Frjáls verslun - 01.04.1955, Blaðsíða 16

í hinum stærri verstöðvurn, gátu ekki risið þar upp bæir.
íbúar verstöðvanna urðu, eins og aðrir landsmenn, að byggja
lífsafkomu sína fyrst og fremst á landbúnaðinum, og vegna
mjög takmarkaðrar gjaldgctu að búa sem mcst að sínu.
Heimiiisiðnaðurinn stóð því föstum fótum enn um langt
skeið.
Af framangreindum sökum og fleiri ástæðum (m. a.
fæðar landsbúa og féleysis) gátu kaupstaðirnir, sem stofn-
aðir voru 1786, engurn þroska náð, þrátt fyrir þá fyrir-
greiðslu, sem íbúum þeirra var heitin, að Rcykjavík einni
undanskilinni, er smám saman komst til nokkurs vaxtar og
viðgangs.
Árið 1807, er fyrst fór fram endurskoðun á verzlunar-
skipaninni frá 1786, voru tveir kaupstaðanna, Vcstmanna-
eyjar og Grundarfjörður, aftur sviptir kaupstaðarréttindum
og skyldu nú teljast til löggiltra verzlunarstaða, enda hafði
fremur orðið afturför en framför á þeim stöðum í þau 20
ár, sem þeir höfðu haft kaupstaðarréttindi. Árið 1816, er
nokkuð var slakað á siglingahömlunum (sbr. síðar), var
Grundarfjörður aftur gerður að kaupstað en Isafjörður bins
vegar tekinn úr tölu kaupstaða. — Var sú breyting gerð
vegna legu þessara hafna við siglingaleiðum, en erlendum
kaupförum, sem nú var leyft að sigla hingað, var skylt að
vitja fyrst einhverrar kaupstaðarhafnar til að sýna skilríki
sín.
Árið 1816 voru auk kaupstaðanna fjöguna, eftirtaldir 19
löggiltir verzlunarstaðir á landinu:
/ suburamtinu: Hafnarfjörður, Keflavík, Eyrarbakki og
Vestmannaeyjar. / norður- og austuramtinu: Berufjörður,
Vopnafjörður, Húsavík, Hofsós og Skagaströnd. / vestur-
amtinu: Reykjarfjörður, ísafjörður, Dýrafjörður, Bíldudalur,
Patreksfjörður, Flatey, Stykkishólmur, Ólafsvík, Stapi og
Búðir.
Árið 1834 skipaði konungur nefnd (erindisbréf dags.
3. maí),11) er skyldi m. a. taka til yfirvegunar verzlunar-
löggjöf landsins og í samráði við rentukammerið gera til-
lögur um breytingar á ýmsum tilteknum atriðum hennar.
Tilefni þessarar nefndarskipunar voru margs konar umkvart-
anir um skipan verzlunarinnar og verzlunarhagina, sem
borizt höfðu frá fastakaupmönnum, lausakaupmönnum og
ýmsum öðrum.12)
Niðurstöður þær, er atliugun þessi leiddi í ljós, styrktu
aðeins konung í þeirri sannfæringu hans, að grundvallar-
stefna verzlunarlöggjafarinnar væri enn hin hagkvæm-
asta.13) Hún þarfnaðist aðeins nokkurra breytinga, er mið-
11) Lovsaml. X., bls. 459—463 og 487—490.
12) í nefndinni átti sæti einn íslendingur, Bjarni amt-
maður Þorsteinsson, en hann hafði verið ritari verzlunar-
nefndarinnar, sem starfaði 1816. I nefndinni sat og Krieger
stiftamtmaður.
13) Lovsaml. X., bls. 823.
uðu að því að efla „verzlunarfrelsið“ í samræmi við aðstæð-
urnar. Varðaði sú breyting fyrst og fremst rnuninn á rétt-
arstöðu kaupstaða og Iöggiltra verzlunarstaða.
Eftir að konungur hafði leitað álits dönsku fulltrúaþing-
anna unt málið, gaf hann út opið bréf, 28. des. 1836,14)
þar sem boðið var, að hætt skyldi að gera greinarmun á
kaupstöðum og löggiltum verzlunarstöðum, en Reykjavík
skyldi þó áfram nefnast kaupstaður. — Hafði verzlunar-
stöðum þá fjölgað um tvo frá 1816, Siglufjörð og Raufar-
höfn t norður- og austuramtinu, en Önundarfjörður var
korninn í stað Stapa í vesturamtinu.
Verzlunarstaðirnir skyldu nú njóta allra þcirra réttinda
og „fríheita“, sem kaupstaðirnir höfðu haft, að öðru leyti
en því, að ákvæðin um undanþágu frá sköttum, útlilutun
ókeypis byggingarlóða og fyrirgreiðslu við húsbyggingar
féllu úr gildi. Ákvæðin um skattundanþágu höfðu síðast
verið framlengd með rentukammersúrskurði frá 23. des.
1823 þá til 20 ára.15) Allir, sem hlotið höfðu þau fríðindi,
skyldu þó halda þeim, þar til 20-ára tímabilið væri út-
runnið.
Þessi breyting lciddi til nokkurrar slökunar á siglinga-
hömlunum. Lausakaupmönnum var nú frjálst að sigla beint
til hvaða löggilts verzlunarstaðar, sem þcir óskuðu. Hins
vegar máttu lausakaupmenn ekki reka verzlun nema 4 vik-
ur á livcrjum stað eins og áður, en þeim tíma gátu þeir
nú skipt eftir vild og siglt til annarra staða.
Verzlunarlög-g-jöfin 1786—’87
í framhaldi af konungsúrskurði og opnu bréfi frá 1786
um afnám einokunarverzlunarinnar gaf konungur út til-
skipun árið 1787, 13. júlí.16) Voru þar sett ýmis nánari
og fyllri ákvæði en 1786 um skipan verzlunarinnar, sigl-
ingarnar og opinberan stuðning við atvinnuvegina auk sér-
stakra fyrirmæla um rnörg einstök atriði varðandi þessi mál.
í opnu bréfi frá 1786 lýsti konungur yfir þcini vilja
sínum, að íslendingar mættu sem fyrst sjálfir fá nokkra
hlutdeild í verzluninni, og í tilskipuninni frá 1787, að hin
íslenzka verzlun skyldi þaðan í frá vera eins frjáls og ástæð-
ur frekast leyfðu.17) — Fögnuðu allir þjóðhollir íslending-
ar, sem og þeir erlendir menn, er stutt höfðu málstað ís-
lenzku þjóðarinnar, hinni nýju skipan. En hún reyndist
ekki eins hagkvæm og happasæl fyrir landsmenn og vonir
stóðu til.
Aðalhömlurnar á verzluninni, samkv. löggjöfinni frá
1786 og 1787, fólust í eftirtöldum ákvæðum:
1. Að einungis þegnar Danakonungs máttu reka verzl-
un hér á landi.
14) Lovsaml. X., bls. 824—843.
15) Lovsaml. VIII., bls. 490—492.
16) Lovsaml. V., bls. 417—462.
17) Lovsaml. V., bls. 434.
40
FRJÁLS VERZLUN