Morgunblaðið - 19.12.2000, Qupperneq 52

?j2 PRIÐ JUDAGUR 19. DESEMBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Stigveldi hug-
myndanna

LJean Baudrillard: Vísindi, skáldskapur,
vísindaskáldskapur?
Franskar bókabúðir
eru vandar að virð-
ingu sinni. Ung af-
greiðslustúlka í einni
slíkri sem selur
bækur frumsamdar og þýddar á
ensku var spurð hvort þar væru
til einhver rit eftir Baudrillard.
Hún hváði og spurði, Baudelaire?
Nei, sagði viðskiptavinurinn sem
talaði ensku, Jean Baudrillard.
Aaaa! Já, athugaðu þarna, svar-
aði stúlkan og benti á hillur þar
sem stóð stórum stöfum FICT-
ION.
Viðskiptavinurinn hrukkaði
ennið efablandinn en ákvað að
flækja ekki málið, þakkaði fyrir
og gekk svona til málamynda í átt
að hillunum sem samkvæmt
merkingu geymdu skáldverk. Til
þess að vera ekki ókurteis staldr-
aði hann við fremstu hilluna og
renndi augunum yfir b-in. Hann
fann að velviljuð afgreiðslu-
stúlkan fylgdist með honum og
var hálfpartinn farinn að sjá eftir
því að hafa ekki bara sagt henni
_ aðJeanBaud-
VIÐHORF rillard væri
félagsfræð-
ingur og
menning-
Eftir Þröst
Helgason
arrýnir en ekki skáld, hvort það
væru ekki hillur fyrir svoleiðis
höfunda í búðinni. En eftir að
hafa hlaupið nokkrum sinnum á
b-unum með hugann við það
hvemig hann ætti að leiðrétta
þessa vinalegu og fallegu stúlku
án þess að móðga hana eða vand-
ræðast eitthvað, þá sá hann
kunnuglegan kjöl. Ja, hvur þrem-
illinn, missti hann út úr sér
stundarhátt; þarna er þá ein af
bókum Baudrillards við hliðina á
ljóðum Baudelaire.
Um leið og viðskiptavinurinn
teygði vísifmgur hikandi í átt að
gylltum kilinum flögruðu að hon-
um þessar endalausu pælingar
Baudrillards um hvemig allt er
orðið að tálmynd. Hann fann vök-
ul augu stúlkunnar enn á sér og
létti stómm þegar hann lagði
fmgurinn á bókina og las: Jean
Baudrillard: Fatal Strategies.
Hann tók bókina úr hillunni,
sneri sér við og veifaði henni sigri
hrósandi í átt til stúlkunnar sem
brosti þessu tvíræða tælandi
brosi sem aðeins franskar stúlkur
hafa á valdi sínu.
Flokkunarvandinn hefur viljað
loða við franska gáfumenn. Þar
sem aðrir halda sig vanalega á
sinni braut skeiða þeir iðulega
þvert yfir völlinn. Það er eins og
þeir geti ekki gert upp við sig
hvort þeir vilja vera skáld eða
fræðimenn og þá hvers konar
skáld og hvers konar fræðimenn.
Þetta veldur skilgreiningar-
sjúkum samtímanum hugarangri.
Þessi flokkunarvandi lýsir sér í
hremmingum viðskiptavinarins
sem sagt var frá hér að framan.
Honum þótti reyndar fleira orka
tvímælis í bókabúðinni sem stað-
sett er í miðborg Parísar. I hillu
sem merkt var heimspeki fann
hann til dæmis bók eftir landa
Baudrillard, Georges Bataille,
sem nefnist The Story of the
Eye. Þó að sumt af því sem Bata-
ille skrifaði gæti kallast heim-
speki í mjög víðum skilningi þá
leikur enginn vafi á að The Story
of the Eye er skáldsaga. í sömu
hillu fann undrandi viðskiptavin-
urinn bókina Madness and Civi-
lization eftir enn einn Frakkann,
Michel Foucault. Viðskiptavin-
urinn vissi ekki betur en þessi
bók fjallaði um sögu sturlunar og
hefði þannig með öllu réttu átt að
vera í hillunni sem merkt var
saga. Hann kannaðist samt við að
Foucault hafði stundum verið
kallaður heimspekingur, en hann
hafði líka verið kallaður ýmsum
öðrum nöfnum.
