Dagblaðið Vísir - DV - 19.12.1988, Blaðsíða 32

36
MANUDAGUR 19. DESEMBER 1988.
DV
Meimrng
Eins og hann skapi
helgi í kringum sig
Herra Sigurbjörn Einarsson biskup.
Fyrir tveimur árum lét ég þá ósk
í ljósi í ritdómi (DV 8. ágúst 1986) um
eitt af ritverkum dr. Sigurbjörns Ein-
arssonar biskups að einhverjum bó-
kaútgefanda tækist að fá hann til að
skrifa endurminningar sínar eða
fjalla um þær í formi samtalsbókar.
SUk bók yrði ómetanleg heimild um
sögu íslensku kirkjunnar á 20. öld.
Einstaklega áhugaverð bók
Nú hefur þessi ósk mín ræst. Arn-
birni Kristinssyni forstjóra Iðunnar,
sem oftsinnis hefur komið við sögu
í útgáfumálum Sigurbjörns, tókst eft-
ir miklar fortölur að fá Sigurbjörn
til að taka þátt í gerð bókar um lit-
ríka lífssögu sína. Sigurður A. Magn-
ússon, rithöfundur og fornvinur Sig-
urbjörns, var fenginn til að skrifa
bókina. Áhyggjur ýmissa presta yfir
að Sigurður skyldi fenginn tii þessa
verks eru mér lítt skiljanlegar því
ég veit ekki um neinn sem hefði get-
að leyst þetta hlutverk betur af hendi
en hann gerir. í mínum huga er eng-
inn efi um að þessi bók þeirra Sigurð-
ar og Sigurbjörns er athyglisverðasta
bókin sem geftn er út fyrir þessi jól
og er þó af ýmsu spennandi að taka
á þeim vettvangi. Bókin er einstakt
innlegg í sögu íslenskrar kirkju eins
og ég hafði fyrirfram gert mér vonir
um. Ég get án þess að ýkja sagt að
sjaldan eöa aldrei hef ég lesið bók
af jafnmiklum áhuga og bókina Sig-
urbjörn biskup. Ævi og starf.
Rýtingsstunga frá Laxness
En hvers vegna skyldu ýmsir hafa
haft af því áhyggjur að Sigurður A.
Magnússon var fenginn til að skrifa
bókina um Sigurbjörn biskup? Ef til
vih er ástæðan sú að menn hafa ótt-
ast að Sigurbjöm yröi í meðfórum
Siguröar of vinstrisinnaður. Einn
viðkvæmasti og umdeildasti kaflinn
í sögu Sigurbjörns Einarssonar fjall-
ar nefnilega um það hlutverk sem
hann gegndi í þjóðvarnarbaráttunni
svoköhuðu á fimmta tugi aldarinnar.
Þar sem vitað er aö Sigurður A.
Magnússon hefur haft mjög heitar
skoðanir á því máli hafa menn óttast
að hann myndi ekki íjalla um þetta
mál af nægilegri varfærni. Og vissu-
lega má í kaflanum Þjóðvörn auð-
veldlega greina skoðanir þess er
heldur um pennann. Talað er nið-
randi um „hermangsflokkana"
o.s.frv. En eins og einhvers staðar
er komist að orði í bókinni: „Óper-
sónulegt hlutleysi í umfjöllun stað-
reynda... er hvorki æskilegt né
mögulegt." Margt er forvitnilegt
Bókmermtir
Gunnlaugur A. Jónsson
í þessum kafla, a.m.k. fyrir þá sem
ekki muna þessa tíma, t.d. að það var
„rýtingsstunga" Halldórs Laxness
sem'fékk Sigurbjörn til að hoppa af
þjóðvarnarskútunni. „Úr því hann
getur ekki haldið uppi merki friðar-
hreyfmgar án þess að niða það, sem
mér er helgast, þá geng ég ekki und-
ir þvi merki."
