Morgunblaðið - 16.01.2001, Síða 44

MINNINGAR
44 ÞRIÐJUDAGUR 16. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
annig lýsir Gestur
Pálsson skáld kvöld-
lagi í Reykjavík í lok
nítjándu aldarinnar.
Myrkrið er auðvitað
ekki nýtt í borginni. Það hefur allt-
af verið. Og sjálfsagt hefur það
verið verra en nú þótt það sé
slæmt.
Árni Óla lýsir langri og grimmri
baráttu Reykvíkinga við myrkrið
fyrr á tíð í þriðja bindi fróðlegs og
unaðslegs rits síns Reykjavík fyrri
tíma (1986). Árni talar eins og
myrkrið hafi verið þykkra og
þyngra í árdaga borgarinnar en
svo er sennilega ekki, náttúran er
enn söm við sig þótt upplýstur nú-
tíminn sjái oft óljóst til fortíðar.
Hann segir
bæjarbúa
lengi hafa ver-
ið óvarða gegn
dimmunni þar
sem ljósmeti var bæði óhentugt og
dýrt. Var ekki venja að kveikja ljós
í híbýlum fyrr en seint í október
eða með vetrarkomu. Til þess að
stytta myrkrið tíðkuðust þá eins
konar „síestur“ þegar skyggja tók
síðdegis, rétt eins og þær sem suð-
urlandamenn taka enn þann dag í
dag til þess að liggja af sér mestu
hitana á sumrin. Þetta voru svo-
kallaðir rökkurblundir í svartasta
skammdeginu milli klukkan fjögur
og sex. Þegar risið var úr rekkju
kveiktu menn ljós og tóku aftur til
við vinnu sem þeir kepptust við
fram að háttatíma. Ekki var týran
mikil en nægði þó til þess að lýsa
einum til upplestrar á ljómandi
bókum sem allir vita að best hafa
dugað í baráttu landsmanna við
myrkrið í gegnum aldirnar.
Ljósáhöld við upphaf íslenskrar
borgarmenningar voru hinar svo-
kölluðu grútartýrur sem Árni seg-
ir óþarft óvirðingarnafn á ljósgjöf-
unum sem fornsögurnar voru
ritaðar við og síðan lesnar við fram
eftir öldum, öllum til hugljómunar
og menningarauka. Tólgarkerti
voru líka notuð til ljósa en varla
nema um jólin og á tyllidögum.
Vaxkerti þekktust einungis í hús-
um kaupmanna og annarra fyr-
irmenna.
Úti fyrir lúrði aftur á móti blek-
svart myrkrið þegar ekki sást til
tungls og menn urðu að þreifa sig
áfram eftir grjótnibbunum sem
stóðu upp úr drullunni á strætum
verðandi borgarinnar. Skíman
innan úr húsunum megnaði ekki
að þoka myrkrinu á götunum og
segir Árni að menn hafi haft litla
von til þess að það myndi nokkru
sinni verða mögulegt.
Og þannig var ástatt í Reykja-
vík allt fram um 1870 þegar nýtt
ljósmeti kom til sögunnar. Þetta
var steinolían sem olli byltingu, að
sögn Árna, enda tókst að lýsa
hvern kima í baðstofunni með ein-
um steinolíulampa. Og ekki nóg
með það. Bæjarstjórnarmenn
fylltust bjartsýnisanda og ætluðu
sér að eyða myrkrinu á götum
bæjarins líka. Með láni úr hafn-
arsjóði var hægt að kaupa sjö ljós-
ker til að lýsa upp bæinn. Þetta
var árið 1876 sem segja má að
marki upphaf aldar ljóssins á Ís-
landi. Að vísu tóku bæjarbúar
þessari nýbreytni misjafnlega,
eins og Árni rekur. Sumum þótti
það hneykslanlegt að bæjarstjórn
skyldi taka lán hjá hafnarsjóði til
jafnþarflausra hluta og að lýsa upp
götur bæjarins og aðrir þóttust sjá
að þessum sjö ljósum væri
heimskulega fyrir komið, ein týran
ætti greinilega að lýsa bæjar-
fulltrúum á leið til funda uppi í
tukthúsi og önnur til þess að lýsa
mönnum að „brennivínsbrunn-
inum í Aðalstræti“ sem var sem sé
knæpa Jörgensens. Kvað svo
rammt að óánægjunni að fyrsta
kvöldið sem kveikt var á götuljósi í
bænum var það brotið með grjót-
kasti og tveimur árum síðar voru
öll ljóskerin brotin sama kvöldið í
mótmælaskyni. Frekar en vana-
lega tóku Íslendingar því framför-
unum ekki þegjandi og hljóða-
laust.
