Morgunblaðið - 11.10.2000, Qupperneq 40

4,0 MIÐVIKUDAGUR1L OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
4
Að kj ósa
fyrir aðra
„Mun sá dagurkoma að ríkið segi okk-
ur til um hvernig við skulum klæða okk-
ur til að verjast kulda eðagefi út leið-
beiningar um hvaða stig afsólarvörn
mönnum beri að smyrja á sig?“
N
ÝLEGA varð enn
ein ræða núver-
andi forseta ís-
lands til að vekja
upp deilur meðal
manna. Að þessu sinni var deilt
um það hvort Alþingi hefði fjar-
lægst fólkið og þá meðal annars
hvort breyta þyrfti í einhverju
formreglum stjórnmálanna. Nú
er út af fyrir sig erfitt að halda
því fram að stjórnvöld hafi fjar-
lægst fólkið, að minnsta kosti ef
miðað er við stöðuna fyrir um
áratug svo dæmi sé tekið. Sú rík-
isstjórn sem þá sat naut jafnan
stuðnings minnihluta þjóðarinnar
í skoðanakönnunum ólíkt því sem
nú er og í henni sat meira að
segja ráðherra sem alls ekki hafði
UUIUADE náð kosningu
VlvrlOnr til þings. Hitt
.. erannaðmál
Johanneslwn «*"*“*■£
ara hvort shk
umræða um form stjórnmálanna
sé það sem er mest aðkallandi.
Vangaveltur á borð við þær
hvort kjósa skuli beint um alla
mögulega hluti eða hvort áfram
skuli notast við fulltrúalýðræði
eiga út af fyrir sig rétt á sér. Eins
má vissulega velta því fyrir sér
hversu nærri almenningi stjórn-
völd skuli vera. Til að mynda
hvort kjósa skuli í hverfastjórnir
auk þess að kjósa til sveitar-
stjórna og Alþingis. Suma
dreymir jafnvel um að til viðbótar
þessu væri kosið til yfir-þjóðlegs
þings (s.s. innan Evrópusam-
bandsins) og svo beint um hin og
þessi mál. Þetta teldu sumir lýð-
ræðislegast af öllu.
Gallinn við slíka umræðu um
form stjórnmálanna er að með
henni gleymist yflrleitt efni og
innihald þeirra. Þess vegna væri
framfaraskref ef meira væri um
það rætt hvaða mál skuli vera til
umfjöllunar á vettvangi stjórn-
málanna en minna tekist á um
það hvernig þau skuli rædd og af-
greidd. Almenningi stendur satt
að segja ekki mest ógn af því að
stjórnmálamenn fjarlægist hann
heldur þvert á móti að þeir gangi
of nærri honum. Og megnið af
öldinni hefur þróunin einmitt ver-
ið sú að stjórnmálamenn hafa
sniðið almenningi æ þrengri
stakk. Þetta má glöggt sjá af
hærra hlutfalli hins opinbera af
landsframleiðslunni. I upphafí
aldarinnar tók hið opinbera til sín
um einn tíunda af því sem fólk
framleiddi, en nú tekur það um
fjóra tíundu eða hátt í helming
alls þess verðmætis sem framleitt
er.
Önnur mælistika, sem ekki er
síður mikilvæg, er önnur afskipti
ríkisins en þau sem fram koma í
gegnum skatta. Þetta eru þau af-
skipti sem stundum hafa verið
kölluð boð og bönn, þ.e. fyrirmæli
ríkisins um það hvernig fólk skuli
eða skuli ekki hegða sér. Eitt lítið
dæmi um slík ríkisafskipti er
skyldunotkun bílbelta, en henni
var komið á hér á landi fyrir ekki
allmörgum árum. Tilgangurinn
er vissulega mestmegnis göfugur.
Fyrir stuðningsmönnum skyldu-
notkunarinnar vakir aðallega að
aðrir menn fari sér ekki að voða
og er ekkert nema gott um það að
segja að óska náunga sínum alls
hins besta. En þó slíkar óskir séu
allra góðra gjalda verðar mega
þær ekki snúast upp í að vilja
skylda náungann til að hegða sér
með tilteknum hætti. Menn geta
hvatt til þeirrar hegðunar sem
þeir telja skynsamlega, en þeir
hafa ekki rétt til að neyða aðra
menn til að haga sér þannig. Því
má ekki heldur gleyma að sú
hegðun sem einum þykir
skynsamleg er afar óskynsamleg
í augum annars.
