Dagblaðið Vísir - DV - 14.12.1987, Blaðsíða 24

24
MÁNUDAGUR 14. DESEMBER 1987.
Menning
Horft 100 ár til baka
Almanak hlns islenzka Þjóðvlnafélags
um árið 1887.
Kaupmannahöfn 1886.
Þaö er vist varla til siðs aö birta
í dagblaði ritdóm eða ritfregn um
bók, sem komið hefur út fyrir 100
árum og ekki verið endurútgefin.
Svona til gamans skal þess nú frei-
stað. Hér verður sagt nokkuð frá
vinsælu fróðleiksriti, sem kom út
árið 1886 og er þetta Almanak hin
íslenzka Þjóðvinafélags um árið
1887.
Þetta er ekki fyrirferðarmikil
bók, aðeins 72 bls. í vasabókarbroti
og kostaði 45 aura. En hún geymir
furðumikið efni almenningi til
fróðleiks og skemmtunar.
Þótt þess sé ekki séstaklega getiö,
verður að ætla, að Tryggvi Gunn-
arsson, sá miklu umsvifamaður í
íslenzku þjóðlífi, hafi annazt útgáfu
þessa árgangs, enda alkunnugt, að
hann sá um útgáfu almannaksins
áratugum saman, safnaði í það efni
og ritaði í það pistla og fróðleiks-
mola. Almanakið var ákaflega
vinsælt lestrarefni, enda var kapp-
kostað að hafa það sem fjölbreyti-
legast. Mig minnir, að ég hafi séð
þess getið í blöðum einhvern tíma
um 1910, að þá hafi selzt um 6000
* eintök af almanakinu.
Sá árgangur, sem hér ræðir um,
ætla ég, að sé með svipuðu sniði
og aðrir í tíð Tryggva. Þó stækkaði
ritið eftir því sem árin liðu.
Sköpun veraldar
Framan við hið eiginlega alman-
ak stóð fremst: „Á þessu ári teljast
liðin vera frá Krists burði 1887 ár,
frá sköpun veraldar 5854 ár o.s.
frv.“ Þessi fróðleikur um sköpun-
ina var síðast birtur í almanaki
1911; síðan hefur allt verið í óvissu
með þennan merkisatburð.
Af tignarmönnum
Nú segir frá konungsættinni.
Þar er fyrst nefndur eins og
vænta má „Kristján konungr IX.,
konungr í Danmörku, Vinda og
Gota, hertogi af Slésvík, Holtsetal-
andi, Stórmæri, Þjóðmerski,
Láenborg ogAldinborg". Drottning
hans var Lovisa Vilhelmína Frið-
rika Karólína Ágústa Júlía, prins-
essa af Hessen-Kassel. Þess má
geta, að alhr, sem nefndir eru í
þessum kafla, bera mörg nöfn, eng-
inn þó fleiri en sex!
Nú er getið niðjanna. Þar kemur
fyrstur Friðrik krónprins, síðar
Friðrik 8. Kona hans var Lovísa,
dóttir Karls 15. Svía- og Norð-
mannakonungs.
Elztur barna þeirra var Kristján,
síðar nefndur 10., síðastur íslands-
konunga, sællar minningar.
Næstur kom Karl prins, sem síðar
varð konungur Noregs og nefndist
þá Hákon 7.
Þá kemur röðin að systkinum
Friðriks krónprins. Alexandra var
gift Albert Játvarði prins af Wales,
syni Viktoríu drottningar. Hann
varð síðar konungur Breta og keis-
ari Indlands o.s.frv. og nefndist þá
Játvarður 7. Georg I. Grikkjakon-
ungur var næstur. Drottning hans
var Olga, dóttir Konstantíns stór-
fursta af Rússlandi. Þá er aö nefna
Dagmar, sem gift var Alexander
III. Rússakeisara. Hún nefndist í
Rússland María Feodorovna. Síð-
ast skal hér nefndur Valdimar
prins, sem komið hafði til íslands
með fóður sínum 1874. Kona hans
var María af Orléans; langafi henn-
ar var Lúðvík Filippus, síðasti
konimgur Frakka, en niðjar hans
gera eui kröfu til ríkiserfða i
Frakklandi.