Árni segir að ný bylting hafi
orðið í baráttu Reykvíkinga við
myrkrið þegar rekstur á gasstöð
hófst hér árið 1910, að minnsta
kosti jafnmikil bylting og þegar
steinolían tók við af lýsinu. Kveikt
var á 207 ljóskerum á götum bæj-
arins snemma hausts þetta ár.
Voru ljós þessi svo björt að geislar
þeirra náðu saman þótt drjúgt bil
væri milli keranna. En gasöldin
stóð ekki lengi því áramótin 1921
og 1922 var kveikt á fyrstu raf-
ljósum borgarinnar og enn varð
önnur eins bylting og fyrr er gasið
tók við af steinolíunni og hún tók
við af lýsinu.
Og þessi bylting hefur haldið
áfram, líkt og Árni bendir á, þann-
ig að ekki þarf að bera skugga á
nokkurn blett í borginni. En því er
nú ekki að heilsa eins og borg-
arbúar kannast við. Gestur Páls-
son sá einhverjar ljóstýrur inni í
húsum og þær fáu sem bæst hafa
við hanga á endanum á heljar-
löngum staurum á víð og dreif um
borgina. Það er líka heldur fátæk-
legur ljóshringur sem þessar al-
mannatýrur gera og nægir hvergi
til þess að stugga við þykku
myrkrinu sem hangir yfir hausum
bæjarbúa í skammdeginu.
Reykjavík er myrk borg. Það er
helst að það sé ljós af bílamergð-
inni og kannski eru borgaryfirvöld
að bíða þess að bílar verði nógu
margir til þess að lýsa borgina
alla, frá stræti til strætis, með
framluktum sínum og aft-
urluktum, stöðuljósum og stefnu-
merkjum. Að vísu er líklega ekki
langt í að svo verði ef dreif-
býlisstefna borgarskipulagsins
nær enn fram að ganga og menn
hætti alveg að geta ferðast á fótum
milli húsa.
Allir sem heimsótt hafa upp-
lýstar erlendar borgir þekkja hvað
það er erfitt að koma aftur í reyk-
víska skammdegismyrkrið. Gestur
sagði að menntalífið í bænum um
aldamótin nítjánhundruð end-
urspeglaði myrkrið á götunum.
Þetta á varla við lengur en
Reykjavík getur heldur ekki talist
vel upplýst borg. Það eru að
minnsta kosti engin ljós sem stýra
skipulagi borgarinnar. Og áð-
urnefnd dreifbýlisstefna hefur
skilið okkur hin eftir í myrkrinu.
Meira um það síðar.
Reykvíska
myrkrið
„...í flestum húsum einhverjar ljóstýrur
fyrir heimilisfólkið, ætíð það minnsta,
sem komist verður af með, og fyrir utan
þennan fátæklega ljóshring, sem þessar
„familíu“-týrur gera, ekkert nema kol-
svart myrkur, niðdimm nótt, sem ekki
veit af því, að nokkurt ljós eða nokkur
himinn sé til.“
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
Gestur Pálsson
Hér sitjum við og
hugsum um þau rúm-
lega fjörutíu ár sem
við höfum notið vin-
áttu þinnar. Það var
okkur mikil gæfa. Það
er ekki sjálfgefið að eignast eins
traustan og góðan vin, sem hefur
veitt okkur styrk og skjól í öll þessi
ár. Þú varst svo gegnumheill og
traustur. Sterk stoð þegar sorg bar
að, en léttur og hress á gleðistund-
um. Okkar vinskapur hófst þegar
við giftumst frænkum. Þótt við
værum ólíkir féll aldrei skuggi á
vináttu okkar.