Sem dæmi má nefna að þeim
sem gera sér ferð upp á hæsta
fjall eða nyrsta punkt jarðar þyk-
ir það vafalaust skynsamlegt á
meðan aðrir kunna að sjá í því
hættur sem óverjandi sé að
leggja út í. Bæði sjónarmiðin eru
réttmæt, en aðeins á meðan
menn taka afstöðu fyrir sjálfa sig.
Ef hinir lofthræddu gætu bannað
klettaklifur og þar með dregið úr
slysum þýddi það þó ekki að sam-
anlögð velferð hefði aukist því
undir klettaveggjum stæðu menn
og létu sig dreyma um að fá að
spreyta sig. Þótt flestu venjulegu
fólki kunni að þykja slíkt klifur
óskiljanlegt og óskynsamlegt er
alls ekki þar með sagt að það
réttlæti klifurbann. Og hið sama
á við um bílbeltin. Þó flestum
þyki sjálfsagt að spenna beltin og
telji að í þeirri skyldu geti ekki
falist nokkur nauðung, kann öðr-
um að þykja að svo sé. Þeir eiga
að fá að velja fyrir sig.
Hér að framan sagði að
tilgangur skyldunotkunar örygg-
isbelta væri mestmegnis göfugur.
Ástæða þess að hann er aðeins
mestmegnis göfugur er sú að þau
rök eru stundum sett fram við
skyldunotkuninni að ef einn lendi
í slysi verði allir að borga brús-
ann. Hegðun manns sé því ekki
hans einkamál. Þarna er heldur
síðra sjónarmið en náungakær-
leikurinn farið að blandast inn í
röksemdafærsluna. Um þetta er
það að segja að erfitt er að sam-
þykkja þau rök að með því að
hópur manna ákveði upp á sitt
eindæmi að taka að sér að greiða
alla hugsanlega sjúkrareikninga
annars manns, þá hafi hópurinn
þar með heimild til að fyrirskipa
manninum tiltekna hegðun.
Hvar endar það ef ríkið heldur
áfram að seilast með slíkum hætti
inn í einkalíf fólks? Eru líkur til
að ríkið muni að óbreyttu og án
þess að spyrnt sé við fótum láta
staðar numið í afskiptaseminni?
Eða getur verið að það haldi
smám saman áfram? Mun sá dag-
ur koma að ríkið segi okkur til
um hvernig við skulum klæða
okkur til að verjast kulda eða gefi
út leiðbeiningar um hvaða stig af
sólarvöm mönnum beri að
smyrja á sig?
Akvarðanir sérhvers manns
sem varða hann sjálfan og ekki
aðra menn ættu að vera hans eig-
in en ekki annarra. Þegar þetta
sjónarmið er haft í huga má sjá
að mun færri ákvarðanir ætti að
taka á vettvangi stjórnmálanna
en nú er gert. Af því má líka
draga þá ályktun að ekki sé
ástæða til að kjósa oftar eða um
fleiri stjórnsýslustig. Helsta við-
fangsefni stjórnmálanna ætti nú
að vera að draga úr eigin umsvif-
um en ekki að auka þau.
UMRÆÐAN
Dularfulla íj ár-
lagafrumvarpið
í UPPHAFI þings
þann 2. október var
lagt fyrir Alþingis-
menn hið mikla og
virðulega rit, sem
beðið er með óþreyju
á ári hverju, fjárlaga-
frumvarpið.
Það er svo sem ekk-
ert nýtt að yfir því
hvíli mikil leynd fram
að því að það er lagt
fram og var svo einn-
ig nú. Þó höfðu ein-
hverjir þingmenn
Sj álfstæðisflokksins
sem höfðu fengið
trúnaðarupplýsingar
um innihaldið á þing-
flokksfundi flokksins í Vík í Mýr-
dal, vitandi eða óafvitandi, lekið
nokkrum upplýsingum um niður-
skurð í vegamálum á höfuðborgar-
svæðinu til fjölmiðla. Þeim fréttum
eða ekkifréttum var að sjálfsögðu
harðlega mótmælt.