Kannski var það bara ein af
þessum tilviljunum, sem fær
mann til að sætta sig við hom-
rétta hugsun vísindanna, sem
réði því að þetta eina eintak af
bókum Baudrillards í búðinni var
staðsett í skáldverkahillunum.
Fumlaus viðbrögð afgreiðslu-
stúlkunnar, sem virtist allan tím-
ann viss í sinni sök, gefa þó til
kynna að búðarfólkið hafi tekið
yfirvegaða flokkunarfræðilega af-
stöðu til verka Baudrillards. Og
hvað sem efasemdum og undran
viðskiptavinarins líður segir sú
afstaða talsvert um verk þessa
mótsagnakennda orðháks.
Margir myndu sennilega hika
við að kalla skrif Baudrillards
skáldskap en það hafa líka marg-
ir lýst efasemdum um að þau geti
talist til fræða eða vísinda. Al-
gengasta gagnrýnin á Baudrill-
ard er einmitt sú að hann leggi
meira upp úr formi en inntaki, að
hann kaffæri merkinguna í anda-
gift og stíllegum tilraunum til að
vekja mótsagnakennd viðbrögð
hjá lesendum. Þetta er réttlæt-
anleg gagnrýni. Textar Baudrill-
ards hafa ekki hina fastmótuðu
uppbyggingu fræðiskrifa þar sem
reynt er að orða hlutina af ná-
kvæmni og leiða lesandann með
rökum að einni ákveðinni nið-
urstöðu. Formlegur frágangur er
heldur ekki strangvísindalegur.
Baudrillard hefur játað á prenti
þá höfuðsynd fræðimannsins að
geta ekki alltaf heimilda og þau
orð sannast í bókum hans og
greinum þar sem tilvísanir eru
fáar ef einhverjar.
Inntak bóka Baudrillards gæti
einnig verið rök fyrir því að stað-
setja fyrrnefnda bók hans í skáld-
verkahillunum við hlið Baude-
laire. Eins og skáldskapur standa
skrif hans oftlega í óljósu eða að
minnsta kosti tvíræðu sambandi
við veruleikann. Þetta á þó frekar
við um skrif hans síðustu tvo ára-
tugina en árin þar á undan en á
því tímabili hefur hann skrifað út
frá þeirri grunnhugmynd að
veruleikinn sé að leysast upp í
táknbyl skjámyndarinnar sem við
rýnum æ fastar í. Þessi kenning
Baudrillards um upplausn veru-
leikans í tilraunaglasi fjölmiðl-
anna hefur, að sumra mati, misst
öll tengsl við raunveruleikann
enda haldi hann því fram að
heimurinn sem við lifum í sé ekki
lengur til, að sá heimur sem við
okkur blasi nú á dögum sé aðeins
tálmynd, einhvers konar veru-
leikalíki. Hefur gagnrýnendum
Baudrillards þótt þetta heldur
mikil framtíðarmúsík og sumir
þeirra kveðið svo fast að orði að
skrif hans líktust frekar vís-
indaskáldskap en fræðum.
Það skiptir vissulega máli út
frá hvaða sjónarhomi Baudrill-
ard er lesinn, það er spurning um
það hvar hann er staðsettur í
stigveldi hugmyndanna. A hillu
skáldskaparins er hann skör neð-
ar en þeir sem staðsettir eru á
hillu heimspekinnar eða vísind-
anna. Með því að færa hann yfir á
hillu vísindaskáldsagnanna er
enn verið að gjaldfella hug-
myndir hans. Réttast er senni-
lega að líta svo á að bækur hans
verði til á mörkum þessara
greina, eða ef til vill á sömu mær-
unum og sýndarheimurinn sem
þær fjalla um.
Samskipti systkina
BÆKUR
llnglingabók
BARA HEPPNI
Eftir Helga Jónsson. Kápuhönnun
Sumarliði E. Daðason.
