Frjáls verslun - 01.04.1955, Blaðsíða 18

hendur með haustferð póstskipsins, gert nauðsynlegar ráð-
stafanir til hjálpar.
Þetta eftirlitskerfi hlaut að vera þungt í vöfum, og bæði
erfitt og kostnaðarsamt að senda hingað vörur scint á haust-
um. Skortur á erlendri nauðsynjavöru, bæði til neyzlu og
framleiðslu, var eft'r sem áður landlæg plága, lífsafkomu
landsmanna hmn mesti fjötur urn fót.
Þrátt fyrir þann þrönga stakk, sem hinni ,,frjálsu“ verzl-
un var skorinn með framangrcindum lagaboðum, breyttust
verzlunarhættinrr mjög til batnaðar fyrstu árin. Verðlagið
á innfluttum og útfluttum vörum batnaði cða breyttist
landsmönnum í hag til mikilla muna. Þó var verðlagsskráin,
sem sett var 1776, þeim miklu hagstæðari cn sú, er áður
hafði gdt. Verzlunin hér innanlands glæddist, og atvinnu-
vegirnir færðust í betra horf. Þótti bað bera vott um bættan
hag landsmanna, að þjóðinm, sem hafði fækkað um 5.664
manns á síðustu 18 árum fyrir 1785, fjölgaði frá því ári
fram til ársms 1796 úr 40.623 í 44.500, eða um 3.913 manns,
þ. e. 9.6%.
Mestan þátt í hinu bætta verzlunarárferði áttu lausa-
kaupmenn, er nú tóku að sigla til landsins og keppa við
föstu verzlanirnar. Var sá skilmngur lagður í verzlunarlög-
in, að þrr mættu hafna sig á Islandi, hvar sem beir vildu,
senda vörur sínar hvert á land, sem væri, og fá kunningj-
um sínum þær vörur til varðveizlu, sem óseldar væru að
hausti, cn þeir mættu selja þær, ef því væri að skipta. —
Svcitaverzlunin varð mjög vinsæl og reyndist gagnleg. Eru
sveitakaupmenn taldir hafa verið bjargvættir sveitanna.
Nýjar hömlur 1792— 93
Kaupmenn þeir, sem liér höfðu fastar verzlanir, höfðu
flestir starfað við konungsverzluivna og keypt hús hennar
og vöruleyfar. Töldu þcir sig ekki geta staðið í skilum mcð
kaupverðið, cf þeir yrðu að sæta hömlulausri samkeppni
lausakaupmanna, og hófu ákærur á hcndur þeim og íslend-
ingum fyrir ólöglega vcrzlun. Af því tilcfni gaf rcntu-
kammerið út tvö opin bréf, 1. júní 1792 og 23. apríl 1793,19)
byggð á úrskurðum konungs og þeim forscndum, að Iaga-
boðin frá 1786 og 1787 hefðu venð rangfærð og skipan
verzlunarinnar samkvæmt þeim misnotuð.
Með hinum nýju reglum, sem taldar voru túlkun á
ákvæðum löggjafarinnar frá 1786 og 1787, var stcfnt að því
að einskorða verzlunina sem mcst við kaupstaðina og hlúa
að konungskaupmönnum, en þröngva hag nýliðanna í kaup-
mannastett og þrcngja svigrúm lausakaupmanna. Auk þess
var verzlun bænda (sveitaverzlun) bönnuð með öllu.
Kaupmenn þeir, sem reka vildu verzlun á íslandi, urðu
sjálfir að vera búsettir í einhverjum kaupstaðanna, eða hafa
þar busettan verzlunarfulltrúa (faktor) með borgararéttind-
19) Lovsaml. VI., bls. 27—29 og 109—jjj,
um, rcisa þar byggingar og rcka verzlun allt árið. Gaf það
þcim einnig rétt til að verzla í „útkaupstað" eða löggiltum
vcrzlunarstað í umdæmi kaupstaðarins. Hins vegar máttu
þcir ckki vcrzla utan umdæmisins, ncma sem lausakaup-
menn um borð í skipi.
Engir aðrir en þeir, sem fengið höfðu borgararétt t:l
verzlunar í landinu, máttu rcka hér verzlun, ncma sem
lausakaupmenn.
Eins og áður greinir, urðu lausakaupmcnn að taka land
í einhverjum kaupstað til að sýna skilríki sín, en að því
loknu máttu þeir sigla til hvaða hafnar, sem var, og verzla
þar, en bó ekki lengur en fjórar vikur á hverjum stað.
í framangreindum bréfum rentukammersins er lausa-
kaupmönnum stranglcga bannað að vcrzla á höfnum eða
víkum utan hinna löggiltu verzlunarstaða og að reisa hús
cða hafa bækistöð af nokkru tagi í landi. Þcir máttu ekki
heldur setja verzlunarfulltrúa í sinn stað og því síður fá
bændur eða aðra til að reka fyrir sig verzlun að vetrinum. —
Bændum var nú bannað að verzla heima hjá sér. Borgara-
bréf, sem bændum hafði ver:ð vcitt, skyldu ónýtt, nema þeir
settust að í kaupstað, og framvegis mátti ekki veita þeim
borgarabréf.
Aflciðingar þessarar skerðingar á frjálsræði í verzluninm
innanlands sagði fljótt til sín og þótti mjög sækja í fyrra
horf um verzlunarhættina. Siglingarnar minnkuðu aftur,
vöruskortur hélt innreið sína að nýju og vöruverðið varð
óhagstæðara fyrir landsmenn en það hafði verið um sinn,
enda bundust kaupmenn samtökum um verðlagið. — Á
árunum 1788—92 (5 ár) sigldu hingað tæplega 59 skip á
ári að meðaltali, en rúmlega 46 á árunum 1793—96 (4 ár).
Voru skipakomurnar því um 21% færri seinna tímabilið en
það fyrra, og lestatala skipanna hafði minnkað um 17%.
Óskir um fullt verzlunarfrelsi 1795
íslcndingar brugðust þannig við þessum óhagfelldu um-
skiptum í vcrzluninni, að þeir sendu konungi bænarskrá, er
samin var á Alþingi 1795 og undirrituð af flestum máls-
mctandi cmbættismönnum landsins, studd ýmsum gögn-
um um verzlunarfanð,
I bænarskránni var þcss farið á leit, að verzlunin yrði
gcfin frjáls við allar þjóðir. Jafnframt voru bornar fram
rökstuddar umkvartanir um hinar stórfelldu misfellur, sem
áttu sér stað í verzlunarháttunum. Var kaupmönnum bonn
illa sagan, svo sem þeir höfðu til unnið, m. a. með fölsun
á vog og mæli og annarri sviksemi.
Aðal umkvartanirnar voru þcssar:
1. Að verðlagið væri óbærilegt, gífurlega hátt á innflutt-
um vörum, en útilhlýðilega lágt á vörum landsmanna.
2. Að mikill hluti varanna væri skemmdur eða lélegur.
3. Að stórkostlegur skortur væri á nauðsynjavöru, svo
sem mjöli, járni, timbri og færum.

FRJÁLS VERZLUN