Dagblaðið Vísir - DV - 19.12.1988, Blaðsíða 26

M&N'EFMGUR3(E DESEMBER’iæ&'
______
Merming
Mannvonska
og martröð
í kringum áriö 1930 sat Leifur
Muller heima á Stýrimannastíg 15 í
Reykjavík og las bókina Á Skipalóni
eftir Nonna (Jón Sveinsson).
Nonnabækurnar þótti Leifi besta
lesning vegna þess aö „í þeim var
sanngirnin og réttlætiö í fyrirrúmi".
Þaö er kaldhæöni aö Nonni frum-
samdi flestar sögurnar sínar á þýsku
og bókin sem Leifi var kærust kom
fyrst út áriö 1928 undir heitinu Auf
Skipalón. Kaldhæöni, vegna þess aö
eftir kynni Leifs af Þjóöverjum uröu
fógur bókmenntaverk „að hreinum
óskapnaöi" þegar hann heyröi þau á
þýsku. Þýska var tungumál kvalara
Leifs.
Bókin Býr íslendingur hér? er
makalaus saga um saklausan útlend-
ing sem er hrundið í heim skefja-
lausrar grimmdar og móöursýki.
Leifur Muller var tvítugur ungling-
ur í verslunarnámi i Osló í Noregi
þegar Þjóðverjar geröu innrás í
landið. Leif langaöi heim til íslands
og sótti um skólavist í Svíþjóö, sem
var hlutlaust land, meö þaö að mark-
miði að komast þaöan til íslands.
Þetta var afbrot Leifs, hvorki meira
né minna. Hann trúði fáeinum vin-
um og íslendingum fyrir ætlun sinni.
Þaö kom á daginn að einhver þeirra
haföi geö í sér aö segja lögreglu
hernámshösins frá unglingnum sem
ætlaði heim. Það ömurlega er aö
sennilega var þaö íslenskur maöur
sem bar áform Leifs í Þjóöveija.
Að missa trúna
Sama dag og Leifur fékk vegabréf
og aðra pappíra tóku hann höndum
tveir þýskir lögreglumenn. Við yfir-
heyrslu rann upp fyrir Leifi aö ekki
þýddi að þræta viö lögregluna og
hann viðurkenndi hvert ferðinni var
heitiö. Eftir stuttan stans í norsku
fangelsi og fangabúðum var Leifur
fluttur á staö þar sem mannillskan
Bókmenntir
Páll Vilhjálmsson
var svo hversdagsleg aö til þess var
tekið þá örsjaldan aö sást til mis-
kunnsemi og hlýju.
Sachsenhausen voru fangabúðir
skammt noröur af Berlín, byggöar
sumariö sem íslendingar heilsuðu
Hitler meö nasistakveðju á ólympíu-
leikunum. Leifur kom í búöirnar um
mitt ár 1943 og komst þaðan ekki
fyrr en síðla vetrar 1945.
Á þessum tíma missti Leifur trúna
á Guö og góöa menn. Fyrir honum
var heimurinn of vondur til að Guö
gaeti verið til.
í bókinni segir Leifur sína sögu á
látlausan hátt sem kemur ömurleik-
anum og grimmdinni vel til skila.
Starfsemin í Sachsenhausen er dæmi
um hvernig nasisminn og mannfyr-
irlitningin gegnsýrði þýskt samfélag
á þessum árum. í fangabúöunum
hafði skóverksmiðja í Berlín aðstööu
til aö prófa nýjungar sínar. Göngu-
braut með margs konar undirlagi,
svo sem steypu, möl og stórgrýti, var
sett upp og fangar látnir ganga lið-
langan daginn til aö skóverksmiöjan
gæti komist aö raun um gæði fram-
leiðslunnar. Á sama stað gerðu
menntaðir læknar kvalafullar til-
raunir á lifandi fólki, oft í samstarfi
viö þýska háskóla. Fangar, sem
brutu oft ekki annað af sér en aö
hafa aðrar stjórnmáiaskoðanir en
valdhafar, voru álíka réttlausir og
dýr.
Sektarkennd fangans
Það ber að athuga að í Sachsen-
hausen var þaö fólk ekki sent sem
Þjóðverjar höföu mestu fyrirlitning-
una á, gyðingar og sígaunar. Þaö fólk
fór í gereyðingarbúöir í Póllandi,
eins og Auschwitz og Treblinka.