Útgefandi Tindur, Ólafsfirði, 2000.
Prentun: Ásprent/POB, Akureyri.
131 bls.
TILVERA barna og unglinga
hefur eðlilega orðið mörgum rit-
höfundum yrkisefni. Samtíðin
skapar fólki misjöfn lífsskilyrði og
fólk hefur mismikla gæfu til að
vinna úr sínum kringumstæðum.
Margir foreldrar láta samt sem áð-
ur hag og heill barna sinna alltaf
ganga fyrir öðru.
Helgi Jónsson hefur verið af-
kastamikill höfundur barna- og
unglingabóka á undanförnum ára-
tug. Bara heppni er nýjasta bók
Helga og þar tekst hann á við
áhugavert efni og honum tekst að
byggja upp þokkalegan söguþráð.
Efnið er eitthvað sem ástæða er til
að taka til umfjöllunar og velta fyr-
ir sér.
Svala er aðalpersóna sögunnar,
fjórtán ára stúlka í grunnskóla,
sem býr hjá foreldrum sínum og
mun yngri bróður. Pabbi hennar
og mamma eru í mikilli tilvistar-
kreppu, eiga greinilega við talsverð
áfengisvandamál að stríða og því
fylgja aðrir erfiðleikar, meðal ann-
ars á sviði fjármála.
Það versta af öllu er
að pabbinn er „get-
raunafíkill" og mamm-
an nánast sinnulaus
um börnin sín. Pabb-
inn heldur alltaf að
stóri vinningurinn sé á
næstu grösum og tel-
ur víst að honum fylgi
gæfa.
Kjör barna og ung-
linga á Islandi eru án
ef misgóð. Gott atlæti
og kærleikur er án efa
besta vegarnesti sem
foreldrar geta veitt
börnum sínum í lífinu.
Börn sem þess njóta
eiga minni hættu á að lenda í vand-
ræðum með líf sitt en önnur, enda
þótt slíkt sé ekki algilt. Börnin í
þessari sögu njóta ekki þess sem
þau þarfnast, þegar þess er þörf.
Engu að síður hafa þau annað til að
bera, það er ást og kærleik hvort
til annars.
Höfundur kýs að gæða texta sög-
unnar léttúð. Söguþráðurinn gefur
hins vegar ekki minnsta tilefni til
þess. Fjallað er um alvarlegt efni
og í þeim hlutum sögunnar sem
þess gætir kemst hún á mest flug.
Aðalpersónan, Svala, er hins vegar
svolítið óljós frá hendi höfundar.
Hann ætlar henni að vera frekar
„töff', en við lesturinn kemur í ljós
að hún er það alls ekki. Hún er
blíð, alúðleg og kærleiksrík stúlka
og ekkert skiptir hana
meira máli en litli
bróðir sem er eins
konar miðpunktur
sögunnar. Það segir
sitt um hvað höfundur
getur, að það nær í
gegn þrátt fyrir ríka
tilhneigingu til að
gera hana eins og
margir halda að ung-
lingar séu.
Unglingar sem lesa
bækur eru kröfuharð-
ir lesendur, miklu
kröfuharðari heldur
en við miðaldra for-
eldrar teljum þá vera.
Þeir gera kröfur til
þess sem þeir lesa nákvæmlega
eins og þeir vilja að kröfur séu
gerðar til sín. Texti bókarinnar
Bara heppni er of lausbeislaður að
allri gerð og það bitnar á sögu-
þræðinum, sem er sannfærandi.
Þess vegna mætti höfundur leggja
meiri vinnu í hann. Það myndi skila
heilsteyptari bók.
Bókaútgefendur sem hafa lág-
marksmetnað láta lesa prófarkir
aðbókum og leitast við að hafa þær
skammlausar. Þar vantar mikið á í
þessu tilfelli og skrýtið var að sjá
tvö dollaramerki í staðinn fyrir s á
blaðsíðu 74. Slíkt kann ekki góðri
lukku að stýra og það þarf útgef-
andinn að bæta.
