Morgunblaðið - 07.10.2000, Blaðsíða 43

42 LAUGARDAGUR 7. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 7. OKTÓBER 2000 43
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
NÝIR TÍMAR Á BALKANSKAGA?
Allt bendir nú til þess, að þau
valdaskipti, sem fólkið í
Júgóslavíu tók að sér að
tryggja, verði að veruleika og að
Vojislav Kostunica verði næsti for-
seti landsins.
Því mun fylgja mikil breyting á
lífi hins almenna borgara í landinu.
Refsiaðgerðum vestrænna ríkja
verður aflétt, sem mun stuðla að því
að viðskipti á milli Júgóslavíu og
annarra landa gangi eðlilega fyrir
sig. Og mikill fjárhagslegur stuðn-
ingur mun koma til sögunnar til
þess að byggja landið upp á ný eftir
loftárásir Atlantshafsbandalags-
ríkjanna. Milosevic hefur orðið þjóð
sinni býsna dýr. Nýir tímar blasa
við almenningi í Júgóslavíu, ef allt
fer sem horfir.
En það eru ekki bara þjóðir Júgó-
slavíu, sem geta horft fram á betri
tíð. Styrjaldarástandið, sem ríkt
hefur á Balkanskaga mestan hluta
þessa áratugar hefur verið ógnvæn-
íegt. Manndrápin hafa verið hrylli-
leg. Glæpaverkin ólýsanleg. Það er
ekki hægt að kenna Milosevic einum
um. Það er alveg ljóst, að Tító tókst
að halda gömlum erjum í þessum
heimshluta niðri í marga áratugi.
Þær blossuðu upp eftir dauða hans.
Og þar eiga fleiri hlut að máli en
Milosevic.
Hins vegar er óhætt að fullyrða að
hans hlutur í að kynda undir átök,
illindi og voðaverk er stærri en ann-
arra. Nú þegar Milosevic hefur
hrakizt frá völdum hafa skapazt for-
sendur fyrir því að taka á þessum
vandamálum með öðrum og friðsam-
legri hætti.
Það er mikið verk óunnið í þeim
efnum. Evrópuþjóðir þurfa að taka
höndum saman og stuðla að friðsam-
legri uppbyggingu Balkanskaga.
Rússar munu gegna mikilsverðu
hlutverki í því uppbyggingarstarfi.
Það er alveg ljóst af atburðarás
gærdagsins, að heimsókn rússneska
utanríkisráðherrans hefur haft lyk-
ilþýðingu í að tryggja valdaskiptin.
Af þessum sökum er von til þess
að valdataka Kostunica hafi víðtæk
áhrif um allan Balkanskagann og
þar með um Evrópu alla.
Flóttamenn frá Balkanskaga hafa
dreifzt víða um lönd í leit að frið-
samlegra umhverfí. Líklegt má
telja, að sumir þeirra hverfi aftur til
sinna heimabyggða, þegar þeir hafa
sannfærst um, að þar verði búandi
fyrir þá og afkomendur þeirra. Aðr-
ir munu búa um sig í nýjum heim-
kynnum. Hörmungarnar, sem dunið
hafa yfir þetta fólk, eru ólýsanlegar.
Síðasti áratugur hefur verið um-
brotasamur í Evrópu. Ekki var við
öðru að búast í kjölfar þeirra miklu
þjóðfélagsbreytinga, sem urðu við
lok kalda stríðsins. En nú eru þær
þjóðir, sem þar komu mest við sögu
að ná áttum.
Balkanskaginn hefur hins vegar
logað í illdeilum og átökum. Takist
að stuðla að varanlegum friði þar
hefur Evrópubúum endanlega tekizt
að loka þeim kapítula í sögu sinni,
sem hófst með heimsstyrjöldinni
síðari og er fyrst nú að ljúka - von-
andi.
Friður um alla Evrópu skapar
nýjar forsendur fyrir því, að Evr-
ópuríkin geti horft fram til nýrrar
aldar. Atlantshafsbandalagið hefur
smátt og smátt verið að breytast í
öryggiskerfi fyrir Evrópuríkin öll.