Sjálfur segir Leifur aö fiestar fanga-
búöir Þjóðverja hafi verið verri en
Sachsenhausen.
Leifur hélt lífi vegna þess aö hann
beygði sig undir vilja nasistanna.
Hann stóö og sat eins og böðlarnir
buðu. Undirgefnin leiddi til sljóleika
og tilfinningadeyfðar fyrir ógeöslegu
umhverfi. Maöurinn stækkar ekki
meö slíkum viöbrögöum en hann
heldur lífi.
Leifur framdi ekkert afbrot, hann
var saklaus unglingur. Samt sem
áður þyrmir yfir hann sektartilfinn-
ing í fangabúðunum: Hlaut hann
ekki að hafa brotið af sér úr því hann
var fangi? Fangabúðavistin elur á
kafkískri brjálsemi þar sem munur-
inn á sekt og sakleysi þurrkast út.
Þaö eru aöstæðurnar sem skera úr
um sekt og sakleysi; sá er sekur sem
inni situr.
Góðir drengir og vondir menn
Margir þýskir jafnaldrar Leifs
Muller ánetjuöust hugmyndafræði
nasista sem var jafnfull af ofbeldi og
hún var vitlaus. Einhverjir þeirra
hafa ábyggilega lesiö Auf Skipalón
eftir Nonna þegar þeir voru ungir og
hrifist af manngæsku höfundar. Þeg-
ar góöir drengir verða að vondum
„Bændur og ýmis dýr safna
forðanæringu fyrir veturinn“
Fyrir fimmtán árum var meöal
barnaefnis í sjónvarpinu þáttaröö er
nefndist Gluggar. Þetta voru
fræðsluþættir fyrir börn og unglinga
þar sem fróðleikur um allt milli him-
ins og jarðar var settur fram á auö-
skilinn og skemmtilegan máta.
Bókin Heimur í hnotskurn, fjöl-
fræði fyrir börn og unglinga, minnir
á þessa þætti. í henni eru undur lífs-
ins og alheimsins skýrð á léttan og
skemmtilegan hátt.
Bókin skiptist í sex hluta. Sá fyrsti
fjallar um jöröina og himingeiminn
og þar er fjallaö um sól, tungl, stjörn-
ur og jaröskorpuhreyfingar, svo eitt-
hvað sé nefnt. Höfðað er til þess sem
börn geta skynjað og skilið og töl-
fræðilegar upplýsingar túlkaðar. Þar
segir til dæmis um æöar mannslík-
amans aö samanlögö lengd þeirra sé
hálf vegalengdin til tunglsins. Jarö-
sagan, blóm, dýr, sjávarlíf og nátt-
úruvernd er meöal efnis í þessum
hluta, svo að kaflinn er yfirgripsmik-
ill. Þriðji kaflinn, saga mannkyns,
ber þess glögg merki að vera ritaður
af Evrópubúum og þó ekki íslending-
um. Forn-Egyptar, Rómverjar, iðn-
byltingin og félagslegar afleiöingar
hennar skipa þar höfuðsess, en hér
á landi varö þróunin auövitaö ekki
sú sama. Þó er þarna tæpt á helstu
þáttum sem kenndir eru í frámhalds-
skólum hér. Fjórði kafli fjallar um
ýmsar hliðar mannlífsins, fólk, hí-
býli, mat o.s.frv. og sá fimmti um
vísindin. í bókarauka er fjallað sér-
staklega um vélar og tækninýjungar
og er þar marga skemmtilega fróð-
leiksmola að finna.
Gáski og fróðleikur
Breski myndlistarmaðurinn Colin
King myndskreytir bókina af stakri
kímni og gáska. Myndirnar eru fullar
af spaugilegum smáatriðum, sem
Bókmenntir
Adda Steina Björnsdóttir
auka við textann og gefa honum
stundum dýpt alþýðuskýringa.
Þannig fylgir tölfræðilegum upplýs-
ingum um tunglið mynd af norn sem
flýgur á fullu tungli og umfjöllun um
regnbogann er myndskreytt með
gullkistu við enda hans.