Sigurður Helgason
Helgi
Jónsson
Félagsstarf og frístundir
BÆKUR
Skýrsla
FÉLAGSSTARF OG
FRÍSTUNDIR
ÍSLENZKRA UNGLINGA
Höfundar: Þórólfur Þórlindsson,
Kjartan Ólafsson, Viðar Hall-
dórsson, Inga Dóra Sigfúsdóttir.
Útgefandi: Æskan, 2000.152 bls.
EINS og margir vita sem láta sig
málefni unglinga varða var gerð
könnun á tómstundum íslenzkra
ungmenna árið 1992 og birtust nið-
urstöður hennar m.a. í bókunum Um
gildi íþrótta íyrir íslenzk ungmenni
og Tómstundir íslenzkra ungmenna
árið 1992. Upplýsingar þær sem þá
komu fram vörpuðu ljósi á það sem
ungt fólk á Islandi hefur fyrir stafni
og hafa þær orðið grundvöllur fyrir
stefnumótun í málefnum unglinga
víða í þjóðfélaginu. í ritinu sem hér
er til umfjöllunar er sagt frá svipaðri
könnun sem gerð var meðal unglinga
í níunda og tíunda bekk grunnskóla
árið 1997 og eru niðurstöður hennar
boraar saman við þær fyrri. Þannig
er nýja bókin eðlilegt og áhugavert
framhald af hinni fyrri. Dregist hafði
að koma efninu fyrir almennings-
sjónir, en fyrirtækinu Rannsóknum
pg greiningu var fyrir tilstuðlan
íþrótta- og tómstundaráðs Reykja-
víkur falið að vinna úr könnuninni
svo að það drægist ekki enn frekar á
langinn.
Miklu skiptir að geta sem fyrst
brugðizt við því sem kemur fram í
könnun af þessu tagi um hagi og líð-
an ungs fólks ef vel á að vera. Eink-
um eru það sveitarfélög, æskulýðs-
félög, skóla- og félagsmálayfirvöld
sem sem gleggstar upplýsingar
þurfa að hafa með höndum til að
skipuleggja starf sitt, enda er sagt í
aðfaraorðum að þau séu helzti mark-
hópur fyrir kynningu á rannsókn-
inni. Foreldrar eru þó líkast til
stærsti markhópurinn og vaxandi
áhugi þeirra kemur skýrt fram m.a.
með öflugu starfi foreldrafélaga við
marga skóla og ekki síður samtaka á
borð við Heimili og skóla.
Höfundum hefur tekizt vel að setja
niðurstöður sínar fram á skýran og
auðlesinn hátt, súlurit í fallegum
bláum og gráum litum prýða hverja
síðu og texti fylgir til skýringar.
Félagsstarf og frístundir ná yfir
lungann af því sem ungt fólk tekur
sér fyrir hendur utan skólatíma og er
fróðlegt að sjá hve fjölbreytt verk-
efnin eru. Þátttaka unglinga í íþrótt-
um er greinilega mikið hugðarefni
höfunda skýrslunnar og spumingar
um íþróttir má kalla burðarás í könn-
uninni. Víða kemur fram í texta að
frekari rannsóknir vanti og greini-
legt að vilji er fyrir hendi að hrinda
þeim í framkvæmd.
Breytingar þær sem orðið hafa í ís-
lenzku þjóðfélagi síðustu áratugi eru
gríðarlegar og foreldrar, hvað þá af-
ar og ömmur, flestra ungmenna í dag
hafa alizt upp við aðrar aðstæður en
bömin þeirra. Fleiri búa nú í þéttbýli
en áður og atvinnuhættir hafa
breytzt. Glímufélög og ungmenna-
félög voru vettvangur ungs fólks í
upphafi 20. aldar en nú hafa tölvu-
leikir, Netið, bíó og myndbönd tekið
við. Ekki er lengur sjálfgefið að ung-
lingar taki eins mikinn þátt í atvinnu-
lífi og áður var og því skiptir enn
meira máli en fyrr að þeim séu búnar
aðstæður til að hafa eitthvað upp-
byggilegt og skemmtilegt fyrir
stafni. Reyndar kemur í Ijós í könn-
uninni að margir unglingar eru vel
settir hvað þetta varðar.