Evrópusambandið er að opnast til
suðurs og austurs. Ný aðildarríki úr
þeim áttum munu gjörbreyta
Evrópusambandinu en þau ríki eru
veruleiki, sem ESB-ríkin verða að
horfast 1 augu við. Þau geta ekki lok-
að sig frá þeim veruleika.
Þeir sem búa við lakari kjör munu
með einum eða öðrum hætti flæða
yfír landamærin til þeirra ríkja, þar
sem betra er að búa ef þeir fá ekki
sannfærandi tækifæri til að ná sér á
strik í sínu heimalandi.
Ef tekst að koma á friði á Balkan-
skaga geta það orðið merkileg
þáttaskil í sögu Evrópu. Valdataka
Kostunica ein og sér tryggir ekki
slíkan frið. Og það á áreiðanlega
mikið eftir að ganga á áður en sá
friður er tryggður. En valdaskiptin í
Júgóslavíu eru upphafið.
RANNSOKNIR FORNLEIFA
FORNLEIFAR á íslandi voru í
sviðsljósinu um síðustu helgi,
en þá stóð Þjóðminjasafn íslands
fyrir dagskrá í öllum landsfjórð-
ungum til að vekja athygli á forn-
leifastöðum og rannsóknum á
þeim. Þetta framtak var í tengsl-
um við Menningarminjadaga í
Evrópu, sem Evrópuráðið og
Evrópusambandið standa að ár-
lega. Af þessu tilefni voru söfn
víða opin til að vekja athygli al-
mennings á menningarminjum.
Hluta þjóðargjafarinnar, sem Al-
þingi samþykkti á fundi sínum í
sumar á Þingvöllum í tilefni
Kristnihátíðar, verður varið til
varðveizlu og rannsókna á forn-
minjum. Margrét Hallgrímsdóttir,
þjóðminjavörður, segir, að dag-
skráin „merkir fornleifastaðir á
íslandi“ tengist einmitt þjóðar-
gjöfinni og því hafi verið valinn
staður í hverjum landsfjórðungi til
að kynna fornminjarnar, m.a. með
málþingi og skoðunarferðum. Þá
var sjónum beint að tilhögun frek-
ari rannsókna á nýrri öld.
Fornleifar og aðrar menningar-
minjar eru víða um land og eru
ekki mikið í sviðsljósinu nema eitt-
hvað sérstakt beri við, svo sem nýr
og óvæntur fornleifafundur. Þess-
ar minjar eru að sjálfsögðu mikil-
vægur hluti af menningararfi Is-
lendinga og þess vegna er það
einkar vel til fundið hjá Þjóð-
minjasafninu, að efna til slíkra
kynninga til að vekja athygli
landsmanna á sögu sinni og menn-
ingu. Því meiri þekkingu sem þjóð-
in býr yfir um sögu sína og líf fyrri
kynslóða því traustari verða ætt-
jarðarböndin.
„Brúðuleikhússtjórinn“
hröpaður niður
Slobodan Milosevic blés á valdaferli sín-
um að gömlum glæðum í deilum þjóðar-
brotanna í Júgóslavíu sem var. I grein
Kristjáns Jónssonar kemur einnig fram
að forsetinn var snjall í að notfæra sér
innbyrðis misklíð stjórnarandstöðunnar.
Reutera
Stjórnarandstæðingar f Belgrad fagna sigri við þinghúsið í gær. Slobodan Milosevic viðurkenndi í gær
ósigur og óskaði arftakanum, Vojislav Kostunica, til hamingju.
HANN hefur verið kallað-
ur blóðhundur og
ófreskja í mannsmynd.
Slátrarinn á Balkan-
skaga, líka frelsari þjóðar sinnai-
og hetja. En eftir 13 ára umhleyp-
ingasaman feril í stjórnmálum
Júgóslavíu er Slobodan Milosevic
varla umdeildur, að
minnsta kosti ekki ut-
an eigin lands.
Flestir nú orðnir
sammála um að þótt
margir hafi fískað í
gruggugu vatni á
Balkanskaga þegar
Júgóslavía fór að leys-
ast upp hafi Milosevic
verið helsti frumkvöð-
ull óhæfuverkanna
sem fylgdu í kjölfarið.
