar kjarn- orkukafbáti af Hótel-gerð (K-19) í Atl- antshafi. 28 sjóliðar látast. September 1976: Eldur kviknar í kjarnorkukafbáti (K-47) á Barentshafi. Átta sjóliðar farast. September 1977: Vegna mistaka er kjamaoddi varpað úr kafbáti af Delta 1- gerð nærri Kamtsjatka-skaga. Scptember 1980: Kjamakljúfur kaf- báts (K-222) sem liggur við flotahöfn á Kólaskaga skemmist eftir mistök verkamanna. Ágúst 1982: Kjarnorkukafbátur af Alfa-gerð (K-123) verður fyrir vélar- skemmdum og geislunar verður vart. Gangsettur níu árum síðar. Júní 1984: Eldur verður laus í kjarn- orkukafbáti af Echo II-gerð (K-131) nærri heimahöfn á Kólaskaga. Þrettán sjóliðar farast. Ágúst 1985: Mikil sprenging verður í Shkotovo 22 kafbátasmíðastöðinni með þeim afleiðingum að tíu manns farast vegna geislunar. Desember 1985: Kjarnakljúfur kaf- báts af Echo II-gerð (K-431) ofhitnar þar sem báturinn liggur í flotahöfninni í Vladivostok. Október 1986: Kjamorkukafbátur af Yankee-gerð (K-219) nærri Bermúda- eyjum ásamt 16 kjamaoddum. Fjórir sjóliðar farast. Aprfl 1989: Kjarnorkukafbáturinn Komsomolets, af Mike-gerð (K-278), sekkur í Barentshafið eftir eldsvoða. 42 sjóliðar farast. Júní 1989: Kjarnakljúfur kafbáts af Echo II-gerð (K-192) ofhitnar 350 km suður af Bjarnarey. Geislavirku kæli- vatnidæltísjóinn. September 1991: Tundurskeyti skot- ið af misgáningi á kjarnorkukafbát Rússa sem var við æfingar í Hvítahafi. Júní 1992: Sprenging verður um borð í kjarnorkukafbáti sem liggur bundinn við bryggju á flotastöð á Kóla- skaga. Fimm sjóliðar farast. Nóvcmber 1992: Eldur verður laus í kjarnorkukafbáti sem Iiggur við höfn í Múrmansk. Geislunar verðurvart. Mars 1993: Rússneskur kjamorku- kafbátur af Delta Ill-gerð laskast eftir árekstur við kafbátinn USS Grayling. Sumarið 1993: Slys um borð í rúss- neskum kjarnorkukafbát verður 21 að bana. Flotinn leynir upplýsingum. Mars 1994: Árekstri tveggja rúss- neskra kjarnorkukafbáta afstýrt á síð- ustu stundu eftir æfingar á Barentshafi. September 1995: Rafmagnsstraum- ur til kafbáts sem var í Zapadnaya Litsa tekinn af. Kælikerfi kjarnakljúfs bilar. Janúar 1998: Slys um borð í kjarn- orkukafbáti í flotahöfn á Kólaskaga olli geislun. Einnverkamaður deyr. September 1998: 19 ára gamall sjó- liði fremur sjálfsmorð eftir að reyna að ræna kafbáti af Akúla-gerð. Átta her- menn skotnir til bana. September 1999: Þjófar ræna verð- mætum málmum úr kjarnorkukafbáti af Akúla-gerð. Febniar 2000: Fimm menn reyna að ræna kjamakleyfum efnum úr kafbáti sem liggur við Viluchinsk-flotastöðina á Kamtsjatka-skaga. Ágúst 2000: Sprenging um borð í kjarnorkukafbátnum Kúrsk, af Oscar- gerð, sekkur í Barentshaf. 118 sjóliðar taldir af.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.