En mikil urðu vonbrigði okkar
þingmanna stjórnarandstöðunnar
sem höfðum staðið í þeirri trú að
þegar hið „vandaða“ fjárlagaplagg
væri lagt fram þá yrði þar með op-
inberaður sá niðurskurður sem
fyrirhugaður væri á bráðnauðsyn-
legum vegaframkvæmdum sem
hafði verið lögð mikil vinna í að
forgangsraða fyrr á árinu. Engar
slíkar upplýsingar komu fram
þrátt fyrir að mjög væri eftir því
gengið. Það liggur fyrir að það
verður niðurskurður og hversu
mikill að vöxtum hann á að vera,
en ekkert um það hvað lendir und-
ir hnífnum. Þó er þarna um örygg-
ismál sem varða alla þjóðina að
ræða, en borgararnir verða að fara
á miðilsfund ef þeir eiga að fá
frekari upplýsingar.
Fjársjóðsleitin
Það læddist að mér sá grunur
þar sem ég sat undir umræðunni
og heyrði hve viðskotaillir tals-
menn fjárveitingarvaldsins urðu ef
stjórnarandstaðan dirfðist að
gagnrýna þessi vinnubrögð að þeir
væru að reyna að framkalla þann
eftirvæntingarhroll, sem lestur
hinna svokölluðu Dularfullu bóka
eftir Enid Blyton vakti hjá ungum
lesendum, og gera umrætt frum-
varp að eins konar reyfara.
Fleiri atriði í umræddu frum-
varpi studdu þessar grunsemdir.
Þar er talað um sjö og hálfan
milljarð sem ríkið ætlar sér að
hafa í tekjur af sölu ríkiseigna á
næsta ári en það kom
berlega í ljós í um-
ræðunni að fjársjóðs-
leitin er ekki hafin.
Ríkisstjórnin hefur
hins vegar komið sér
saman um að finna
þennan fjársjóð á ár-
inu og eins og annar
talsmaður Sjálfstæð-
isflokksins í þessari
umræðu orðaði það
verður hann að
minnsta kosti svona
stór, kannske stærri.
En það hefur ekki
enn náðst samkomu-
lag innar ríkisstjórn-
arinnar um hvar skuli
leita en sátt mun þó hafa náðst um
að reyna að rífa þetta upp ein-
hvers staðar.
Fjárlög
Það liggur fyrir að það
verður niðurskurður,
segir Sigríður Jóhann-
esdóttir, en ekkert um
það hvað lendir undir
hnífnum.
Skyldi það vera algengt að fjár-
lög siðaðra ríkja geri út á slíkan
vonarpening? Enn koma mér Dul-
arfullu bækurnar í hug. Það er
margt líkt með skyldum.
Sveltistefna
Það sem talsmenn stjórnarflokk-
ana vildu fyrir alla muni að skilaði
sér í þessari umræðu var að um-
rætt frumvarp gerði ráð fyrir
miklum tekjuafgangi eða alls 32
milljörðum króna. Það er auðvitað
gott ef raunhæft reynist, en eins
og Einar Oddur Kristjánsson sagði
réttilega eru engan veginn öll kurl
komin til grafar. Vonandi léttir
dulúðinni eitthvað við aðra um-
ræðu fjárlaga þegar öll þau út-
gjöld sem þegar liggja fyrir eru
komin inn. Þrátt fyrir smá-
skammtalækningar ríkisvaldsins,
svokallaðar sumarlokanir sjúkra-
stofnana og fleira miður þægilegt
fyrir þá sem þjónustunnar eiga að
njóta, og algjöra sveltistefnu sem
rekin er gegn ófaglærðu starfs-
fólki sjúkrahúsanna, mun vera al-
varleg slagsíða á sjúkrastofnunum
og þarf væntanlega að gera þar
einhverjar ráðstafanir ef við ætl-
um áfram að sinna sjúkum og öldr-
uðum svo að sómi sé að. Svo mun
vera á fleiri sviðum eins og í lög-
gæslumálum, þar sem auglýst hef-
ur verið yfirvinnubann hjá lög-
reglunni og geta nú þjófar og
annað afbrotafólk væntanlega
brugðið undir sig betri fætinum
þegar tryggt er að löggan situr
einhvers staðar í yfiivinnubanni.
