Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1909, Blaðsíða 22

Merkur fornmenjafundur.
Fundið fornt gangsilfur.
Svo sem alkunnugt er, hafa margir þeir bæir, er bygðir voru á
landnámstíð frammi til afdala og afskektir frá almannabygðum lagst
i eyði á síðari tímum. Landið var áður á mörgum þeim stöðum
skógi vaxið og blómlegt er forfeður vorir könnuðu það í fyrstu.
Víða munu bæir hafa verið bygðir á sumrin þegar alt var í blóma
sínum og þar sem því virtist harla byggilegt; en er vetur kom,
þá kom það brátt í ljós, að þessir staðir voru all-óvistlegir á vetrum.
Menn beittu kvikfé á skógana, rifu þá og hjuggu og höfðu hrísið til
eldiviðar o. fi. En er skógurinn þvarr þornaði jarðvegurinn upp og
blés svo að síðustu smámsaman burt þar sem verst fór. Sumstaðar
var aldrei bygður nema sá fyrsti — landnámsbær; bærinn var þá
stundum fluttur eða jörðin lagðist alveg í eyði. — Þetta mun hafa
átt sér stað víða hér á landi, en ýmsar urðu auðvitað ástæður til
þess að jarðir lögðust í eyði.
I Bárðardal í Þingeyjarsýslu syðri og upp af honum hafa ali-
margar jarðir lagst í eyði og eru þar víða fornar bæjarústir, sumar
uppblásnar. Bæjanöfnin hafa haldist við sem örnefni og munu flestar
bæjarústirnar bera sitt forna nafn enn í dag. Þeir Páll Vidalín og
Arni Magnússon hafa getið margra þessara eyðibýla í jarðabók sinni
og hefir D. Bruun athugað rústirnar og borið það er í jarðabókinni
stendur saman við það er menn þar um slóðir bentu honum á sum-
arið 18971); rannsakaði hann þar nokkrar rústir og gerði uppdrætti
af. Sumar af eyðibýlarústunum þar eru vafalaust mjög gamlar, frá
fyrstu öldum sögu vorrar. Má til nefna Hrauntungu, Hafursstaði,
Helgastaði, Hofgarð o. fl.
Helgastaðir hafa staðið fyrir vestan Skjálfandafljót »langt fram
frá bygð«. Þar eru enn torfur miklar og jörfar á einum stað og
heitir þar Helgastaðir, en lítt kvað sjást til rústa, því að alt er hér
‘) Sbr. Árb. ’98, fylgirit bls. 33—40 og 67—76, með uppdráttum.