RHfregn eftir dúk og disk
Þetta þykir ýmsum sjálfsagt held-
ur fánýtur hégómi, en það er ekki
að efa, að ýmsir íslendingar hafa
tahð þetta nytsamlegan fróðleik,
enda konunghollusta töluverð á
þessari tíð. Þá gat líka verið nauð-
synlegt að kunna skil á þessum
ættartengslum, ef menn vildu fylgj-
ast með gangi heimsmála, enda
voru þau að ýmsu leyti mótuð af
kóngum og keisurum á þessari tíð.
Hið eiginlega almanak kom næst.
Þá og til skamms tíma var við
hvem dag að kalla getið um dýrl-
inga, sem dagurinn var helgaður,
stundum fleiri eneinn, svo og ann-
að er snerti kirkjuárið. Stundum
urðu dýrlingar að víkja fyrir kon-
ungbornu fólki, t.d. er aðeins getið
um Valdimar prins við 27. október
og Lovísu krónprinsessu við 30.
október, en dýrlingum vísað burt.
Þá kemur yfirlit um sólkerfið,
dálítill fróðleikur um plánetumar
og tungl, sem þeim fylgja, smástirni
(asteroides) og svo um halastjöm-
ur, sem vom þá og eru sjálfsagt enn
margar tölu.
Vert íhugunarefni
Aftan við almanakið er skeytt
töluvert löngu yfirliti um hæð
„nokkurra jökla og fjalla". Er
raunar tínt til fleira en getur talizt
til þeirra, þvi að yfirhtinu lýkur
nieð Grímsey, sem er talin 30 fet
yfir sjávarmál og Hjörsey 23 fet.
Svo greinir frá loftslagi á ýmsum
stöðum, ekki aðeins í Reykjavík og
á Akureyri, heldur einnig í Buenos
Airés, Alsír, Kanton og Kalkútta.
Hiti var tilgreindur eftir Réaumurs
mæli, sem þá var algengari en Cels-
iusmælir.
Lincoln og Grant
Tryggvi Gunnarsson fékk ýmsa
ritfæra menn, ekki sízt stúdenta,
sem voru við nám í Kaupmanna-
höfn, th að rita um erlend efni í
almanakið, einkum ævisögur
manna, sem hátt bar á sinni tíð. í
almanakinu fyrir 1887 eru ævisög-
ur tveggja Bandaríkjaforseta,
þeirra Lincolns og Grants. Höfund-
ur þeirra var Sigurður Hjörleifs-
son, sem síðar tók upp ættarnafnið
Kvaran eins og Einar rithöfundur,
bróöir hans. Sigurður var lengi
læknir á Akureyri og alþingismað-
ur um skeið.
Báðar voru greinamar lipurlega
skrifaðar. Sennilegt þykir mér, að
þessi ævisaga Lincolns sé ein fyrsta
„helgisagan", en ekki sú síöasta,
sem birzt hefur um þennan mar-
glofaða forseta. Hiiis vegar bauð
Grant ekki upp á neina helgisögu.
í forsetatíð hans valt á ýmsu og það
svo að hann lagði ekki í að leita
endurkjörs. Saga Grants er að mín-
um dómi öhu skemmtilegri aflestr-
ar en hin fyrri.
í lok kemst höfundur þannig að
orði: „Það er Vesturheimsblær á
lífi beggja. í engu þjóðfélgi í Norð-
urálfu hefðu þeir komizt th slíkra
valda. Þeir eru fátækir verkamenn
framan af og veröa báðir þjóðveld-
isforsetar. Þeir vom báðir „self-
made men“.“ Skyldi þetta kannski
vera í fyrsta skipti, sem „the Amer-
ican dream“ er úthstaður fyrir
íslendingum? Þá undanskh ég þó
áróður Ameríku-agentanna.