Helgasta þakkarefnið
í bókinni er brugðið upp fjölda eft-
irminnilegra mynda. Meðal þeirra
minnisstæðustu eru myndirnar af
harmleiknum og bemskuárunum í
Meöallandi. Vitneskjan um „að
mamma hafði fórnað lífmu til að
bjarga þeim bræðrum frá bana“ hef-
ur augljóslega haft mjög djúpstæð
áhrif á trúarlíf Sigurbjöms eða eins
og Siguröur A. Magnússon orðar
það: „Hann skildi svo vel að Jesús
hafði gert eins eða svipað fyrir menn-
ina, fyrir Guð.“ Sigurbjöm var vígð-
ur biskup 21. júní 1959, á afmælisdegi
móður sinnar og minntist hennar þá
og talaði um sitt „helgasta þakkar-
efni“ í þvi sambandi. Þá skýrði hann
einnig frá því að hann hefði aldrei
„komið í það musteri, sem rúmaði
meira af heilagri hátign og gæzku
Guðs en fjósbaðstofan í Háu-Kotey,
þegar afi minn las lesturinn."
Nóttin í tugthúsinu
Þrátt fyrir hið trúarlega uppeldi
gerðist Sigurbjöm á menntaskólaá-
rum sínum fráhverfur og andsnúinn
kirkju og kristni. Undir áhrifum
Helga Pjeturss og nýalisma samdi
hann meira að segja árásargrein í
Skólablaðið „þar sem saman tvinn-
uðust óvild í garð ,júða“ og kristin-
dóms og lofgerð um heiðinn arf ís-
lendinga." í kjölfar þessara umskipta
leiddist Sigurbjörn út í drykkjuskap,
óyndi og hreina örvæntingu á endan-
um. Afturhvarf hans kom nótt eina
í tugthúsinu við Skólavörðustíg en
þangað hafði honum verið stungið
inn sökum ölvunar. Þarna um nótt-
ina fékk hann þá opinberun sem
sneri honum til kristinnar trúar á
nýjan leik.
Námsárin erlendis
og kynnin af Barth
Sigurbjörn Einarsson hélt utan
daginn eftir að hann kvæntist
Magneu Þorkelsdóttur 22. ágúst 1933
og var hann fyrsti íslendingurinn
sem innritaðist í Uppsalaháskóla.
Sigurbjörn uppgötvaði fljótlega að
erlendis var hin svokallaða frjáls-
lynda guðfræði liöið skeið. „Ekkert
er jafnúrelt og tískuguðfræði dagsins
í gær.“ Síðar (1947—48) átti hann svo
eftir að stunda nám hjá Karli Barth
í Sviss, áhrifamesta guðfræðingi
þessarar aldar. Er ákaflega fróðlegt
að lesa um persónuleg kynni Sigur-
bjöms af Barth, þeim mikla jöfri
guðfræðinnar. Má með sanni segja
að þáttur Sigurbjörns i að breyta ís-
lenskri guðfræði hafi ekki verið
minni en Barths á meginlandi Evr-
ópu. Sjálfur gekk Sigurbjöm þó aldr-
ei Karli Barth á hönd, og eins og
sænski biskupinn Brattegard hefur
sagt um Sigurbjöm þá hefur hann
„með merkilegum hætti boðið upp á
þriðja valkost í hinum kirkjulegu
flokkadráttum."
Flokkadrættir
Það var þó engan veginn svo að
Sigurbirni Einarssyni væri af öllum
tekið opnum örmum er hann hóf
kennslu við Háskóla íslands (skipað-
ur dósent haustið 1944). Þvert á móti
var hann af ýmsum talinn „hættu-
legur maður“. Frásagnir bókarinnar
af dósentsmálunum svonefndu em
einkar fróðlegar og sýna vel að það
er ekkert nýtt að embættisveitingar
við Háskóla íslands séu umdeildar.
Skuggi hvíldi yfir guðfræðideildinni
á þessum árum vegna togstreitu and-
stæðra fylkinga þar, Kristilegs stúd-
entafélags og Bræðralags. Einnig
vóru miklir flokkadrættir innan
kirkjunnar. Ekki er vafi á því að Sig-
urbjöm á stóran þátt í því að þessar
andstæðu fylkingar innan kirkjunn-
ar eru tæpast til lengur.
Endurreisn Skálholts
Af bókinni verður ljóst hversu
ótrúlega stóru hlutverki dr. Sigur-
bjöm Einarsson hefur gegnt í ís-
lenskri kirkjusögu þessarar aldar.
Jafnvel þó notaður væri símskeyta-
stíll yrði of langt mál að telja upp
afrek Sigurbjörns á vettvangi ís-
lensks kirkjulífs. Óhjákvæmilegt er
þó að nefna endurreisn Skálholts.
