Frjáls verslun - 01.04.1955, Page 13

Dr. Björn Björnsson:
Barátfan um verzlunarfrelsið
L Skipan verzlunar á íslandi 1786-1855
Aðfaraorð
Það cr vart ofmælt, að verzlunaráþján sú, sem íslenzka
þjóðin átti við að búa um hart nær tveggja alda skeið, cða
frá 1602—1787, hafi átt einna mestan þátt í því, að nærri
stappaði, að landið legðist í eyði og þjóðin liði undir lok.
Margs konar óáran, harðindi, eldgos og drcpsóttir hrjáðu
að sönnu þjóðina oft á þessu tímabili. En hún stóð berskjöld-
uð gagnvart hamförum náttúrunnar og hinum skæðu far-
sóttum vegna þcss, að verzlunaránauðin og önnur efnahags-
leg kúgun, samfara stjórnarfarslcgu harðrétti og gjörræði
hafði mergsogið bjargræðisvegi hcnnar. Þjóðin var ofurseld
hungri, kulda, vcsöld og hvers kyns kröm og volæði. Við
síðasta mikla reiðarslagið, Skaftárcldana 1783, var mælir
ógæfu hénnar loks fullur. Stjórnarvöldunum varð nú
ljóst, að lengra yrði ekki haldið á sömu braut. — Islenzku
þjóðarinnar biðu nú bjartari og betri tímar, raunar mark-
aðir mörgum áföngum harðrar baráttu fyrir efnahags- og
stjónarfarslegu frelsi og sjálfstæði og endurhcimtu fornra
landsréttinda. Oft hefir skyggt í álinn og róðurinn rcynzt
þungur í crfiðri lífsbaráttu, lcngst af við kröpp kjör.
Það var aðallega þrennt, sem olli straumhvörfunum, auk
þess scm aðstæðurnar sjálfar knúðu á:
1. Nokkrir mikilhæfir og þjóðhollir Islendingar höfðu
tekið upp skelegga og markvissa baráttu fyrir málstað lands
síns og þjóðar gegn kaupmannavaldinu og leitazt við að
sveigja stcfnu stjórnarinnar í viðreisnar- og umbótaátt, m. a.
hvatt til endurbóta á verzlunarháttunum.
2. Viðskiptastefna sú (mcrkantilisminn), er mjög hafði
mótað stefnu þjóðhöfðingja og ríkisstjórna í efnahagsmál-
um þjóðanna allt frá því á 16. öld, hafði nú lifað sitt feg-
ursta og var að daga uppi fyrir upprennandi sól frelsishug-
sjóna, einnig á sviði verzlunar og viðskipta.
3. Hallarekstur sá, er varð á vcrzluninni, er konungur
neyddist til að taka rckstur hennar í sínar hendur, lciddi
stjórninni fyrir sjónir, að ábata var ckki að vænta af ís-
landsverzluninni fyrir fjárhirzlu konungs og að slík vcrzlun
væri því síður cn svo keppikefli frá því sjónarmiði séð.
Viðnám íslendinga
Er líða tók á 18. öldina var hagur landsins orðinn mjög
bágborinn, cnda höfðu harðindi og óáran sorfið fast að þjóð-
inni, og verzlunaránauðin varð sífellt þungbærri. Á Alþingi
árið 1700 var hið bága ástand rætt. Komu flestir málsmet-
andi menn sér saman um að rita konungi bréf, biðja hann
ásjár í raunum og bágindum þjóðarinnar og að senda mætti
mann á hans fund til að skýra fyrir honum hinn bága hag
lands og þjóðar. Varð konungur vel við málaleitan lands-
manna.
Mikill umbótahugur var nú vaknaður mcð Dönum, er
lýsti sér í viðleitni til að ráða bót á ýmsum misfellum frá
fyrri tímum. Kom að því, að íslendingar nutu í ýmsu góðs
af þessari umbótaviðleitni. Var nú farið að stofna til rann-
sókna á högum Islands, ásigkomulagi atvinnuveganna, nátt-
úrufari landsins o. s. frv. Þeim rannsóknum var svo haldið
áfram öðru hverju alla 19. öldina. En þrátt fyrir þessar
rannsóknir og margs konar tillögur og bollaleggingar um
endurbætur, svo og fjárframlög af hendi konungs, seig stöð-
ugt Iengra og lengra á ógæfuhlið, þar til farið var að slaka
á einokunarfjötrunum. En eftir það hélt verzlunin lengi
fyrra svipmóti sínu og var landsmönnum þung í skauti.
Árið 1702 var þcirn Árna Magnússyni (1663—1730)
prófessor og Páli Vídalín varalögmanni falið að ferðast um
landið og rannsaka allan hag þess og m. a. að gera tillög-
ur um endurbætur á verzlunarhögunum. Höfðu þeir félag-
ar því gott tækifæri til að kynnast þeim málum og hlut-
ast til um þau.
Verzlunin hafði verið reyrð í æ fastari fjötra eftir því,
sem lengra leið á 17. öldina. Kaupmenn hugðust nú enn
herða að hnútunum með því að koma til leiðar, að öll verzl-
unin yrði fengin í hendur sameiginlegu félagi þeirra. Árni
Magnússon taldi, að það fyrirkomulag myndi valda lands-
mönnum enn þyngri búsifjum en ef kaupmennirnir verzl-
uðu hver á sinni höfn. Fékk hann afstýrt félagsverzluninni
meðan hans naut við.
Er Árni var fallinn frá (1730)1 lcið ekki á löngu, þar
FRJÁLS VEHZLUN
37