Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1993, Blaðsíða 48

52
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
t.d. útsaum. Slíkt þekkist frá Norðurlöndum eins og til dæmis úr karl-
mannsgröf í Bjerringhöj við Mammen á Miðjótlandi í Danmörku.1 Það er
þó líklegt að slíkt hafi einnig verið til á Islandi, þótt ekki sé það varðveitt.
Yngri víkingaaldarstílarnir koma fyrir á Islandi bæði á smáum gripum
og stórum. Minni gripirnir eru eins og á Norðurlöndum úr ýmsu efni.
Stærri listaverk eru á Norðurlöndum unnin bæði í stein og tré, en á íslandi
aftur á móti aðeins í tré og aðeins í Mammen- og Hringaríkisstílum. Frá
Islandi þekkjast ekki heldur dæmi um stór listaverk í Úrnesstíl.
En listaverkin skiptast ekki bara í lítil og stór þau eru líka ýmist tvívíð
eða þrívíð. Tvívíðar myndir nefni ég hér útlínuteikningu, riss eða grunnan
skurð þar sem myndefnið og það, sem kringum það er, liggja í sama fleti.
Dæmi um slíkt er gríman á litlu plötunni úr hvalbeini eða hvaltönn frá
Ljótsstöðum í Skagafjarðarsýslu (mynd 1 a)J, hringarnir, hirtirnir, tréð og
dýrafléttan á beinhólkinum sem fannst við Rangá milli Keldna og Árbæj-
ar eða stönglarnir og akantusblöðin á fjölinni frá Gaulverjabæ.6
Þrívíðar myndir eru ýmist lágmyndir eins og til dæmis Úrnesnælan frá
Tröllaskógi á Rangárvöllum (mynd 5)7 eða raunverulegar líkneskjur, eins
og t.d. styttan litla frá Eyrarlandi í Eyjafirði (mynd 3).
Lágmynd er mynd sem rís upp frá grunnfleti, og er til þess ætluð að
sjást að framan. Lágmyndir geta verið grunnt eða djúpt skornar. Einnig
geta þær verið grafnar niður í flötinn. Gagnstætt lágmynd er líkneskja til
þess ætluð að skoðast frá öllum hliðum. Engar stórar líkneskjur þekkjast
frá síðari hluta víkingaaldar á íslandi, og reyndar hvergi á Norðurlöndum.
Eins og áður segir eru fá dæmi um natúralískar myndir manna eða
dýra á Islandi, en þekkjast þó bæði á smáum verkum, eins og t.d. á bein-
hólknum frá Rangá\ og stórum eins til dæmis Flatatungufjölum. í báðum
tilvikum eru myndirnar með hreinu skreyti.
Stílar þeir sem tíðkuðust á síðari hluta víkingaaldar voru ekki einungis
sameiginlegir öllum Norðurlöndum, þeir voru einnig sameiginlegir öllum
þjóðfélagsstéttum frjálsra manna, og skópu sjálfsmynd víkingaaldarmanna
ásamt tungu, skáldskap og trúarbrögðum. Mikil listaverk og nýjungar í
list skópu listamenn sem voru undir handarjaðri ráðandi ríkismanna sem
á Norðurlöndum voru konungar, höfðingjar og háklerkar, en á íslandi
stórbændur, goðar og háklerkar. Eitt gleggsta dæmið um þetta á Norður-
löndum er stóri myndsteinninn sem Haraldur konungur lét reisa í Jalangri
(Jelling) á Jótlandi. íslenskt dæmi eru fjalabrotin frá Flatatungu, sem lík-
lega eru elstu varðveittu hlutar af innréttingu í kirkju, sem til eru á Norð-
urlöndum, með skrauti í hreinum Hringaríkisstíl." Minni háttar listaverk
og listiðnaður er einkum þekkt á nytjahlutum, gerðum í ódýrara efni og
misjafnlega vel, oft greinilega fjöldaframleiddir. Kaupendur skrauthlut-