Segir Sigurður A. Magnússon rétti-
lega að enginn einn maður hafi átt
stærri þátt í þeim umskiptum sem
urðu í Skálholti um miðja öldina en
Sigurbjörn. Hann lagði þó jafnan
áherslu á að endurreisn Skálholts
væri tómt orð ef hún táknaði ekki
kirkjulega endurreisn í landinu.
Náðarvald biskups
Á biskupsferli sínum vígði Sigur-
bjöm Einarsson 60 kirkjur og 85
presta. Sem prédikari hefur hann
þótt einstakur í sinni röð. Margir
munu vafalaust taka undir með bók-
arhöfundi er hann segir „að Sigur-
björn búi yflr sérkennilegu náðar-
valdi og gáfu til að vekja hrifningu,
traust og hollustu meðal almennings.
Hvort sem hann stendur fyrir altari,
í prédikunarstóli, við kennarapúlt
eða situr á rökstólum, þá er eins og
hann skapi helgi í kringum sig.“
Sigurður A. Magnússon
Sigurbjörn biskup. Ævi og starf
Útg.: Setberg
Reykjavík 1988.
konar einsemd
Margs
Saga þessi gerist í Reykjavík og
segir frá ungum manni sem er ný-
kominn að austan og hefur innrit-
ast í íslensk fræði viö Háskólann.
Það kemur síðan í ljós að það gerir
hann til að veröa rithöfundur.
Þessi aðalpersóna er sögumaður,
við fylgjumst með hugsunum hans
og þrám, viðbrögðum og hvíeina,
einkum hvernig hann þráir að
finna meiningu í líflnu og bregst
við falsi. Þetta minnir töluvert á
þá frægu bók Bjargvætturin í gras-
inu eftir Salinger. Það er þó bara í
grundvallaratriðum, líkt og í fyrstu
skáldsögu Klaus Rifbjerg, útfærsl-
an er sjálfstæð. Sérstaklega dáðist
ég að skopstælingunum, þær eru
vel gerðar og beinast gegn hvers-
kyns tilgerð, hvort sem eru þulir
útvarpsstöðva að stressa sig yfir
hvað klukkan sé og hvemig vin-
sældalistinn líti út, eða prófessorar
að belgja sig út fyrir nemendum
sínum. Gjaman era vitleysurnar í
óbeinni ræðu og verða að áhrifa-
meiri þegar svo lítið veður er gert
út af þeim.
Fléttað
Fyrsti þriðjungur sögunnar
kynnir andstæður verksins, sögu-
mann og forsögu hans. Þessum
hluta lýkur á því að sýna einsemd
hans í þremur atriðum, hjá ömmu
hans, í samkvæmi og þegar hann
loks eigrar um götur Reykjavíkur
og heim. Þar með er sviðið sett til
aö dvelja við meginatriði sögunnar
á tveimur sólarhringum (hálf bók-
in).
Sögumaður byrjar á að segja frá
fyrstu komu sinni í Háskólann sem
hann er fullur lotningar fyrir. Síð-
an segir hann frá erindi sínu þang-
að á háðskan hátt; „sá sjálfan mig
í anda sitja á síðkvöldum í hópi
ungs fólks við kertaljós og ræða
Bókmenntir
Örn Ólafsson
bókmenntir og listir á líðandi stund
{...; vera í því aö hafa áhyggjur af
framtíð íslenskrar menningar og
sækja kokteilboð og svona“. Fyrsta
lýsingin á íslenskutíma og eftirfar-
andi kafíihléi einkennist af sýndar-
mennsku prófessors og stúdents,
sem auk þess eru óásjálegir og ós-
mekklega til fara. Þeim mun sterk-
ari verður andstæðan við hina út-
völdu sem nú birtist, falleg, látlaust
klædd og sjálfstæð í skoðunum.
Einkum vegna þessa síðasttalda er
stúlkan táknræn fyrir raunvera-
lega viðleitni söguhetjunnar því
hann langar mest til að skynja
hvernig annað fólk er í verunni og
setja það fram í sögum. Þetta tekst
honum vel gagnvart lesendum þeg-
ar skólafélagi hans, alvitringurinn
vanhirti, verður sér til skammar
fyrir snobb og tilgerð. Þá skynjar
sögumaður rætur þessa, sem er svo
fyrirferðarmikið í sögunni, þess
vegna er mikilvægt að sá skilning-
ur mótist af samúð: „svo fann ég
fyrir návist Inda við hlið mér, allar
bólurnar, smæð hans, auömýking-
una, löngunina til að þóknast, falla
í kramið, slá í gegn“.