Arfur Milosevic, það
sem hans verður eink-
um minnst fyrir, er
mannskæðustu átök í
Evrópu eftir síðari
heimsstyrjöld. Slétt
og fellt andlitið á
kommúníska skrif-
ræðiskarlinum, sem ákvað að veðja
á annað hross og varð stækur þjóð-
ernisofstækismaður á einni nóttu,
verður ávallt í huganum tengt
myndum af líkum í fjöldagröfum,
grindhoruðum föngum í stríðsf-
angabúðum, skelfdum konum og
bömum á flótta.
Styrjaldir Milosevic við Króata
og í Bosníu og Kosovo enduðu með
ósigrum, sambandsríkið hefur
stöðugt minnkað og jafnvel Svart-
fellingar hafa rætt um að rífa sig
lausa. Allt að fjórðungur úr milljón
manna hefur fallið undanfarin tíu
ár í löndum Júgóslavíu sem var,
hundruð þúsunda að auki hafa
særst og orðið fyrir óbætanlegu,
andlegu tjóni. Milljónir manna
hafa orðið flóttamenn.
Heimilin eru í rúst, efnahagur
sambandsríkis Serba og Svartfell-
inga í molum. Og nú virðist maður-
inn sem kallaður hefur verið „Leik-
brúðustjórinn mikli“ vera búinn að
missa tökin á strengjunum og
rúinn vinum. Hvorki her né lög-
regla hlýða honum og almenningur
hlustar ekki á hann lengur.
Uppgjörið er eftir
En þótt Serbar hafi nú loksins
varpað af sér oki þjóðrembustefnu,
spillingar og andlýðræðislegra
stjómarhátta Milosevic og hand-
benda hans munu þeir á komandi
ámm þurfa að glíma við sams kon-
ar spumingar og Þjóðverjar sem á
sínum tíma veittu flokki Hitlers allt
að 44% stuðning í frjálsum kosn-
ingum. Sumir fréttaskýrendur
hafa líkt stefnu og hugarfari meiri-
hluta Serba undanfarin 13 ár við
langt fyllirí. Þeir hafi gengið ber-
serksgang, blindaðir af ótta og
heift út í granna sína og sannfær-
ingu um að serbneska þjóðin væri
ofsótt og misskilin eins og hún
hefði alltaf verið gegnum tíðina.
Tími timburmannanna er ranninn
upp.
Milosevic hefur lengst af verið
með mikið fylgi meðal þjóðar sinn-
ar. Almenningur hefur tekið þátt í
opinberri afneitun stjórnvalda á
því að Serbar áttu mikla sök á því
að upplausn Júgóslavíu varð að
martröð. En hver er þessi maður?
Svörin eru ekki einhlít en upprana-
lega benti fátt til að þessi maður
yrði örlagavaldur í stjórnmálum
Evrópu.
Milosevic er fæddur árið 1941 í
Svartfjallalandi, faðir hans íyrirfór
sér er sonurinn var um tvítugt og
móðirin um áratug síðar.
Sálfræðingar hafa mikið velt því
fyrir sér hvaða áhrif
þessi ægilega
reynsla hafi haft á
sálarlíf Milosevic og
ekki síður hafa þeir
reynt að átta sig á
eiginkonu hans,
Mírjönu Markovic
sem er eindreginn
marxisti. Að sögn
heimildarmanna hef-
ur hún ekki látið fall
múrsins og aðra
sögulega viðburði
seinni ára hagga
þeirri æskutrú sinni.
Þau hjón era í dag-
legu tali almennings
í Serbíu nefnd Míra
og Sloba (Friður og
Frelsi) og kynntust
þegar þau vora táningar í skóla.
Bæði vora einbirni og hafa verið af-
ar samhent í meira en þijá áratugi.
„Þau vora alltaf saman, leiddust
alltaf í skólanum," segir Seska
Stanolojvic sem var með þeim í
bekk í framhaldsskóla. Sonur
þeirra, Mírko, er sagður vera einn
helsti ráðamaður í sígarettusmygli
í Serbíu og hafa efnast vel. Einnig
er talið að hjónin eigi digra banka-
reikninga erlendis, líklega á Kýp-
ur.