Að ná til lesenda
Bókin Meiriháttar stefnumót eftir
Eðvarð Ingólfsson fjallar um sextán
ára strák á Akranesi sem léndir í því
að þurfa að gera upp hug sinn og
velja á milli tveggja stelpna. Önnur
er ósköp lagleg og undurblíð og góð
en hin er fegurðardís og íþróttahetja
og eru hennar dyggðir þar með upp-
taldar. Aðalpersónan, Svenni, á að
vonum í dáhtlu sálarstríði vegna
þessarar aðstöðu sinnar en sökum
þess að hann er ofurheilbrigt ung-
menni efast enginn um niðurstöð-
una.
Söguþráðurinn er ósköp formúlu-
kenndur og í sjálfu sér ekkert við það
að athuga. Hitt er svo annað að frá-
sögnin er líflaus og stirð og persónur
einlitar og óspennandi. Það er varla
hægt aö tala um þær sem manneskj-
ur heldur eru þær fulltrúar ákveð-
inna eiginleika. Höfundurinn gefur
lesandanum litla möguleika á að
beita eigin dómgreind og komast að
niðurstöðu um hvemig persónurnar
eru, góðar eða slæmar eða hugsan-
lega sitt lítiö af hvoru, heldur skiptir
hann þeim sjálfur skilmerkilega í
svart og hvítt. Vegna þessa nær sag-
an aldrei flugi heldur breytist í préd-
ikun um hvernig eigi að hugsa og
haga sér.
Fyrir hvern er bókin?
Maöur spyr sig óneitanlega fyrir
hvem þessi bók er skrifuð og hvar
hún mætti koma að gagni. Ég er
hrædd um að hún nái ekki til ungl-
inga sem eru í svokölluðum áhættu-
hópi með að lenda á glapstigum. Þeir
fá sjálfsagt nóg af slíkum prédikun-
um í sínu daglega lífi. Það sem skipt-
ir máh er að ungt fólk þroski dóm-
greind sína og læri að taka sjálfstæð-
ar ákvarðanir og þó að Svenni þurfi
aö beita dómgreind sinni í sögunni
er hann svo fjarskyldur þessum
Leifur Muller
mönnum er það huggun að sumir
halda áfram að vera góðir þótt fyllsta
ástæða sé til að hugur þeirra eitrist
af hatri og illsku. Leifur hélt eðlis-
lægri góðmennsku sinni þrátt fyrir
óbætanlegt tjón á sál og líkama.
Leifur lést í ágúst sl. í Reykjavík,
67 ára að aldri.
Garðar Sverrisson skráði sögu
Leifs. Garöar tekur þann kostinn að
láta sig hverfa á bakvið sögumann
og öll bókin er í fyrstu persónu. Trú-
lega er það skynsamleg ákvörðun
skrásetjara að láta ekkert á sér
bera.
Hitt er verra að engin greinargerð
fylgir bókinni frá hendi Garðars.
Lesandinn á sjálfsagða kröfu á að
vita um tilurð bókarinnar og hvernig
hún er unnin, hver þáttur Garðars
er og hver Leifs.
Leifur skrifaði sfna fyrstu bók svo
að segja um leið og hann kom heim
frá Þýskalandi, í fangabúðum naz-
ista. í formála hennar segist hann
hafa haldið „htla dagbók" allt frá því
að hann var handtekinn í Noregi og
þangað til hann slapp úr fangabúða-
vistinni. Hver er hlutur dagbókar-
innar í bók Garðars og Leifs? Það
kemur ekki fram hvort eða hve mik-
ið dagbókin er notuð í frásögn Garð-
ars og Leifs. Ef undirrituðum hefur
ekki sést því meira yfir er dagbókin
ekki nefnd á nafn í bókinni sem er
hér til umfjöllunar.
Hrá bók
Það kemur fyrir að Leifur segir frá
atvikum í Þýskalandi og annars stað-
ar þar sem hann var sjálfur ekki við-
staddur. Til dæmis frásögnin á blað-
síðu 140 þar sem segir frá því þegar
fyrrverandi fangi hittir kvalara sinn
á læknisstofu í Vestur-Þýskalandi.
Forvitnum lesanda leikur hugur á
að vita hvaðan Leifur fær söguna.
Þeirri forvitni er ekki svalaö.