Þessi ósigur félagans er jafnframt
forboði um ósigur sögúmanns
sjálfs skömmu síðar, einn forboði
af mörgum, sem fylgja lýsingu hans
á því hvernig hann heldur vonglað-
ur að heiman til að sigra hina út-
völdu; en þá erú allar rásir í út-
varpinu leiöinlegar og ekki talað
um annað en slys í strætisvagnin-
um. Eftir ósigurinn er allt ömur-
legt, borgin birtist fyrst og fremst
sem sorp. En dapurleiki sögu-
manns birtist ekki aðallega í hugs-
unum um eigið líf hans, heldur um
innihaldslaust líf borgarbúa. Þessi
lægð undirbýr vel risið á eftir, þar
sem fyrrnefndar andstæður ganga
áfram, einkum er gervimennskan
margbreytileg í samkvæminu, þar
sem sögumaðurinn nær saman við
sína útvöldu, sem reynist vera ná-
kvæmlega jafnháðsk og hann.
Nokkuð er um vísanir, sem bregða
óvænt annarlegu ljósi yflr verkið,
t.d. er misheppnaður fiðluleikari
sem sargar úti á götu í lokin, öllum
til ama, eins og í Vetrarferð Schu-
berts, sterkt tákn um listamanninn
sem heldur sínu striki af sköpunar-
Guðmundur Andri Thorsson.
þörf, hvaö sem hver segir. Þannig
skýrist stefnulítill þvælingur sögu-
manns um Suður-Evrópu í lokin.
Takmarkanir
Sagan nær ekki nógu langt eftir
þessari leið til að komast í þunga-
vigt. Það er tvennt sem hugur sögu-
manns beinist einkum að. Annars
vegar er kona sem að sögn fyllir
daga hans af lífi og lit. En lesendur
kynnast henni ekki, hún segir sára-
lítið, er bara eins og safn líkams-
parta sem sögumaður gælir við.
Þetta tengist vissulega því að stúlk-
an er sögumanni eins og líkamning-
ur hugsjónar og reynist vera önnur
en hann hélt, en það er sama, þetta
er óleyst vandamál. Það er ekki
hægt að trúa því að það sé mikið
áfall fyrir sögumann að missa þessa
glansmynd úr höndunum.
Svo er sögumaður að berjast við
skriftir og við fáum nokkur sýnis-
horn þeirra. En þau eru svo fárán-
leg að engin leið er að taka þetta
alvarlega, t.d. „Mennimir sátu
prumpandi knngum borðið og
slöfruðu ælandi í sig þykka brauð-
súpuna sem lak í taumum niður á
sveittar undirhökur þeirra“. Ekki
er hægt að taka þetta allt sem grín
því þetta er meginviðfangsefni
sögumanns. Þá er sá möguleiki, að
hann sé bara svona hæfileikalaus
og haldinn sjálfsblekkingu, en það
stangast þá á við skáldlega innsýn
hans í Inda, eins og áður segir. Lík-
legri væri svona maður til að skrifa
misheppnaðar stælingar á frægum
höfundum. Og innan um bullið er
raunar ein slík - sem verður þá
þeim mun illyrmislegri skopstæl-
ing.
Þegar tvær helstu ástríður aðal-
persónunnar verða svona óskýrar,
þá fer ekki hjá því að hún verði
ansi þokukennd og óskýr sjálf. En
það finnst mér vera galli á sögunni
vegna þess aö þessi persóna fyllir
sviðið með hugsunum sínum. Það
veröur þá lítið eftir nema háðið,
sem vissulega stendur vel fyrir
sínu, en er einkum í fyrri hluta
bókarinnar.
Niðurstaðan er sú að þetta sé eins
góð bók og hægt sé að vænta af
byrjanda.Hann er ekki aðeins ótv-
írætt efnilegur heldur er bókin
einnig skemmtileg aflestrar.
Min káta angist
Skáldsaga ettir Guömund Andra Thors-
son
MM 1988, 153 bls.