Litlaus flokksgæðingur
með metnað
Milosevic lauk háskólaprófi í
hagfræði en átti átti frama sinn að
þakka kraftmiklum leiðtoga í
kommúnistaflokknum, Ivan
Stambulic en hann gerði Milosevic
að bankastjóra Beobanka í Belgr-
ad, mikilvægustu lánastofnun
Júgóslavíu. Milosevic gat nú ferð-
ast í viðskiptaerindum, meðal ann-
ars til Bandaríkjanna og varð
heimsvanur. Árið 1984 varð hann
arftaki hins fremur frjálslynda
Stambulic er hann tók við
formannsembættinu í flokksdeild-
inni í Belgrad en Stambulic varð
forseti Serbíu. Milosevic hóf um-
svifalaust að koma sínum mönnum
fyrir í lykilstöðum, meðal annars
hjá fjölmiðlum.
„Hann getur skipt um grundvall-
arskoðun daglega,, einnig banda-
menn“ sagði Stambulic um arftaka
sinn í forsetaembættinu. „Hann
notar hvern sem er og fleygir hon-
um síðan.“
Þeir sem kynntust Milosevic á
þessum árum lýstu honum sem
ákaflega litlausum flokksgæðingi.
En hann var metnaðarfullur og sá
tækifæri bjóðast fyrir þann sem
ekki léti samviskuna aftra sér um
of.
Bandaríkjastjórn varaði menn
árið 1991 við því að leysa Júgó-
slavíu upp, „varðveita ber einingu
Júgóslavíu" sagði James Baker ut-
anríkisráðherra með alvöruþunga.
Bandaríkjamenn voru í þessu
grandvallaratriði sammála Milos-
evic og mönnum hans og litu á þá
sem rödd skynseminnar. Vestræn-
ir milligöngumenn vora á sínum
tíma margir hrifnir af Milosevic.
„Stjórnmálamönnunum og stjórn-
arerindrekunum fannst hann vera
maður stöðugleika og hann væri
maður sem skildi viðskipti,“ sagði
Mark Almond, sagnfræðingur í
Oxford. Þeim fannst Milosevic vera
vel gefinn, hann talar reiprennandi
ensku, er kurteis og getur verið
mjúkmáll. Richard Holbrooke, að-
alsamningamaður Bandaríkja-
manna í Dayton-viðræðunum um
frið í Bosníu-Herzegóvínu, fannst
Milosevic vera „heillandi" persónu-
leiki. Mönnum fannst hann
viðkunnanlegri en ýmsir rastalegir
leiðtogar annarra þjóða og þjóðar-
brota á Balkanskaga.
En hann gat verið laginn við að
þreyta andstæðinginn og sagt var
að hann gæti talað þindarlaust
fram eftir nóttu, drakkið stíft og án
þess að áfengið virtist brengla
dómgreindina.
En hvers vegna var ekki hlustað
á þessar „skynsemisrödd" Milosev-
ic í Króatíu og Slóveníu? Margir af
leiðtogum annarra þjóða í sam-
bandsríkinu vora álíka kaldlyndir
og Milosevic og vildu sjálfstæði
þjóða sinna til að geta ráðskast
sjálfir með þær. En ástæðan var
einnig að þar á bæ leist mönnum
ekki á blikuna og töldu víst að ætl-
un Serba væri að beita afli til að
tryggja sér öll völd í sambandsrík-
inu.
Viðkvæm bygging hrynur
Formlega heyrðu tvö sjálfs-
stjórnarhérað undir Serbíu, Kos-
ovo og Vojvodína, en höfðu mikið
sjálfræði í eigin málum. Albanar
hafa síðustu áratugi verið í meiri-
hluta í Kosovo-héraði. Þeim fjölgar
mun hraðar en Serbum sem telja
margir að þjóðinni stafi nú ógn af
albanskri „mannfjöldasprengju" á
Balkanskaga.
Fyrstu árin eftir lát Titos 1980
höfðu verið óeirðir í Kosovo-héraði,
Albanar kröfðust aukins sjálfræðis
og tugþúsundir Serba höfðu flúið
þaðan, að eigin sögn vegna þess að
Albanar ofsóttu þá. Mörg hundruð
þúsund manns söfnuðust saman á
útifundum í Belgrad og víðar í
Serbíu, tilfinningahitinn var mikill.