íslandsannáll 1885
Á þessum árum og lengi síðar var
í svonefndri Árbók Islands í alman-
akinu fylgt tímaröö, en horfið var
frá því síðar og raðað upp eftir efni.
Fyrri leiðin er óneitanlega fýshegri
til lestrar, hvað sem öðru líður.
í almanakinu fyrir 1887 er birt
árbókin fyrir 1885.
Við skulum grípa ofan í hana af
handahófi.
3. jan. Kosin bæjarstjórn í
Reykjavík.
25. jan. Snarpur jarðskjálfti
í Þisthfirði; næstu daga á
undan öskufah á Fljótsdals-
héraði.
1. febr. Námsmeyjar í
Kvennaskólanum í Reykja-
vík 26.
6. - Varð maður úti í
Borgarfirði.
7. - VarðstúlkaútiíFlóa.
18. - „Varð það stórslys á
Seyðisfirði, að snjóflóð tók
af 16 íveruhús og varð að
bana 24 mönnum (5 börn-
um), fjöldi manna meiddist;
12 beinbrotnuðu."
Annáll erlendra tíöinda
Það var ekki mikið um erlendar
fréttir í blöðum þeim, sem út komu
hér á landi fyrir 100 árum. í alman-
akinu var lengi birt yfirht um
helztu atburði erlendis. Verða hér
rifjuð upp nokkur atriði frá 1885,
tekin af handahófi.
24. jan. var reynt að sprengja í
loft upp bæði Tower-kastala og
þinghúsið í London.
26. jan. tókst hinum svonefnda
Mahdí í Súdan af vinna Khartoum
eftir 10 mánaða umsátur, og þar
féll sá frægi generáll Breta, Charles
Gordon.
Bókmenntir
Páll Líndal
23. apríl. „Reynt að sprengja eina
af byggingum flotastjórnarinnar í
London með dynamit."
Nú víkur sögunni til Frakklands.
13. febr. Frakkar taka Langson
eftir harða vörn af hálfu Kínveija,
en 28. marz biðu Frakkar ósigur
fyrir Kínverjum og urðu að yfirgefa
þessa borg. Þetta leiddi til þess, að
franska stjórnin undir forustu Ju-
les Ferry varð að segja af sér, og
4. aprh var samið um frið þar
eystra.
Frá Þýzkalandi er það að segja,
að 13. janúar myrtu anarkistar lög-
reglustjórann í Frankfurt, von
Rumpf.
Nokkuð agasamt var í Dan-
mörku.
3. marz vísaði fólksþingið frá
landvarnafrumvörpum stjómar-
innar, og 1. apríl sleit stjórnin
þinginu og gaf út bráðabirgöafjár-
lög.
Fræðiritgerð
Eftir lista yfir mannalát, íslenzk
og erlend árið 1885, kemur fræðirit-
gerð, næstum 6 þéttprentaðar
síður, um hraðann. Þessari eðhs-
fræðhegu ritgerð lýkur með þess-
um orðum: „Ekki má gleyma því,
aðTiraði sá, sem maðurinn getur
framleitt, er mjög lítih- í saman-
burði við þann hraða, sem er í
geimnum, og að maðurinn og sni-
ghlinn fara jafn hart, þegar
stjörnuíjarlægðin er höfð sem mæ-
hkvarði. Svo óendanlega langt
hggur óendanleikinn burt frá oss
mönnum."
Gátur
Fjórum gátum er skeytt aftan við
þessa ritgerð. Hin fyrsta er þessi
alkunna:
Hver er sá klaufnefur
kominn af flugi,
segir margt,
en mæhr ekkert?
Ef einhver - skyldi ekki kunna
svar, er það að finna í bókarlok:
fjaðrapenni.
Hagskýrslur
Þar er fyrst að finna yfirht um
helztu niðurstöðutölur fjárlaga fyr-
ir árin 1886 og 1887, en fjárlög voru
þá samin.th tveggja ára.