Þegar þú og fjölskylda þín heim-
sóttuð okkur í sveitina varstu mik-
ilvirkur við sveitastörfin. Þið hjónin
eydduð oft heilum mánuði á sumrin
við heyskap og önnur sveitastörf er
vinna þurfti, sama á hvaða tíma sól-
arhrings vinnan fór fram. Væri
þurrkur og vantaði slátt var sjálf-
sagt að slá að nóttu til. Stundum
var farið til heiða og veiddur sil-
ungur eða værir þú á þeim tíma
sem grenjavinnsla fór fram varstu
líka liðtækur til þeirra starfa. En
stundum leist þér ekki á hvernig
saklausir yrðlingarnir voru lokkaðir
frá híbýlum sínum. Fannst það
jafnvel grimmd. Þú hefur ætíð litið
svo á að báðir aðilar ættu að hafa
jafnan rétt til að forða sér frá hætt-
um.
Gæfist tími frá amstri starfa var
farið í ferðalög. Þar nutum við til-
sagnar þinnar vel. Ætíð last þú fyr-
ir okkur fróðleik um þá staði, sem
við heimsóttum, það var þín deild,
enda vel fróður og góður miðlari og
skemmtilegur á að hlusta.
Oft var dvalið í sumarbústað hjá
ykkur hjónum á Húsafelli. Þar
þekktir þú hverja þúfu og hefur rit-
að bók um gönguleiðir þar. Eftir að
við hjónin fluttum á mölina hafa
þessar sumarferðir orðið lengri. Og
í nokkur skipti höfum við ferðast
saman erlendis. Þar varstu jafn
fróður og ratvís, var það líka eins
gott, það vantar í okkur.
Við viljum þakka þér yndislega
samfylgd í öll þessi ár, tryggð og
hjálp við okkur og okkar börn.
Söknuður okkar er sár, en við vit-
um að vel hefur verið tekið á móti
þér Gylfi minn, af þínu fólki.
Elsku Erla mín, Áslaug, Katrín,
Ormar og Brynhildur. Guð gefi
ykkur styrk.
Við vottum ykkur okkar dýpstu
samúð.
Hjördís og Eggert.
Þegar við kveðjum Gylfa Ás-
mundsson viljum við þakka honum
fyrir margra ára farsælt samstarf í
áfengisrannsóknahópnum á geð-
deild Landspítalans. Á löngum
starfsferli sínum sinnti Gylfi mörg-
um og fjölbreyttum viðfangsefnum.
Sennilega hafa þó ekki aðrir en
hans allra nánustu samstarfsmenn
vitað hvað hann hafði fjölþætta
reynslu og fékkst við margvísleg
verkefni. Á fyrstu starfsárum sín-
um sem sálfræðingur á Kleppsspít-
ala gerði hann t.d. tilraunir með
ýmiskonar meðferð við áfengismis-
notkun sem þótti nýstárleg hér á
landi. Þótt Gylfi stundaði alla tíð
sálfræðilega meðferð varð áfeng-
ismeðferð samt ekki sérsvið hans.
Hann gerðist virkur þátttakandi í
rannsóknum á misnotkun áfengis
og skaðsemisþáttum tengdum
áfengisneyslu og áfengisneyslu-
venjum. Eitt fyrsta verkefnið á
þessu sviði vann hann með Tómasi
Helgasyni, prófessor. Þetta var
rannsókn á félagslegum aðstæðum
og uppvexti ungra ofdrykkju-
GYLFI
ÁSMUNDSSON
✝ Gylfi Ásmunds-son fæddist í
Reykjavík 13. sept-
ember 1936. Hann
lést úr krabbameini
á Landspítala 4.
janúar síðastliðinn
og fór útför hans
fram frá Kópavogs-
kirkju 12. janúar.
manna. Frá upphafi
var Gylfi þátttakandi í
umfangsmikilli lang-
tímarannsókn á áfeng-
ismisnotkun og áfeng-
isneysluvenjum Ís-
lendinga undir stjórn
Tómasar. Þá var Gylfi
samstarfsmaður okkar
og Tómasar í rann-
sóknarverkefni til að
kanna áhrif þess að
sala á bjór var lög-
leidd árið 1989. Gylfi
starfaði með Norrænu
nefndinni um áfengis-
og vímuefnarannsókn-
ir (NAD)frá upphafi og tók m.a.