Milosevic hafði tekið við foryst-
unni í Serbíu með því að ráðast
skyndilega aftan að velgerðar-
manni sínum, Stambulic og velta
honum úr forsetastóli. Milosevic
áttaði sig á að kommúnisminn í
Evrópu var að veslast upp og
ákvað að vera fljótur til. Hann
gerðist nú ákafur talsmaður serb-
neskrar þjóðemisstefnu. Utsend-
arar hans rera undir á fjöldafund-
um, þjóðin og arfleifð hennar var í
hættu.
Milosevic sló á þjóðernisstreng-
ina er hann flutti tilfinninga-
þrangna ræðu í Kosovo og hét því
að héraðið yrði á ný serbneskt
land. „Aldrei, aldrei aftur munu
Serbar verða íyrir ofsóknum í
Kosovo!“ sagði hann. Sama ár
beitti hann sér fyrir því að lög um
sjálfræði Kosovo voru afnumin og
ári síðar var endanlega bundinn
endi á allt forræði þeirra í eigin
málum og einnig fyrir Vojvodínu
þar sem fjöldi Ungverja býr.
Milosevic fjarlægði hleðslustein
úr viðkvæmum grunni sambands-
ríkis sem byggðist á málamiðlunum
og örlög þess voru ráðin. Króatar,
Slóvenar, Makedóníumenn og
múslimar í Bosníu-Herzegóvínu
vildu ekki verða þegnar Serba.
Fyrstu teikn þess sem verða vildi
sáust þegar árið 1986 er háskólinn í
Belgrad lýsti hugmynd um Stór-
Serbíu, hugmynd sem Milosevic
ákvað að gera að sinni. Ef stefnan
yrði til þess að gömul sár opnuðust
varð að hafa það.
Vildi hafa öryggisventla í lagi
„Aðeins eitt skiptir Milosevic
máli og það era völd,“ segir Owen
lávarður, fyrrverandi utam-íkisráð-
herra Bretlands og síðar milli-
göngumaður um frið á Balkan-
skaga. Hann átti marga fundi með
Milosevic er Júgóslavía var að lið-
ast í sundur upp úr 1990.
Þegar Milosevic er líkt við al-
ræðismenn á borð við Hitler og
Stalín ber að hafa í huga einn mikil-
vægan mun. Forsetinn kaus að
beita hávaðaminni aðferðum en
skoðanakúgun til að halda völdum,
hann virðist hafa talið sig geta
fylgst betur með viðhorfum al-
mennings ef hann beitti ekki meira
offorsi en raunin var. Hann vildi að
öryggisventlar virkuðu. Hættuleg-
ir andstæðingar eða liðsmenn sem
virtust ætla að svíkja lit áttu samt
til að hverfa og margir álíta að
hann hafi látið myrða þá.
Hann hefur einnig leyft tiltölu-
lega frjálsar kosningar, sjaldan
fengið meirihluta en oft látið hag-
ræða niðurstöðum með talninga-
svindli. Persónulegt fylgi við for-
setann var sums staðar öflugt í
afskekktum sveitahéraðum Serbíu
en undanfarin ái' hefur það verið
lítið í helstu borgunum. En hann
hefur yfirleitt getað treyst á stuðn-
ing eða hlutleysi flokka ofstækis-
fullra þjóðemissinna á borð við
Vojislav Seselj sem hafa lagt til
ráðherra í ríkisstjórn. Það var því
mikið áfall fyrir nokkram dögum
þegar Seselj fordæmdi forsetann
fyrir að hafa beitt kosningasvikum
og sneri við honum baki. „Rottum-
ar yfirgefa sökkvandi skip,“ sögðu
stjórnmálaskýrendur.
I sveitarstjómarkosningum
1996 tryggðu stjórnarandstæðing-
ar sér meirihlutann í Belgrad og 13
öðram stórborgum en vegna inn-
byrðis misklíðar tókst þeim ekki að
nýta sér aðstöðuna að neinu ráði til
að grafa undan forsetanum. Stjóm
hans gerði einnig sitt til að bregða
fæti fyrir ýmsar framkvæmdir og
umbætur sem borgarstjómir and-
stöðunnar hugðust gera.
