Morgunblaðið - 17.03.2001, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 17. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hvernig er orðið „algrím“ til
komið?
Svar: Orðið algrím er nýyrði fyrir
alþjóðaorðið sem heitir á ensku
„algorithm“. Það hefur áður verið
íslenskað sem algórithmi, algóriþmi
eða algóritmi. Það er dregið af eldri
orðmynd, algorism, sem aftur er
dregið af persneska mannsnafninu
al-Khowârizmî. Al-Khowârizmî
þessi var uppi á fyrri hluta níundu
aldar og er þekktur fyrir að rita bók
um reikniaðferðir, Kitab al jabr
w’al-muqabala. Af nafni þessarar
bókar er stærðifræðiorðið algebra
dregið. Bókin er til í íslenskri þýð-
ingu frá miðöldum í handriti sem
nefnist Hauksbók, og nefnist hún
þar Algorismus.
Al-Khowârizmî hét fullu nafni
Abu Ja’far Mohammed ibn Mûsâ al-
Khowârizmî, sem útleggja má sem
faðir Ja’fars, Mohammed, sonur
Moses, frá Khowârizm, en Khow-
ârizm er nú borgin Khiva í Uzbek-
istan.
Enska og alþjóðlega orðmyndin
algorithm er nýleg, sennilega frá
miðri tuttugustu öld, og er talin
vera afbökun á algorism vegna mis-
skilnings og ruglings við enska orð-
ið arithmetic. Orðið hefur verið lag-
að betur að íslensku máli með því að
breyta því í algrím, sem er hvor-
ugkynsorð og beygist eins og rím.
Annað íslenskt orð sömu eða svip-
aðrar merkingar er reiknirit. Af ís-
lensku orðmyndunum er hér mælt
með þeirri nýjustu, algrím.
Eins og nánar er útskýrt í öðru
svari á Vísindavefnum er algrím
forskrift eða lýsing sem segir
hvernig leysa megi tiltekið reikni-
vandamál. Algrím fyrir dagatalsút-
reikninga, svokölluð fingrarím, voru
lengi notuð bæði hérlendis og í öðr-
um löndum. Notkun þeirra krafðist
ekki skriffæra því að menn reikn-
uðu á fingrum sér eins og nafnið
bendir til. Á vefsíðum Almanaks
Háskóla Íslands eru reglur um
fingrarím, eftir Þorstein Sæmunds-
son stjörnufræðing. Þar kemur
fram að Íslendingar stóðu löngum
framarlega í fingrarímslistum og
Jón Árnason Skálholtsbiskup afrek-
aði það um miðja átjándu öld, fyrst-
ur manna að því er virðist, að semja
og gefa út fingrarímsreglur fyrir
gregoríanska tímatalið.
Tekið skal fram að orðin algrím
og fingrarím eru óskyld og af mis-
munandi uppruna, svo að það er
skemmtileg tilviljun að þau skuli
ríma bæði í merkingu og hljóðan.
Snorri Agnarsson, prófessor í tölv-
unarfræði við HÍ.
Hvað er sortuæxli og hvað
gerir það?
Svar: Sortuæxli eru illkynja æxli
sem eiga uppruna sinn í litar-
frumum húðarinnar. Þau geta
myndast í fæðingarblettum sem
fyrir eru eða komið í ljós sem nýir
blettir. Þess vegna er fólki ráðlagt
að hafa auga með slíkum blettum og
leita læknis ef breyting verður á
fæðingarbletti. Örsjaldan geta þessi
æxli einnig vaxið út frá lithimnu
augans. Ef húð verður fyrir út-
fjólublárri geislun, annaðhvort af
sólarljósi eða úr lömpum, eykst
hættan á illkynja æxlisvexti. Þannig
er til dæmis tíðni þessara æxla há
meðal útivinnandi fólks í sólríkum
löndum og tíðnin meðal Íslendinga
hefur aukist með auknum sólar-
landaferðum. Þetta á þó sér-
staklega við um þá sem eru ljósir á
hörund því dökkur húðlitur vernd-
ar. Við sem erum með ljósa húð ætt-
um því að nota sólarkrem með góð-
um varnarstuðli þegar við förum í
sólina og gæta þess vel að brenna
ekki.
