Frjáls verslun - 01.04.1955, Síða 14

til verzlunin kæmist í hendur samtaka kaupmanna. Á ár-
unum 1743—'58 var hún í höndum Hörmangarafélagsins
svonefnda. Varð einokunin aldrei cins illræmd og í tíð þess
félags. Fyrir harðvítuga baráttu Skúla Magnússonar (1711
—1794), sem tók við embætti landfógeta 1749, varð fé-
lagið að hrökklast frá, eftir að hafa gert sig sekt um alls
konar yfirtroðsitir og sviksemi. Tók konungur þá við rekstri
verzlunarinnar til bráðabirgða, en sætti færi að koma henni
af höndum sér aftur, enda varð haili á rekstrinum.
Eftir að konungur hafði látið reka verzlunina um 5 ára
skcið, vcitti hann verzlunarfélagi einu í Kaupmannahöfn, er
nefndist Hið almenna vcrzlunarfélag, einkarétt til vcrzlunar
á íslandi í 20 ár, frá 1864 að telja. Reyndist það félag litlu
betur cn Hörmangarafélagið, bcgar frá leið. Skúli Magnús-
son, sem cnn stóð dyggilega vörð um málstað landa sinna,
fékk félagið dæmt í mikiar fjárbætur (4.400 rd.) fyrir að
flytja skemmt mjöl til landsins. Leysti konungur félagið
frá verzlunarrekstrinum 1874, þegar einkaleyfistími þess var
hálfnaður, og tók hann aftur í sínar hendur.
Einokunarverzlun á Islandi mátti nú heita fullreynd og
stóð ntjög höllum fæti. Hafði enginn einn maður átt meiri
þátt í þvi að bregða fyrir hana fæti en Skúli Magnússon.
Hugsjón hans var, að verzlunin yrði frjáls og alinnlcnd.
Barðist hann ötullega fyrir þeirri hugsjón sinni og gcrði
ýtarlegar tillögur um framkvæmd hennar.
Vinur Skúla og samherji, Jón Eiríksson, sem átti sæti
í stjórninni og naut þar rnikils álits, var einnig hlynntur
frjáisri verzlun, þótt hann gengi ekki eins langt í því
efni og Skúli. Hann taldi, að ekki væri tímabært að gefa
verzlunina frjálsa, og vann því á móti framkvæmd þeirrar
hugmyndar. — Jón Eiríksson beitti annars hinurn miklu
áhrifum sínum til að vinna landi sínu og þjóð allt það gagn,
sem hann mátti, og er talinn hafa átt meginþáttinn í þeim
tilraunum til viðreisnar og cndurbóta, scm ráðgerðar voru
og ráðizt í mcðan hans naut við.
Einokunin á undanhaldi
Ánð 1770 skipaði konungur nefnd til að rannsaka hag
landsins og gera tillögur um allt það, er hún tcldi að mætti
verða þjóðinm til gagns og viðreisnard) Skyldi hún m. a.
íhuga verzlunarhættina, mcð tilliti til einokunarverzlunar
og frjálsrar verzlunar. Komst nefndin að þeirri niðurstöðu,
að einokunarverzlunin væri landinu skaðleg, og lagði til,
að verzlunin yrði gcfin frjáls, eftir að landið hefði verið
reist úr því eymdarástandi, sem það var komið í. Gerði
nefndin ýmsar tillögur til umbóta á högum landsins, scm
stjórnin aðhylltist og síðar var sumpart hrundið í fram-
kvæmd.2)
1) Lovsaml. for Island III., bls. 639—642 og 665—667.
2) Lovsaml. IV., bls. 34—50.
Árið 1785 skipaði konungur aðra nefnd,3) og hafði hún
tvíþætt hlutverk: 1. Að rannsaka afleiðingar Skaftáreldanna
og gcra tilögur um raunhæf úrræði og bjargráð. 2. Að leggja
á ráðin um alhliða umbætur á högum þjóðarinnar, og skyldi
nefndin í því cfni styðjast við álit og tillögur nefndarinnar
frá 1770. Var óskað cftir ýtarlegri álitsgerð og ákvcðnum
t liögum um ýmis nánar tilgrcind atriði.4 5)
Nefndin skiiaði áliti sumarið 1786. Sýndi hún með
ýtarlegum útrcikningum, að sú skoðun, að einokunar-
verzlunin væri ávinningur fyrir fjárhirzlu konungs og
Island, hcfði ekki við nein rök að styðjast. Yfir 11 ára
tímabilið, frá 1774 til 1784, höfðu tekjur (2.924.638 rd.)
og gjöld (2.902.370 rd.) nálega staðizt á, en þá hefðu eng-
ir vextir vcrið reiknaðir af því fé (1.050.000 rd.), scm lagt
hafði verið í verzlunina. Samfara þessari slæmu afkomu
verzlunannnar væri efnahagsafkomu landsins stefnt í voða.
Jafnframt sýndi nefndin frarn á kosti frjálslegri verzlunar-
hátta. Lagði hún til, að verzlunin yrði gefin frjáls við alla
þegna Danakonungs í Evrópu, en öðrum hins vcgar ckki
veitt þátttaka í henni. Gerði nefndin ýmsar aðrar tillögur
varðandi fyrirkomulag verzlunarinnar, svo og stuðning við
atvinnuvegina o. fl.
Afnám einokunarverzlunar 1786
Með úrskurði 18. ágúst 1786,5) sbr. opið bréf, dags.
s. d.,6 7) bauð konungur, að þáverandi fyrirkomulag vcrzl-
unar á íslandi skyldi afnumið og öll ákvæði varðandi ein-
okunarverzlunina felld úr gildi frá 1. jan. 1788 að telja
og verzlunin gefin frjáls við alla þegna hans í Evrópu (þ. e.
Dani, að meðtöldum íbúum hertogadæmanna, Norðmcnn,
svo og Islendinga sjálfa). „Sé það því allranáðarsamlegast
lcyft þessum Vorum þegnum að sigla til Islands frá hverj-
um inn- eður útlenzkum stöðum, og eins frá íslandi til
sérhvers inn- cður útlenzks staðar, er þeir helzt vilja, haldi
þcir aðcins boðorð þau, scm almcnnt útgefin eru um kaup-
höndlun og skipfarir til þvílíkra staða“7) — Hins vegar
var jafnframt lagt bann við því, að þegnarmr ættu nokk-
ur vcrzlunarviðskipti við annarra þjóða menn á Islandi,
hverra erinda, sem þeir kæmu þangað. Sömuleiðis mátti
einungis sigla „innléndum" skipuni í verzlunarerindum til
íslands, þ. e. skipum framangreindra þjóða. — Ánð 1814
gekk Noregur undan dönsku krúnunni og gilti þá sama
um Norðmenn og aðrar þjóðir utan danska ríkisins.
3) Lovsaml. V., bls. 118—120.
4) „stilet forncmmeligen derhcn, hvorledcs Handelen
fra nu af kunde gives en saadan Indretning og föres efter
saadanne Regler, der bedst maate være skikkede til Forbe-
redeise for en efter Landets Omstændigheder dannet og for
den hele Stat nyttig og fordclagtig Handels-Frihed“.
5) Lovsaml. V., bls. 301—316.
6) Lovsaml. V., bls. 317—338.
7) Lovsaml. V., bls. 319.
38
FUJÁLS VEltZLUN