Hæfileikinn til að deila og
drottna var ef til vill helsta ein-
kennið á stjórnstíl Milosevic í sam-
skiptum hans við stjómarandstöð-
una. Einn af þekktustu andstæð-
ingum hans frá því snemma á
tíunda áratugnum, er Vuk Drask-
ovic, eldheitur þjóðemissinni sem
eitt sinn var handtekinn af öryggis-
lögreglumönnum Milosevic og
pyntaður. Þrátt fyrir þetta tókst
Milosevic að fá Draskovic til að
gerast aðstoðarráðherra í stjórn
sinni er loftárásir Atlantshafs-
bandalagsins stóðu yfir árið 1999.
Hvað átti almenningur að halda,
var Draskovic óvinur forsetans -
eða einfaldlega tækifærissinni?
Oft var efnt til fjöldamótmæla
gegn Milosevic í Belgrad, 1996 og
1997 voru mörg hundrað þúsund
manns á götunum og þá virtist vera
farið að hitna mjög undir honum.
En hann beitti ekki óeirðalögregl-
unni af hörku nema undir lokin.
Milosevic treysti því að óeiningin í
röðum andstæðinganna, ósannfær-
andi forystumenn þeirra og ofur-
tök hans á flestum mikilvægustu
fjölmiðlum myndu duga.
Forsetinn hefur notfært sér
flókið stjórnkerfið og beitt ýmsum
brögðum. Þegar kjörtímabili hans
sem forseta Serbíu lauk 1996 lét
hann kjósa sig Júgóslavíuforseta
og að sjálfsögðu auka völd embætt-
isins á kostnað forsetaembættis
Serba sem undirtylla hans hreppti.
Fyrr á þessu ári tókst honum
enn að lengja ferilinn, að því er
virtist, þegar hann lét breyta
stjórnarskránni. Nú skyldi forset-
inn kjörinn beint af þjóðinni. Þá
gat hann boðið sig fram til nýs
embættis en að þessu sinni brást
honum bogalistin. Þjóðin var búin
að fá sig fullsadda. Gamla aðferðin,
svindl með atkvæðatölur, reyndist
ókleif vegna þess að Vojislav Kost-
unica hlaut yfirbui'ðafylgi strax í
fyrstu umferð kosninganna.
Slobodan Milosevic,
fyrrverandi forseti
Júgóslavíu.
agbókarblöð
SPANN
Sá listamaður sem hefurekki
varðveitt sitt barnslega eðli er eins
ogfíll í postulínsverzlun
18. maí,
fimmtudagur
í dag var haglél í
London. Það gekk á
með ausandi rigningu,
þramum og eldingum.
Göturnar urðu líflegra
fljót en þau sem við
höfum séð fram að
þessu; öll fljót í Evrópu
era svo menguð að þau
hníga varla; jafnvel
stórfljót eins og Gvad-
alkívír þar sem það
rennur í gegnum Gran-
ada. Það er skárra í
Sevilla.
Það er gott að venja
sig við troðninginn í
neðanjarðarlestunum.
Þannig verður það lík-
lega þegar maður fer
yfiram. Þá verður einn
stiginn upp og annar
niður, enginn þekkir
annan og einn treðst á
öðrum. Þetta er góð
æfing fyrir fram-
haldsllfið, að hlaupa
undan rigningunni í London og
bíða eftir neðanjarðarlestum.
í göngunum er allt fullt af
plakötum og auglýsingum. Þar
era margar auglýsingar frá flug-
félaginu go og Lundúnabúar
hvattir til að fara til Reykjavíkur,
nú sé það hægt vegna lágra
fargjalda. Sem sagt, Reykjavík
er komin á kortið. Og hverjum
skyldi það vera að þakka. Ætli
það sé ekki einna helzt ungu kon-
unni sem nú er í Nizza að bíða
eftir úrskurði sem fellur á sunnu-
dag um mynd sem hún lék í fyrir
danska kvikmyndastjórann von
Trier; Björk, auðvitað. Hún kom
íslandi á blað um allan heim.
