Þjóðviljinn - 24.12.1949, Blaðsíða 12

ÞJÖÐVILJINN
Jólin 1949
12
feifen undan mér, minni kirkju eða meiri, þeiri sem eg hefi
vald yfir.“ Lauk viðureign þeirra á Höfðabrekku svo, að
SSðÍMJRsiíléiffi,'??” s^a’ yígði Wrkjuna og söng messu, „þó þar
ypði h^ii)S..yili ^kki framgengur. Undi hann lítt við þessi
mélalok. Gerðu og allir aðrir að dæmum Jóns síðan, að engir
vildu gefa kirkjur í vald Þorláks biskups, og því fell niður sú
kæra um hans daga.“
Inn i deilpr Jóns og Þorláks biskups um yfirráð kirknanna
spannst annað mál, sem íslenzka þjóðin hefur einnig haft
mikinn áhuga á. Það voru kvennamál Jóns, en Islendingum
hafa alltaf verið hugleikin ástarævintýri höfðingja sinna og
ekki sízt, ef á hafa verið meiri háttar meinbugir. í átökun-
úm um Höfðabrekkukirkju spruttu þessi orð af munni Þor-
láki biskupi: „Þó að óþolanligt sé, ef fyrir rétta dómendur
kemur, að þú dragir kirkjunnar forráð undir þig eftir lands-
sið og undan biskupnum, þá er miklu óþolanligra það, er
biskupar fá ekki frá þér tekið hórkonur þínar, þær er þú
heldur móti öllum landssið.." — En ein hjákona Jóns var
Ragnheiður systir Þprláks biskups, og segir í Oddaverja-
þætti, að þau hafi elskazt frá barnæsku. Viðskipti þeirra út
af Ragnheiði voru hin stórbrotnustu. Biskup leggur allt kapp
á að slíta samvistir þeirra, lýsir for.boðun og hótar bann-
setningu, ef þau láti ekki af háttum sínum. Þá lýsir Jón sig
þess albúinn að haga svo til, „að þér veitið eigi þetta emb-
ætti fleirum en mér,“ og lá þar í hótun um handtöku og líf-
lát. Varð biskup enn að láta undan síga fyrir beiðni vina
sinna.
III.
Það hefur ekki verið sparað að halda á loft þeim atburðum
í sögu Jóns Loftssonar, sem nú hefur verið drepið á. Þeir
hafa lifað í vitund þjóðarinnar og mótað þar heilsteyptan
svip míhils höfðingja, sem var allt í senn: friðarstillir á ó-
friðar- og vígaöld, lét aldrei hlut sinn í neinu, þegar hann
átti sitt að verja, réttlátur, er hann var kvaddur til dóma, og
jafnframt óvæginn, þegar honum þóttu sakir standa til, og
skeytti þá ekki, þótt ríkir menn og voldugir ættu í hlut, lét
hótanir mæta hótunum í viðureign við ribbalda ættarinnar
og þurfti ekki við að standa, af því að enginn vildi undir
efndum þeirra eiga. Og um hans daga og í skjóli ríkis hans
tekst íslenzkum höfðingjum að verjast yfirdrottnun erlends
kirkjuvalds.
En ein er sú frásögn um hann, sem ekki hefur verið á loft
haldið, og það er um undirtektir hans, þegar hann er beðinn
liðveizlu gegn drengjunum í Heinabergi. Enda gæti manni
virzt, að hún gæfi nokkuð aðra mynd af manninum en hinar
aðrar, og skulum við nú athuga hana nokkru nánar.
Það fer varla hjá því, að lesandinn hafi samúð sína með
Guðnýju í Heinabergi og liði hennar í orustunni við höfð-
ingjann á Staðarhóli. í rauninni gengur hann á gerðar sættir,
þótt ekki væri formlega frá þeim gengið. Það hafði verið
ur misst bakhjarl sinn, fyrst áður hafði þótt vænzt að láta
málið kyrrt liggja og hvor hefði það, er hafði fyrir hönd sins
skjólstæðings. Það eru sannarlega ekki höfðinglegar aðfarir
að taka upp málið að nýju, þegar þessi einstæðingskona hef-
ur misst bakhjarl sinn, fyrst áður hafði þótt vænst að láta
niður falla. Okkur finnst til um dirfsku Guðbjargar, er hún
snýst til varnar, þegar á að ræna hana bústofni hennar. Þess
eru fá dæmi á þeirri öld, að alþýðumenn drrfist á þennan
hátt að bera hönd yfir höfuð sér gegn stórhöfðingja og hafa
ekki annan að baki. Hinn siðferðilegi réttur var hennar meg-
in, og hugrekki hennar og skapharka færðu henni líka þann
sigur, að árásarmennirnir urðu frá að hverfa ránsáformum
sínum.
Þegar maður vill svo gera sér grein fyrir afstöðu Jóns
Lof tssonar til eftirmála, þá má undirstrika hans eigin orð um
það, að fyrir vinfengi hans við Einar var honum enginn
vandi á því máli. Vandi hans var frekar á hina hlið. Ránsför
Einars er raunveruleg árás á Sturlu Þórðarson í gröf hans, en
við hann hafði Jón bundizt þvílíkum böndum að bjóða hon-
um barnfóstur. Guðný, ekkja Sturlu, verður aðalskjól
drengjanna, skýtur yfir þá skjólshúsi, og Ari sterki, fylgi-
maður hennar, og Böðvar faðir hennar eru fyrir máli þeirra,
þegar til þings kemur. Jón kemur ekkert við sögu málsins
að öðru en þessu, að hann gefur fyrirheit um að standa með
Þorvaldi að eftirmálum, en með þeim liðsafla, sem Þorvald-
ur hafði, þurfti hann ekki á frekari aðstoð en hlutleysi Jóns
að halda til að gera útlæga tvo umkomulausa drengi innan
tvítugsaldurs. En ýmsum mundi finnast það betur fara við
framkomu Jóns í öðrum málum, að hann hefði staðið á bak
við móður fóstursonar síns og lagt sig fram um að koma á
sáttum án þeirra afarkosta, að einkasonur konunnar í Heina-
bergi væri gerður útlægur fyrir að rétta móður sinni hjálp-
arhönd við að verja búpening sinn.
En við nánari athugun kemur það í ljós, að framkoma
Jóns í þessu máli raskar á engan hátt þeirri mynd, sem við
höfum fengið af þessum höfðingja í gegnum aðrar frásagn-
ir. Hér kemur til greina atriði, sem okkur er svo tamt að
lóta okkur sjást yfir, þegar við lesum sögu þessara alda, og
það er stéttartilfinning höfðingjanna. „En þó þykki mér i
óvænt efni komið, ef það skal eigi rétta, er skillitlir menn
drepa niður höfðingja.“ Það var þungamiðja málsins. Það
samir ekki, að höfðingjar gangi við ójafnað á hendur dýrleg-
um kennimönnum, og þess vegna tekur Jón að sér mál Páls
prests í Reykholti, hann ver þar sóma stéttar sinnar. Erki-
biskup vill og veit ekki betur en Sæmundur fróði og synir
hans, hann vitnar í hefðbundin réttindi stéttar sinnar og
tekur að sér forustu um að verja þau. Það var mál út af