Sortuæxli eru í 6. sæti fyrir konur
og 12. sæti fyrir karla í algengisröð
krabbameina á Íslandi og greinast
að meðaltali 18 konur og 12 karlar á
ári.
Meðan sortuæxlið er staðbundið
er yfirleitt auðvelt að fjarlægja það
með skurðaðgerð. Ef þessi æxli ná
hins vegar að dreifa sér til eitla og
síðan annarra líffæra og mynda
meinvörp geta þau verið með illvíg-
ari æxlum. Þegar svo er komið er
beitt lyfjameðferð. Sortuæxli eru þó
að sumu leyti nokkuð sérkennileg
og í rauninni eina krabbameinsæxli
manna sem getur vakið mjög
ákveðna ónæmissvörun. Þetta hefur
verið þekkt lengi fyrir það að
læknar tóku eftir því að sjúklingar
með þessi æxli gátu átt það til að
læknast eins og fyrir kraftaverk. Á
síðari árum hafa læknar og vís-
indamenn síðan reynt að notfæra
sér þetta og notið þá hliðsjónar af
stóraukinni þekkingu í ónæm-
isfræði. Of snemmt er að segja að
ónæmismeðferð gegn sortuæxlum
sé komin af tilraunastigi en tilraun-
irnar lofa góðu.
Helga Ögmundsdóttir, dósent í lækn-
isfræði við HÍ.
Ef ég væri staddur úti í hita,
gæti ég þá sett flösku ofan á
blautt handklæði til að kæla
hana?
Svar: Spurningin hittir nokkurn
veginn í mark en þó ekki alveg.
Svarið er já; það er hægt að nota
blautt handklæði í heitu og þurru
lofti til að kæla hluti, en þá er best
að vefja handklæðinu utan um hlut-
inn, hér flöskuna, og koma vöndl-
inum þannig fyrir að loftið eigi sem
greiðastan aðgang að honum.
Þetta byggist á því að tiltölulega
mikinn varma eða orku þarf til þess
að fljótandi vatn gufi upp. Þessi
varmi er til dæmis miklu meiri en
þarf til að bræða jafnmikið af ís, til
að hita vatn frá frostmarki upp í
suðumark eða til að hita, bræða eða
sjóða ýmis önnur algeng efni. Þegar
vatnið gufar upp tekur það til sín
varma frá umhverfinu sem kólnar
þá um leið nema það sé hitað jafn-
óðum.
Tölurnar í þessu eru þannig að
2260 kJ (kílójúl) þarf til þess að 1 kg
af 100 stiga heitu vatni gufi upp. Við
segjum þá að uppgufunarvarmi
vatns sé 2260 kJ/kg við 100 °C. Svip-
uð tala á við þó að vatnið sé að gufa
upp við lægri hita. Hins vegar þarf
aðeins 334 kJ til að bræða 1 kg af ís;
bræðsluvarminn er 334 kJ/kg við
0°C. Til að hita 1 kg af vatni um eitt
stig við 20 °C þarf 4,19 kJ og við
segjum að eðlisvarminn sé 4,19 kJ/
(kg K) þar sem K stendur fyrir hita-
stigseininguna kelvín, en eins mætti
þarna skrifa í staðinn °C. Til að hita
vatnið alla leið frá 0 °C upp í 100 °C
þarf um það bil 100 sinnum meiri
varma eða um 420 kJ á kg.
Við sjáum þessar tölur „að verki“
á hverjum degi á eldavélinni heima
hjá okkur. Þegar við sjóðum kart-
öflur í vatni er ekki fjarri lagi að við
notum 1 kg af vatni sem er upp-
haflega ekki langt fyrir ofan frost-
Hvernig er
orðið „algrím“
til komið?
Undanfarna viku hafa birst á Vís-
indavefnum svör um 5 hæstu fjöll Ís-
lands, sortuæxli, sýrustig, algrím, gerviþyngdarafl og hnattvæð-
ingu. Auk þess hefur það verið rætt hvort orðasamböndin „getur
ekki“ og „mun aldrei“ séu notuð óeðlilega mikið á Vísindavefnum.
Slóð vefsetursins er www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Ómar
Norrænir ferðamenn njóta sólar
erlendis. Tíðni sortuæxla meðal
Íslendinga hefur aukist með
fjölgun sólarlandaferða.
Þú sérð ísskápinn
kaldan að innan, með
snjó og ævarandi vetri,
vertrarafkimi.