íþróttir eru mikið stundaðar en þó
er sláandi hve dregur úr íþróttaiðkun
milli 9. og 10. bekkjar grunnskólans,
en að þeim bekkjum beinist rann-
sóknin eins og áður segir. Strákar
eru iðnari við kolann og hætta auk
þess síður þátttöku í íþróttum en
stúlkur, þótt íþróttastúlkum í yngri
aldurshópum hafi farið fjölgandi á
undanförnum árum.Aðeins um 5 pró-
sent unglinga í 9. og 10. bekk reyna
aldrei á sig líkamlega en hátt í helm-
ingur reynir nær daglega á sig. Þeg-
ar ég hitti fótboltahetjuna Pélé fyrir
mörgum árum í móttöku í Höfða, en
þar var hann gestur en ég gestgjafi
fyrir hönd borgarráðs Reykjavíkur,
var eitt af því sem mér er minnis-
stæðast úr samtali okkar hvernig
stuðla mætti að því að unglingar
héldu áfram að stunda íþróttir en
heltust ekki úr lestinni. Hann taldi að
íþróttafélögin legðu kapp við það allt
of snemma að rækta upp væntanlega
afreksmenn í stað þess að fá sem
flesta krakka til að vera með, heilsu
sinni og lífsgleði til góðs.
Margir foreldrar hafa áhyggjur af
því að unglingar sæki niður í bæ á
kvöldin og um helgar og er fróðlegt
að sjá að því minni sem sveitarfélögin
eru þeim mun algengara virðist það
vera. Þannig fara aðeins um sjö pró-
sent unglinga á höfuðborgarsvæðinu
vikulega eða oftar niður í bæ (bls. 40)
en hið sama á við um 17 prósent Ak-
ureyringa og 34 prósent unglinga á
landsbyggðinni! Sé litið á listsköpun
kemur í ljós að milli áranna 1992 og
1997 hefur dregið aðeins úr henni.
Ein af hverjum þremur stúlkum yrk-
ir einhvern tímann ljóð eða semur
sögu og einn af hverjum sex strákum
og ein af hverjum sex stelpum stund-
ar einhvem tímann söng á móti ein-
um af hverjum tuttugu strákum.
Sorglegt hve margir fara á mis við þá
gleði sem söngurinn getur veitt!
Fleiri stúlkur stunda nám við tónlist-
arskóla en strákar og sama má segja
um áhuga á leiklist, myndlist og
dansi. Stelpur virðast auk þess al-
mennt lesa mun meira en strákar.
Aðeins einn unglingur af hverjum
hundrað sækir Sinfóníutónleika að
staðaldri en þeim sem fara í bíó hefur
fjölgað úr 66 prósentum í 94 prósent
milli 1992 og 1997. Útivist stunduðu
sex af hverjum tíu unglingum sam-
kvæmt könnuninni 1992 en þeim hef-
ur fjölgað í sjö af hverjum tíu árið
1997. Alltof stór hópur er þó utan-
veltu og tekur ekki þátt í neinu
félagsstarfi.
Skýrt kemur fram hve tengsl ung-
Iinga við foreldra sína skipta miklu
máli. Eftir því sem sambandið er
betra þeim mun líklegra er að ung-
menni standi sig vel í skóla. Slíkir
unglingar neyta síður vímuefna,
beita síður ofbeldi eða fremja afbrot.
Einnig eru unglingar sem eiga for-
eldra sem hafa skflið að jafnaði lík-
legri en aðrir unglingai- til þess að
neyta áfengis og annarra vímuefna
og sama má segja um unglinga sem
verja litlum tíma með foreldrum sín-
um um helgar.
Þessi litla bók svarar mörgum
spumingum um stöðu unglinga í ís-
lenzku samfélagi en vekur enn fleiri.
Fróðlegt verður að sjá hvemig okkur
tekst að koma enn betur til móts við
ungt fólk á komandi árum og augljóst
að á mörgum sviðum er mikið verk
fyrir höndum. Til mikils er að vinna.
Katrín Fjeldsted