Það mun hins vegar vera um það
samkomulag í ríkisstjórninni að
gera engar breytingar á kjörum
þeirra ellilífeyrisþega og öryrkja
semverst eru staddir á næsta fjár-
lagaári, nema hækka þær um 4%
og mun sú hækkun ekki vega
þungt í vasa þeirra sem nú hafa
fengið í höfuðið á annað hundrað
prósent hækkun á lyfjaverði, en
slíkar hækkanir koma verst við þá
er síst skyldi.
Menningarlegar
skyldur
í fjárlagafrumvarpinu voru þó
einar upplýsingar sem komu að
minnsta kosti mér á óvart. Menn-
ingarsjóður útvarpsstöðva var
lagður niður með lögum á síðasta
þingi og er eftir því var leitað af
menntamálanefnd voru gefnar þær
upplýsingar af ráðuneytinu að þeir
gætu nú sjálfir ráðstafað því 10%
gjaldi sem lagt hafði verið á
auglýsingar og rann til gerðar
dagsskrárefnis gegnum Menning-
arsjóð útvarpsstöðva. Nú væri sá
milliliður óþarfur. En nú er komið
í ljós að gert er ráð fyrir að Ríkis-
útvarpið verji sínum tekjum af
umræddu gjaldi til að greiða
kostnað við Sinfóníuhljómsveit ís-
lands. Það eru aðeins hinar svo-
kölluðu frjálsu útvarpsstöðvar sem
geta varið sínum hluta af gjaldinu
til að efla eigin dagskrárgerð.
Þetta er að minnsta kosti ekki í
samræmi við þær skýringar sem
gefnar voru við samþykkt laganna,
þó það sé að sjálfsögðu ekki nýtt
að ríkisútvarpið greiði rekstrar-
kostnað Sinfóníuhljómsveitarinnar.
Það virðist ætla að verða bið á
því að íslenska ríkið axli af mynd-
arskap menningarlegar skyldur
sínar við þjóðina en þar undir
heyrir að sjálfsögðu að halda úti
Sinfóníuhljómsveitinni með reisn,
án þess að þurfi að ganga á fjárráð
annarra stofnana ríkisins af þeim
sökum.
Höfundur er alþingismaður.
Seljum börnum
ekki tóbak
Hrannar Björn Þorsteinn
Arnarson Njálsson
REYKJAVÍKURBORG, tóbaks-
varnanefnd og Verslunarmannafé-
lag Reykjavíkur munu á komandi
vetri standa fyrir viðamiklu átaki
til að stöðva ólöglega sölu tóbaks
til barna og unglinga í Reykjavík.
Verslunarkeðjurnar 10-11, 11-11,
Hagkaup, Nettó, Nóatún og Ný-
kaup hafa þegar gerst aðilar að
átakinu og á næstu vikum verður
það kynnt öðrum söluaðilum tób-
aks í Reykjavík og þeim boðin
þátttaka. Atakið markar tímamót í
forvarnarstarfi á þessu sviði en á
vegum Reykjavikurborgar koma
að verkefninu Heilbrigðiseftirlit
Reykjavíkur, íþrótta- og tóm-
stundaráð og samstarfsnefnd um
afbrota- og fíkniefnavarnir.
Víðtækt samstarf
Á undanförnum árum hefur
ítrekað komið fram að þrátt fyrir
skýr ákvæði tóbaksvarnalaga um
bann við sölu tóbaks til einstakl-
inga yngri en 18 ára hefur veru-
legur brestur verið á að eftir lög-
unum sé farið. í
könnun eftir könnun
hefur það sýnt sig að
allt að 70% útsölu-
staða selja börnum og
unglingum tóbak í
trássi við lög. Átakinu
er ætlað að bregðast
við þessum vanda með
víðtæku samstarfi við
útsölustaðina sjálfa og
stórauknu aðhaldi að
þessum þætti í starf-
semi þeirra.
Eins og áður segir
hafa allar stærstu
verslunarkeðjurnar í
Reykjavík þegar
gengið til liðs við
átakið en á næstu vikum verða
aðrir útsölustaðir tóbaks í Reykja-
vík heimsóttir og þeim boðin þátt-
taka. Þeir sölustaðir sem þátt taka