Trier segir hún sé engin leik-
kona, hún upplifi öll atriði með
tilfinningunum. En hvað er að
því? Era ekki tilfmningarnar
grandvöllur allrar góðrar listar?
Hann segir hún sé bam. Hvað er
á móti því að vera barn? Sá lista-
maður sem hefur ekki varðveitt
sitt barnslega eðli er eins og fill í
postulínsverzlun. The Times seg-
ir að þau von Trier og Björk tal-
ist ekki við lengur. Ennfremur að
Björk hafi gert Trier svo reiðan
að hann hafi mölbrotið tvö sjón-
varpstæki, en Björk hafi í upp-
náminu étið kjólinn sinn! Eitt-
hvað gengur nú á þama í Nizza.
Eða kannski bara í fjölmiðlunum!
Björk lék í leikritinu Glerbrot
sem Kristín Jóhannesdóttir gerði
uppúr Fjaðrafoki sem ég skrifaði
á sínum tíma, þá við litlar vin-
sældir menningarvitanna. Aðrir
tóku því vel. Björk lék sitt hlut-
verk með tilfinningunum og mér
hugnaðist það vel. Ég veit ekki
betur en Glerbrot hafi spjarað
sig ágætlega í sjónvarpinu, það
var m.a. sýnt í Finnlandi, áfalla-
laust. Enginn braut sjónvarps-
tækin sín svo að sögur fari af og
enginn át utan af sér fötin, sem
betur fer!
En allt er þetta leikur að
markaði; leikur að athygli. Leik-
ur að frægð. En mér skilst á
ungu fólki að Björk hafi rótfest
sig á markaðnum vegna vin-
sælda. Hún geti notað frægð sína
eins og henni hentar og vonandi
gerir hún það með þeim hætti, að
hún eldist vel og verði hamingju-
söm gömul kona eins og Hall-
björg. Frægðin kallar stundum
fram í lélegum karakterum það
versta í eðli þeirra, en ég spái því
BERRASSAÐA brúðurin (1915-1923) eftirDuchamp.
að hún eigi eftir að kalla fram í
Björk það bezta sem hún á; barn-
ið. Ekta tilfinningar era bezta
veganesti sem nokkur listamaður
á í fóram sínum.
Fóram á Tate-nýlistasafnið
milli skúranna. Það var mikið
ævintýri og einskonar punktur
yfir i-ið í þessari ferð. Bretar
hafa breytt gömlu orkuveri við
Thames í eitt fullkomnasta ný-
listasafn heims. Það er ævintýri
líkast að koma þar við. Frakk-
arnir breyttu járnbrautarstöð í
listasafn og einhver Frakk-
landsforsetinn beitti sér fyrir því,
að sláturhúsi var breytt í tækni-
listasafn. Þar era stórar myndir
eftir Erró sem hann sýndi okkur
á sínum tíma, frábærar myndir
og taka sig vel út í þessu safni.
En í Tate fór ég að hugsa um
það hvers vegna íslendingar nýta
ekki betur myndlistarmenn sína;
trúa þeim íyrir mikilvægum
verkefnum til að flikka upp á um-
hverfið. Við eigum ekki önnur
verðmæti meiri en kraftmikla
listamenn. Nú ætlum við að
byggja tónlistarhús fyrir músík-
antana og hefði mátt gera fyrir
löngu. Og því þá ekki að eignast
stórvirki á almannafæri eftir þá
listamenn okkar sem ráða við slík
verkefni? Af hverju þarf Erró að
vera að gleðja Frakka endalaust?
Hvers vegna eru honum ekki
fengin verkefni hér heima? Og
öðrum listamönnum íslenzkum,
ekki sízt þeim sem erlendis búa -
og hafa náð sannfærandi árangri
með verkum sínum.
Um allt þetta hlýtur maður að
hugsa þegar gengið er um annað
eins musteri og Nýlistasafn Tat-
es við Thames. Húsið er upplögð
umgjörð um nýlistina, því þetta
gamla orkuver er sjálft orðið ein-
hvers konar nýlistarverk. Þegar
maður stendur við gluggana og
horfir yfir Thames blasir við ein-
hver tilkomumesta sjón sem ég
hef séð úr safnhúsi, sannkallaður
nýlistaleikur við náttúruna.