þátt í samnorrænum rannsóknar-
hópi hennar um skaðlegar afleið-
ingar áfengisneyslu. Í tengslum við
þá rannsókn kom hann sér upp
miklu gagnasafni um skaðsemis-
þætti tengda áfengisneyslu. Þessi
gögn nýtti hann m.a. til að rann-
saka tengsl áfengis og umferðar-
slysa svo og ölvunarakstur. Hann
hafði þá skoðun að sálfræðilegu
þættirnir væru sérlega mikilvægir í
rannsóknum á tengslum áfengis og
umferðarslysa og hafði ýmsar hug-
myndir um rannsóknir á því sviði.
Af öðrum rannsóknarverkefnum
Gylfa má nefna rannsóknir hans á
áfengismisnotkun sjómanna. Einn-
ig má geta rannsóknar hans á því
hvort áfengissala á Vestfjörðum
hefði aukist eftir snjóflóðin. Nið-
urstöður hans sýndu að áfengissala
minnkaði í kjölfar náttúruhamfar-
anna. Þessi niðurstaða vakti athygli
erlendra fræðimanna því að erlend-
ar rannsóknir sýna að fólk bregst
við slíkum áföllum með aukinni
áfengisneyslu. Auk þess að taka
þátt í ýmsum norrænum ráð-
stefnum og vinnuhópum sótti Gylfi
alþjóðlegar ráðstefnur Kettil Bruun
Society, sem er einn mikilvægasti
vettvangur þeirra sem starfa við
áfengisrannsóknir. Hann nýtti sér
allan þann fjölbreytileika í rann-
sóknum sem þar bauðst til að velja
úr það sem honum fannst áhuga-
vert og kynnti eigin rannsóknir af
hógværð og lítillæti. Fjöldi greina í
íslenskum og erlendum ritum ligg-
ur eftir Gylfa en hann átti líka ým-
islegt efni sem aldrei var sent til
birtingar.
Við vissum að Gylfi átti sér fleiri
áhugamál en fræðastörfin. Þegar
við höfum staðið fyrir fundum og
ráðstefnum hérlendis kom alltaf í
hlut Gylfa að skipuleggja skoðunar-
ferðir fyrir erlenda gesti. Eins og
margir aðrir var Gylfi þeirrar skoð-
unar að fræðimenn sem hingað
koma til að taka þátt í ráðstefnum
eigi að nota slík tækifæri til að
kynnast landinu og sögu þess. Er-
lendir félagar okkar minnast oft á
skemmtilega og fræðandi göngu-
ferð um miðborg Reykjavíkur með
Gylfa kvöldið fyrir árlega ráðstefnu
Kettil Bruun Society sem haldin
var í Reykjavík árið 1997. Borinn
og barnfæddur Reykvíkingur naut
hann sín vel þegar hann sagði frá
upphafi byggðar, Ingólfi Arnarsyni
og öndvegissúlunum. En Gylfi var
ekki síður á heimaslóðum í Borg-
arfirðinum þar sem við nutum síð-
ast félagsskapar hans. Norræna
nefndin um áfengis- og vímuefna-
rannsóknir (NAD) hélt rannsókn-
arráðstefnu í Reykholti í septem-
ber síðastliðnum og fór Gylfi með
hópinn í Húsafell. Sá staður var
honum sérlega kær því þar átti fjöl-
skyldan bústað í félagi við aðra.
Gestirnir höfðu mikla ánægju af
þessari ferð enda Gylfa annt um að
þeir fengju góðar viðtökur. Til
dæmis gerði hann sér sérstaka ferð
eitt kvöldið til að sækja stærðarinn-
ar hraungrýti því að hann gat ekki
hugsað sér að norskur kollegi færi
heim með grágrýtismola í þeirri trú
að hraun væri. Erlendir samstarfs-
menn minnast Gylfa með hlýhug og
þakklæti.
Í næstum tvo áratugi unnum við
með Gylfa. Sameiginlega höfum við
glímt við tilgátur og túlkanir, töflur
og texta. Hann reyndist okkur af-
skaplega góður samstarfsmaður,
traustur og tillitssamur. Hann tók
nýjum hugmyndum vel en var at-
hugull og varfærinn þegar hann
setti fram skoðanir sínar. Rann-
sóknir ganga mishratt og stundum
er erfitt að standa við tímaáætlanir.