Tekjur landssjóðs voru áætlaðar
892 þúsund kr„ en gjöld 888 þús.
kr. Helzti tekjustofninn voru að-
flutningsgjöld, 296 þús., næst kom
framlag úr ríkissjóði Dana 175 þús.
Tekjuskattur var aðeins áætlaður
30 þús. kr. Helzti útgjaldahður
nefndist „valdsmenn og dómendur
m.fl.“, er áætlaður 368 þús. kr.
Stuttu síðar kemur yfirht um út-
svarsálagningu 1877-1881. Ef miðað
er við árið 1881, kemur í ljós, að
útsvör í Guhbringu- og Kjósarsýslu
hafa numið 19.771 kr„ þá koma út-
svör í Árnessýslu 18.304 kr. og
útsvör í Reykjavík 16.576 kr. Lægst
var hehdarupphæð útsvara í Aust-
ur-Skaftafellssýslu 1786 kr„ en svo
í Vestmannaeyjum 2030 kr. og á
ísafirði 2308 kr. Nokkru hærri er
útsvarsupphæðin á Akureyri, 3001
kr.
Loks er í þessum þætti skýrsla
um fátækraframfæri árið 1881. Sá
kostnaður var mestur í Gullbringu-
og Kjósarsýslu 15.781 kr.
Nú kennir margra grasa
Næsti kaflinn nefnist Ýmislegt og
kafnar ekki undir nafni. Þar segir
fyrst dáhtið frá fiskveiðum Frakka
við ísland. Árið 1883 voru á veiðum
hér 241 skip með 4180 mönnum.
Sagt er frá því, að jarðhiti hafi
verið mældur í Þýzkalandi, mhh
Leipzig og Hahe. „Þegar búið var
að bora niður 4200 fet, var hitinn
orðinn 44 gr. Celsius.”
Næst segir frá því, að náttúrlegur
líkamshiti í mönnum sé 36-38 gr.
Celsius og þegar hitinn sé meiri eða
minni „líður manni ekki vel“.
Þá kemur stutt yfirlit um lengd
járnbrauta í nokkrum löndum, en
eftir það stutt grein um fjölda bú-
penings. Nautgripir éru taldir
flestir í Bandáfylkjunum, þ.e.
Bandaríkjunum, 41 mhlj. Þá kemur
Rússland með 25 milljónir. Hestar
voru flestir í Rússlandi, 17 mhlj.,
en 11 mihj. í Bandafylkjunum. Á
það var bent, að íslendingar áttu
1881 langmest sauðfé að thtölu við
fólksfjölda (524.516), rúmlega 7 á
hvem íbúa. Næstir Evrópuþjóða
komu Serbar með um 2 kindur á
íbúa. „Aftur á móti er ísland allra
landa fátækast af nautgripum,"
segir þar; voru þeir 20.933 árið 1881.
Nokkrar smásögur
Hér var um aö ræða fjórar smá-
sögur. Hin fyrsta er raunar hug-
leiðing um fallvaltleik heimsins
dýrðar, og er þar vitnað í bæði
Rousseau og Voltaire. Og síðan er
rakið, hvemig hugmyndir þeirra í
þessum efnum hefðu komið fram,
hvaö snerti konunga Frakka og
keisara. Og það er ekki verið að
draga dul á það með hveijum sam-
úðin er. „Drottinn hvíslaði þessum
orðum í eyru konunganna: „Gang-
ið í broddi hugmynda aldar yðvarr-
ar, og þær munu fylgja yður og
styðja; ef þér gangið á eftir þeim,
draga þær yður með: ef þér gangið
á móti þeim, steypa þær yður.“ “
Svo komu þrjár skemmtisögur,
þar sem gætti dálítið uppbyggilegra
sjónarmiða.
Skrítlurnar
Þær voru mjög lengi eitt ahra
vinsælasta efni almanaksins.
Tryggvi Gunnarsson mun hafa sér-
stakan áhuga á að vanda th þeirra;
brá þó stundum fyrir dáhtlum siða-
boðskap. Blöð og tímarit hafa upp
aftur og aftur gengið í þennan forða
almanaksins, ekki ahtaf af fullri
gát eins og t.d. þegar ekki eru at-
hugaðar verðlagsbreytingar, sem
orðið hafa frá því að skrítlurnar
birtust í almanakinu.