Lauslegur samanburður á bókinni
í fangabúðum nazista (Rvík 1945) og
Býr íslendingur hér? sýnir meðal
annars að Leifur dregur úr dóm-
hörku sinni í seinni bókinni. Hann
segir frá eigingimi Dana og sviksemi
og hrottaskap Pólverja á síðum
167-168 í fyrri bókinni en áþekkar
lýsingar er tæpast að finna í seinni
bókinni.
Bókin Býr íslendingur hér? er hrá
bók um hráan veruleika. Fyrir þá
V*r*ío óVnmo ó tnomhnHii o/Sli
Páll Vilhjálmsson.
Garðar Sverrisson:
Býr islendingur hér?
Minningar Leifs Muller
Iðunn, Rvík 1988.
Styrkur bókarinnar hggur í
skemmtilegum teikningum og því
hve kaflar eru stuttir og afmarkaðir.
Hver ný opna fjallar um nýtt efni,
þannig aö hægt er að bera niður hvar
sem er í bókinni.
Texti bókarinnar er talsvert sam-
anþjappaður í stuttum köfium, en
málfarið er yfirleitt lipurt. Þó getur
stíllinn orðio svo knappur á köflum
að það verður broslegt, samanber
árstíðalýsingu á hausti bls. 15.
„Bændur og ýmis dýr safna forða-
næringu fyrir veturinn.“
Óðinn kýklópi
En engin bók er fullkomin og tvö
smáatriði hljóta að vekja undrun ís-
lendingsins. í fyrsta lagi er Óðinn,
æöstur Ása, teiknaður með eitt auga
fyrir miðju enni, líkt og kýklópi og í
ööru lagi er þess getið að norrænir
víkingar hafi orðið fyrstir til að sigla
yfir Atlantshafið til Norður Ameríku
um 900 e.Kr.
Vafasamar fullyrðingar eru þó
væntanlega fáar, því að mikið virðist
í bókina lagt. Skemmtilega framsett
fræðsluefni á borð við þetta fjölfræði-
Fornkappar i bardagastuði
rit er fengur hverju heimili þar sem
fróðleiksþyrst börn á öllum aldri
búa.
Heimur i hnofskurn.
Fjölfræði fyrir börn og unglinga.
Höf.: Jane Elliott og Colin King.
Þýð.: Bjarni Fr. Karlsson.
Útg.: Forlagið.
unglingum að lítil von er til þess að
þeir finni samsvörun í honum. Hvað
þá um venjulegan unghng sem geng-
ur vel í skóla og er ekki til neinna
teljandi vandræða? Fjórtán ára
stelpu, sem tilheyrir þessum hópi,
fannst bókin eiga lítið erindi við sig,
þótti hún „soldið asnaleg og allt svo
einfalt“ eins og hún orðaöi þaö. Er
þá hugmyndin sem slík svona
óspennandi? Ég held ekki, hins vegar
er úrvinnslan ekki góð. Málfarið er
Unglingabækur
Margrét Erlendsdóttir
vandaö en stíllinn stirður. Höfundur
lætur allar persónur tala ritmál í stað
talmáls þannig að frásögn og samtöl
minna stundum á stafsetningaræf-
ingar. Þaö er vissulega góðra gjalda
vert að vanda málfar sitt enda er það
vel hægt þannig að úr verði lipur og
skemmtilegur texti. Eðvarð fellur
líka í þá gryfju að tala í gegnum per-
sónumar í stað þess aö leyfa þeim
sjálfum að tala. Rithöfundur, sem
skrifar fyrir unghnga, þarf að gera
sömu kröfur til sín og sá sem skrifar
fyrir fullorðna. Hann verður að leyfa
sögupersónunum að vera manneskj-
ur með kostum þeirra og göllum og
ef ætlunin er að koma einhverjum
boðskap th skila verður þaö að ger-
ast á þann hátt að lesandinn geti sett
sig í spor persónanna og skynjað
blæbrigði tilfinninga þeirra. Það er
ekki sjálfgefið að bók sé góð þó að
boðskapur hennar sé ágætur.
Margrét Erlendsdóttir
Eðvarð Ingólfsson:
Meiriháttar stefnumót
Kápa: Almenna auglýsingastofan hf.
Útg. Æskan
Reykjavik 1988. 154 bls.