Frjáls verslun - 01.04.1955, Page 8

í tíð Friðriks II. ýmist í hönduni konungs sjálfs,
eð'a manna, er honum stóðu nærri. Hér er þó
þess að gæta, að vegna keppni um einstakar
hafnir og vaxancli þátttöku danskra lcaupmanna,
ruglast þessi þátttaka eftir landshlutum og þjóð-
ernum ýmislega og má því engan veginn bók-
staflega skilja. Um verzlun Englendinga hér á
þessum tíma er það að segja, að þeir voru með
öllu útilokaðir og engin verzlunarley’fi veitt
enskum mönnum hér, allt frá því er Kristján
III. tók við ríkisstjórn 1536. Hins vegar sóttu
þeir hingað til fiskveiða bæði í feyfi og óleyfi
og ráku launverzlun allmikla, einkum í Vest-
mannaeyjum, en þar höfð'u þeir fyrrum einlcum
haft bækistöð sína og svo á Vestfjörðum. Hol-
lendingar,er nú voru sem óðast að rísa á legg
sem siglinga- og verzlunarþjóð, koma hér naum-
ast til greina fyrri en á 17. öld. Um þátttöku
danskra kaupmanna er það að segja, að liún óx
brátt og þróaðist í skjóli einokunarleyfa kon-
ungs, enda komu hér til sögunnar dugmiklir
kaupsýslumenn. Má hér einkum nefna Markús
Hess, er hér rak mikla verzlun víða á höfnum
um nær 20 ár. En þótt Hess væri mikill
brautryðjandi fyrir danskri verzlun á íslandi,
munaði ef til vill mest um Friðrik konung sjálf-
an og þá rnenn, er störfuðu að hinni umfangs-
miklu verzlun, er konungur lét reka hér. Er þar
fyrst að nefna Vestmannaeyjaverzlunina, er
Kristján konungur III. tók af Kaupmannahafn-
arborgurum 1558 og rekin var fyrir konungs-
reikning fram á aldamótin 1600. Hér með fylgdi
mikill bátaútvegur konungs, er hófst upp úr
1560. Forstjóri þeirrar verzlunar frá upphafi til
1577 og aftur um tveggja ára bif, 1581—83, eða.
nær 20 ár, var Simon Suhrbeck, harðsnúinn at-
orku- og dugnaðarmaður. Vestmannaeyjaverzl-
unin frá 1560 var hrein og ósvikin einokunar-
verzlun og að því leyti merklegur fyrirboði um
það, sem koma átti. Þannig var eyjarskeggjum
og þar með öllum, er þar stunduðu fiskveiðar
um vertíð, þegar 1561 fyrirboðið að selja fisk-
inn öð'rum en konungi, það sem hann eða um-
boðsmaður lians vildi kaupa. Var enn hert á
þessu 1570 og eyjarskeggjum gjörsamlega bann-
að að selja vörur sínar öðrum en fógeta kon-
ungs, en þeim sem keyptu varðaði aleigumissi.
Slík kúgunarboð voru þá einsdæmi og mæltust
illa fyrir, en um slíkt var nú ekki skeytt. En í
kjölfar þessarar einokunar fylgdi auðvitað' laun-
verzlun, eftir því sem við varð komið. Átti
Simon Suhrbeck og eftirmaður hans í miklu
stríði við Englendinga, er sóttu fast eftir við-
skiptum við Eyjarnar
og stunduðu auk þess
fiskveiðar á grunnmið-
um eftir vild, en neituðu
að greiða leyfisgjald.
Varð mesti fjandskapur
út úr þessu og 1586 lét
konungur reisa virki í
Eyjum og var nú enn
hert á viðskiptahömlum
þar, jafnvel bannað að
menn færi milli fands og
eyja til nokkurra útrétt-
inga, nema með sérstöku
leyfi, eða að bátar eyjarskeggja gengi utan ver-
tíðar. Yfirleitt þróaðist í skjóli konungsverzlun-
arinnar þegar á hinum fyrstu áratugum þvílík
kúgun og ánauð að furðu gegnir og er þá ekki
að spyrja að sjálfum verzlunarkjörunum, en dá-
litla hugmynd má um þau fá af því, að skips-
menn og þjónar konungsverzlunarinnar sáu sér
hag að því að reka sjálfir launverzlun við eyjar-
skeggja, ef færi gafst, og var þó ekki miskunnar
að vænta, ef slíkt vitnaðist.
Brennisteinn
Þótt Vestmannaeyjaverzlunin væri umfangs-
mikil og vafafaust allarðsöm, var brennisteins-
verzlun konungs það ekki síður og jafnframt má
tefja hana mikiivægan þátt í viðleitni konungs
um að draga Islandsverzlunina og arðinn af
henni undir sig og danska verzlunarstétt.
Þegar Friðrik II. var að' völdum seztur, þótti
honum dýi-t að kaupa brennistein af Hamborg-
urum til hernaðarþarfa sinna og ákvað því 1560
að taka undir sig brennisteinsverzlunina hér á
fandi. Til að tryggja verzlun þessa tók konung-
ur undir sig verzlun alla í Húsavík og við Eyja-
fjörð 1662 og þar með einkarétt til kaupa á öllu
lýsi hér á landi. og svo mikils þótti hér við
þurfa, að konungur tryggði sér jafnframt for-
kaupsrétt á öllu lýsi úr Bergenhus- og Vardöhus-
lénum í Noregi, en fýsið var allt fram á 19. öld
notað til hreinsunar á brennisteini. Lét kon-
ungur sér þegar mjög títt um verzlun þessa,
enda va.r hún gróðavænleg, en hér var sá liæng-
ur á, að Hamborgarar sóttust í laumi eftir
brennisteininum, en við þetta hækkaði verðið,
Friðrik 11.
32
l’RJÁLS VKUZLUN