Þú sérð sjónvarpið,
það sýnir mér allan
hinn stríðandi heim,
kvöld-brandara-miðdepill.
Þú sérð tilveru þína,
hún fangar hug þinn, eins og
lítið barn fiðrildi
í sólskininu
annar alheimsskapari.
(Einar Guðmundsson.)
Þegar draumaheimurinn er
skannaður og skynjuninni beint
niður í saumana líkt og um erfða-
rannsókn væri að ræða opnast
víddir nýrra tækifæra til að
skilja ferlið draum og þær mein-
ingar sem birtast svefninum.
Þroski manns er augljós vökunni
þegar barn fæðist, stendur upp
og gengur, verður unglingur,
giftir sig og flytur að heiman.
Innri þroskinn er hinsvegar ekki
jafn skýr en verður ljósari ef
hlustað er grannt og pælt í
draumum barnsins þegar það
hrekkur upp með andfælum frá
vondum draumi og smeygir sér
snöktandi upp í rúm til pabba
eða mömmu. Draumar barna
spegla sterkt það umhverfi sem
þau lifa í og myndmálið er tíð-
arandi hvers tíma. Þegar ég var
krakki upp úr 1950, var það
Grýla gamla sem ásótti mig í
martröðum en þess á milli flaug
ég í öðrum draumum sem fugl
fram af klettunum við Strand-
götu og út yfir Patreksfjörð.
Barn í Reykjavík þess tíma seg-
ist hafa verið hundelt í ljótum
draumum af tröllauknum feitum
verum en í öðrum snúið sér í
hring og flogið. Draumar nú-
tímans eru litaðir af fjölmiðlum
og þar verða hermenn, morð-
ingjar og ýmsar fígúrur úr kvik-
myndum og tölvuleikjum að þeim
„hetjum“ sem reka barnið áfram
gegnum martröðina. En martröð
barnsins eða „ljóti“ draumurinn
er kannski ekki svo svakalegur
þegar á reynir því kannski er
martröðin einmitt aðferð vitund-
arinnar til að ýta manni til
þroska og koma manni á næsta
stig eða þrep í tilverunni. Þegar
barn dreymir að það sé umkringt
hermönnum, gráum fyrir járnum
sem skjóta á það og þröngva því
að finna leið út og gegnum
drauminn án þess að bíða skaða
af, má líta þann draum sem ferð
frá einu þroskastigi yfir á annað.
Draumurinn er því fremur hjálp-
artæki en hræðari og hann fylgir
barninu ákveðið og örugglega yf-
ir þá erfiðu þröskulda sem liggja
milli tímaskeiða enda hlýtur það
að vera erfitt að rífa sig úr hlýju
og öryggi þess sem maður þekkir
og skilur, yfir í að stökkva inn í
óráðna og óvissa framtíð.
„Ein forvitin“ sendi
draum
Þennan draum dreymdi mig 13.
desember árið 2000.
Mér fannst ég vera í einbýlis-
húsi með stórum garði. Og fyllt-
ist hann af fuglum. Páfagaukum
með öllum sínum litum. Fuglar á
stærð við hrafninn en í gráum lit
yfir í grænan og sanseraðir. Og
enn stærri fuglar í rauðum lit yf-
ir í fjólublátt og litirnir breyttust
úr einum lit yfir í annan. Þetta
minnti á þegar norðurljósin
bylgjast um og skipta litum.
Mér fannst ég leita skýringa á
því hvaðan allir þessir fuglar
kæmu og var sagt að þeir kæmu
langt að. Og það væri útaf stóra
jarðskjálftanum suður í löndum.
Ráðning
Oft má skoða drauma frá fleiri en
einni hlið og fá út ólíkar merk-
ingar. Það er einmitt eitt af að-
alsmerkjum draumsins að gera
sig margræðan og dularfullan til
að villa mönnum sýn og láta þá
halda eitt en vita annað. En taki
menn drauma sína alvarlega og
leyfi þeim ekki að vaða villu og
reyk, þá má læra margt af þess-
um bíómyndum svefnsins.
Sé draumur þinn tekinn og
skoðaður köldum augum tákn-
Draumur og þroski
DRAUMSTAFIR Kristjáns Frímanns
Mynd/Kristján Kristjánsson
Gegnum nálarauga draumsins.