Þannig myndast gjarnan álag sem
reynir á samstarf. Gylfa hefur ef-
laust stundum þótt nóg um ákafann
í okkur samstarfskonunum, einkum
þegar við vorum að reyna að ráðsk-
ast með hann sem var okkur eldri
og reyndari og hærra settur. Samt
var hann alltaf tilbúinn að gera það
sem við báðum hann um, en með
sinni góðlátlegu kímni gat hann
auðveldlega komið okkur niður á
jörðina. Gylfa var eiginlegt að
leggja gott til mála, hann gagn-
rýndi á sinn prúðmannlega hátt og
hrósaði þegar við átti. Að leiðarlok-
um viljum við þakka Gylfa fyrir
einstaklega ánægjulegt og gefandi
samstarf. Við söknum hans mjög og
munum ævinlega minnast hans sem
góðs vinar og fræðimanns.
Við sendum Erlu, eiginkonu
Gylfa, Brynhildi og öðrum börnum
þeirra hjóna okkar innilegustu
samúðarkveðjur.
Hildigunnur Ólafsdóttir og
Ása Guðmundsdóttir.
Gylfi Ásmundsson sálfræðingur
réðst til Kleppsspítala árið 1965 og
var upp frá því náinn samverka-
maður, ráðgjafi og vinur undirrit-
aðs. Hann varð síðar yfirsálfræð-
ingur og forstöðusálfræðingur
geðdeildar Landspítalans þegar
það starf var stofnað. Gylfi var
fyrsti sálfræðingurinn í fullu starfi
á sjúkrahúsi hér á landi. Það kom
því í hans hlut að móta sálfræði-
þjónustuna á spítalanum enda hafði
hann til þess mjög góðar fræðilegar
forsendur eftir sálfræðinám í Ed-
inborg, störf á Geðverndardeild
barna í Heilsuverndarstöðinni og
framhaldsnám í klínískri sálfræði í
Bandaríkjunum. En persónuleiki
Gylfa skipti ekki minna máli við
mótun og uppbyggingu þjónustunn-
ar. Hann ávann sér þegar í upphafi
traust og virðingu samstarfsmanna
og sjúklinga.
Gylfi var snyrtimenni, fríður sýn-
um, kvikur í hreyfingum, vel á sig
kominn andlega og líkamlega, með-
almaður á hæð og samsvaraði sér
vel. Hann var sérlega ljúfur og
kurteis í öllum samskiptum, skarp-
skyggn, ábyggilegur, samvisku-
samur, frekar dulur, hlédrægur og
rasaði aldrei um ráð fram, jafn-
lyndur og skipti sjaldan skapi, en
var þó engan veginn skaplaus.
Hann var samt framsækinn og
fylginn sér, en ekki metorðagjarn.
Vegna góðrar greindar, ljúf-
mennsku og lipurðar var sóst eftir
honum til ábyrgðar- og trúnaðar-
starfa, á sjúkrahúsinu, í stéttar-
félögum, Geðverndarfélaginu, Ör-
yrkjabandalaginu og víðar.
Eins og verða vill um slíka menn
átti hann erfitt með að neita nokk-
urri bón og hlóðust því á hann mikil
störf, sem tóku tíma frá klínískum
og fræðilegum hugðarefnum. Þrátt
fyrir það var Gylfi afkastamikill við
rannsóknir og ritstörf. Því miður
kom sjálfsgagnrýnin í veg fyrir að
hann lyki viðamiklu riti um Rorsch-
ach-próf hjá börnum sem hann
hafði byrjað á áður en hann hóf
störf á Kleppsspítalanum, riti sem
hefði fullnægt kröfum til doktors-
prófs. Gylfa var mikið í mun að nið-
urstöður rannsókna hans kæmu
fólki að beinum notum. Máske hef-
ur hann ekki verið sannfærður um
hvort þessi mikla rannsókn gerði
það, þrátt fyrir að niðurstöðurnar
hefðu mikið fræðilegt gildi fyrir
„dýnamíska“ sálfræði. En Gylfi
þýddi, staðlaði og ritaði um önnur
persónuleikapróf, sem mikið hafa
verið notuð síðan. Hann vann að
rannsóknum á heilsufari og per-
sónuleika togarasjómanna og ritaði
um þær, m.a. í Læknablaðið. Einn-
ig vann hann um aldarfjórðungs-
skeið að rannsóknum á neyslu
áfengis og afleiðingum hennar og
ritaði margar greinar og skýrslur
um þær, sem birst hafa á innlend-
um og erlendum vettvangi. Á síð-
ustu árum vann hann að rannsókn-
um á afleiðingum snjóflóðanna á