Bandaríski málarinn Pollock, sem
á þama stórt og mikið verk (og
kallar Kristján Davíðsson fram í
hugann), sagði á sínum tíma: Ég
er náttúran. Samt sér enginn
neina náttúra sem fyrirmynd í
verkum hans. Þýzki listamaður-
inn Beuys, sem á þarna heilan sal
(en hann var einn af stofnendum
Græningja í Þýzkalandi), sagði:
Allir era listamenn!
Bæði súrrealistarnir
og nýraunsæisskólinn
drógu ályktanir af nátt-
úrunni, þótt þess sjáist
ekki endilega mikil
merki, en hugmynda-
fræðin er náttúrulega
sú, að maðurinn sé
hluti af umhverfi sínu.
Þama var örtröð af
fólki og þeir sem telja
að nútíminn sé ekki
listvænn, ef svo mætti
segja, þekkja ekki
þennan sama nútíma;
öll leikhús viðstöðu-
laust full hér í London,
allar bókabúðir troð-
fullar af fólki sem er að
lesa og kaupa bækur,
einnig hljóðbækur. Mér
er til efs það hafi nokk-
urn tíma verið jafn
margt fólk í bókabúð-
um og maður sér í
þessum fínu bókaverzl-
unum hér í London, en
þær eiga vart sinn líka.
A þessari nýlistar-
sýningu kennir auð-
vitað margra grasa og ástæðu-
laust að velta íyrir sér hverju
einasta strái. Sum munu líka
sölna fýrr en varir, önnur munu
lifa eitthvað áfram - og þá helzt
fyrir forvitni sakir - enn önnur
eiga eftir að verða partur af
heimslistinni. Hér eru allir þessir
karlar samankomnir sem við höf-
um séð í söfnum annars staðar,
frumheijinn Matisse, sem allir
virðast hafa lært eitthvað af,
enda einskonar vegvísir á sínum
tíma, hér era myndir eftir Dali
og Picasso, þ.á m. Dansaramir
þrír, en þó einkum Konan grát-
andi frá 1937, skírskotandi mynd
í harmleik borgarastyrjaldarinn-
ar á Spáni; hér era Cézanne,
Derain af einhverjum ástæðum
og auðvitað Braque, Max Ernst,
og ég var víst búinn að nefna
Dali, en eftir hann er mjög sér-
kennileg mjmd af síma; humar
virðist vera símtólið, en hann var
víst einskonar kyntákn í myndum
Dalis; hér eru höggmyndir eftir
Giacometti, sem Sartre hafði
mikið dálæti á vegna þess að fíg-
úrar hans sýndu ömurleika
mannsins, málverk eftir Kand-
insky að sjálfsögðu og Lichten-
stein, Léger, sem Gunnlaugur
Scheving hafði mætur á, Magr-
itte, Miro, Modigliani og Mondr-
ian, Moore og Munch, Warhol
(Monroe-myndin, sem mörgum
finnst sniðug) og svo allir þessir
nýlistarmenn sem maður þekkir
ekki og hefur raunar aldrei heyrt
getið. Hér era skemmtilegar
myndir og leiðinlegar, jafnvel
drepleiðinlegar, framlegar mynd-
ir og aðrar sem era svo ófram-
legar að maður spyr sjálfan sig,
hvers vegna maður eigi enga
mynd á þessari yfirgripsmiklu
sýningu! Hér era sjónvarpshönn-
unarmyndir, kannski listaverk út
af fyrir sig, ég veit það ekki, en
að minnsta kosti vitnisburður um
samtímann, alls kyns ljósmyndir,
myndir úr margvíslegu efni,
grjóti, járni og hvað eina. Hér er
mynd eftir Duchamp, m.a. Ber-
rassaða brúðurin frá 1916-23, og
í miðju glerinu þríhyrningar, en á
þá safnaði listamaðurinn rykinu í
New York. Á einum þríhyrning
er ryk eftir tvo mánuði, á öðram
ryk eftir fjóra mánuði og að lok-
um er ryk eftir tvö ár, eða jafn
langan tíma og hann var með
myndina í smíðum. M.