Fyrsta skrítlan í almanakinu fyr-
ir 1887 er á þessa leið:
„Hvernig hður manninum yðar i
dag?“
„Það er nú heldur bágt. Læknir-
inn sagði í gær, að ef hann liföi til
morguns, hefði hann góða von, en
ef hann geröi það ekki, þá væri
hann vonlaus um hann.“
Önnur er á þessa leið:
Slátrarinn: „Ég ætlaði að leita
ráða hjá yður, herra málaflutn-
ingsmaður, um dáhtið. Þegar
hundur stelur frá mér kjöti, hvað-
an á ég þá að fá skaðann bættan."
Málaflutningsmaðurinn: „Efþér
getið sannað stuldinn, þá á eigandi
hundsins að borga fyrir hann.“
Slátrarinn: „Það get ég sannað.
Ég er hérna meö reikning upp á 6
kr. fyrir 6 pund af besta kjöti. Vhj-
ið þér þá gjöra svo vel að borga
mér þetta hthræði; því þér áttuð
hundinn, sem tók kjötið.“
Málafutningsmaðurinn: „Kjötið
þykir mér nokkuð dýrt, 6 kr. En
látum það vera. Jæja, fyrir upplýs-
ingamar í lagasökum tek ég 10 kr.
Þar frá dragast 6 kr. fyrir kjötið.
Hérna er reikningur. Má ég svo
biðja yður um að borga mér 4 kr.“
Góð ráð
Aftan við skrítlurnar er skotið
nokkrum húsráðum:
„Þegar kviknar í steinoliu, sem
helizt hefur niður, ætti aldrei að
reyna að slökkva eldinn meö vatni.
Olian flýtur ofan á vatninu, svo því
meir sem heht er af því, þvi meir
breiðast út olían og eldurinn.
Heppilegra er að slökkva eldinn
með því að kasta á hann sandi eður
þó helzt salmíaki, ef þaö er við
hendina."
Var í samræmi
við aldarandann.
Af því, sem nú hefur verið rakið,
er ljóst, að almanakið hefur verið
meira en dagatal ákveðins árs og
upplýsingar um gang himintungla;
Almanakið var fiölbreytt fróö-
leiksrit og heimildarrit handa
almenningi og jafnframt dægra-
dvöl, oft. nokkuð uppbyggheg
dægradvöl.
Þegar htið er til þess, hversu
blaða-, tímarita- og bókakostur var
hér fábreyttur fyrir 100 árum,
skilst betur, hversu mikilh út-
breiðslu ajmanakið náði.
Nú á tímum, þegar sérhæfingin
er svo mikils ráðandi sem raun ber
vitni i útgáfumálum, þykir mönn-
um efnið sjálfsagt dáhtiö kyndugur
samsetningur. Hér ægir saman
skyldu efni og óskyldu, útlendu og
innlendu, fróðleiksþáttum og
skemmtiefni. En hér er sem sagt
leitazt við að hafa eitthvað fyrir
alla, og þaö hefur vissulega tekizt.
Mér hefur komið í hug, að alman-
akið sé einskonar framhald af
hinni vinsælu Lestrarbók handa
alþýðu, sem sr. Þórarinn Böðvars-
son sá um og út kom 1874, þ.e. um
sama leyti og almanakið hóf göngu
sína. Fylgt er sömu meginsjónar-
miðum og byggt er á í þeirri bók,
þ.e. aö birta margvíslegan fróðleik
og skemmtiefni handa almenningi,
eitthvaö fyrir aila.
Ekki hef ég oft séð gamla alman-
aksins mikið getið í rituðu máli, en
ástæðulaust er að láta það gleym-
ast, því að þetta var og er raunar
enn merkilegt fróðleiksrit, þótt nú
sé með öðrum hætti en áður var.
Páll Lindal