Morgunblaðið - 17.03.2001, Blaðsíða 64

UMRÆÐAN
64 LAUGARDAGUR 17. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
BYGGÐASTOFNUN sendi
fyrr í vikunni frá sér skýrslu
er ber heitið: Sjávarútvegur
og byggðaþróun á Íslandi.
Þetta er að efni til ágæt tölu-
leg samantekt á byggðaþróun
síðustu ára og breytingar í
rekstri sjávarútvegsfyrir-
tækja. Hins vegar eru þær
ályktanir sem skýrsluhöfund-
ur dregur eilítið sérstakar,
einkum sú að kvótatilfærslur
séu aðalhreyfiaflið í byggða-
þróun hérlendis. Nánar tiltek-
ið, að frjálst framsal aflaheim-
ilda hafi leitt til lækkunar
launa í fiskvinnslu og fólks-
flótta af landsbyggðinni. Hin
einföldu sambönd sem dregin eru
upp í skýrslunni á milli sjávarútvegs
og byggðar um landið eru full óná-
kvæm. Þessar skýringar stangast
ennfremur á við viðamikla rannsókn
sem Byggðastofnun lét gera á orsök-
um búferlaflutninga árið 1997, sem
og skýrslu um stjórnkerfi fiskveiða
og byggðaþróun sem Þjóðhagsstofn-
un lét frá sér fara í október síðast-
liðnum.
Vandi fiskvinnslunnar
Í hinni nýju skýrslu Byggðastofn-
unar er réttilega bent á að hlutfall
hráefnis af tekjum hefur aukist og
laun lækkað í fiskvinnslu. Þessa þró-
un er þó ekki hægt að rekja beint til
kvótakerfisins, heldur mun frekar til
aukinnar sjóvinnslu, frjálsra fisk-
markaða og aukinnar samkeppni.
Verð á fiskmörkuðum hefur farið
hækkandi og aukið kröfur um hag-
ræðingu í rekstri og bætta nýtingu
fiskvinnsluhúsa. Að auki hafa bættar
samgöngur gert landið að einu mark-
aðssvæði og er fiskur nú keyrður
landshornanna á milli til vinnslu. Af-
leiðingar þessa eru tvíþættar. Í
fyrsta lagi hefur vinnsla lagst af í
sumum fiskverkunarhúsum en auk-
ist í öðrum. Í öðru lagi hefur reynst
örðugt að hækka laun starfsfólks til
samræmis við það sem tíðkast í öðr-
um greinum og fá nýtt fólk til starfa.
Vandamálið hefur því ekki verið
skortur á störfum heldur lág laun.
Að hluta til hefur þetta verið leyst
með því að flytja inn erlent farand-
verkafólk, einkum frá löndum þar
sem tekjur eru lægri en þekkist hér-
lendis.
Sjómannasamningar
Tengslin á milli kvóta, afla og
heimahafnar eru einnig mjög laus-
leg. Kvótinn er skráður á skip, sem
síðan er skráð á ákveðna heimahöfn,
en engin trygging er fyrir því
að aflanum sé landað þar. Þá
eru heldur engin sjálfvirk
tengsl á milli þess hvar fiski er
landað og hvar hann er unn-
inn. Þau fiskvinnslufyrirtæki
sem standa hvað best stunda
bæði útgerð og vinnslu og
geta í raun keypt hráefni af
sjálfum sér á verði sem er
undir því sem gerist á fisk-
mörkuðum. Þess vegna er lík-
legt að ef sú krafa sjómanna
nær fram að ganga að allur
fiskur fari á markað muni
hagur fiskvinnslunnar versna
víða um land, jafnvel þótt fisk-
verð á mörkuðum kunni að
lækka með auknu framboði. Af þess-
um sökum geta yfirstandandi sjó-
mannasamingar skipt mjög miklu
máli fyrir þróun sjávarbyggða, þó
þessi kjaraáhrif séu ekki rædd í fyrr-
greindri skýrslu.
Dýpri orsakir
Ástæður fyrir fólksflutningum
geta verið mjög margvíslegar, s.s. af
félagslegum, atvinnulegum, heilsu-
farslegum og menntunarlegum
ástæðum, eins og kemur glögglega
fram í ágætri skýrslu Byggðastofn-
unar frá árinu 1997. Kvótaflutningar
eiga sér yfirleitt stað í tengslum við
hagræðingu af einhverjum toga, sem
er oft forsenda þess að fyrirtæki geti
greitt hærri laun. Þessar færslur
hafa því stutt við byggð á allmörgum
stöðum um landið, þótt það sé alls
ekki sjálfgefið að fólksfjöldi vaxi í
kjölfar bættrar kvótastöðu. Þvert á
móti. Fólksfækkun hefur jafnvel átt
sér stað á sumum stöðum sem bætt
hafa við sig kvóta. Kvóta- og fólks-
flutningar á milli sveitarfélaga eiga
sér því djúpar og flóknar orsakir.
Ekki er hægt að tengja þessa tvö at-
riði saman með svo afgerandi hætti
sem gert er í nýútkominni skýrslu
Byggðastofnunar.
Ljós sögunnar
Ekki er heldur hægt að skilja
þessar breytingar án þess að skoða
þær í sögulegu samhengi. Rót vand-
ans í mörgum smærri sveitarfélög-
um liggur í þeim óhóflegu fjárfest-
ingum í fiskveiðum og vinnslu sem
ráðist var í á 8. áratugnum. Það
leiddi til mjög örrar fólksfjölgunar
þann áratuginn á smærri stöðum,
sem nú er að nokkru að ganga til
baka. Afkastageta fiskvinnslunnar
vítt og breitt um landið hefur lengi
verið mun meiri en þörf er á og því er
viðbúið að staðir úti á landi takist á
um hráefni. Hér verður að hafa í
huga að þorskafli Íslendinga hefur
minnkað um helming frá því snemma
á níunda áratugnum. Þorskaflinn ár-
ið 1981 nam rúmlega 460 þúsund
tonnum, en leyfilegur heildarafli á
yfirstandandi fiskveiðiári er 220 þús-
und tonn. Íslensk útgerðarfyrirtæki
hefðu aldrei getað brugðist við þess-
ari miklu skerðingu án þess að mikill
samruni og hagræðing ætti sér stað,
og þá jafnframt að störfum fækkaði í
greininni. Frjálst framsal er lykillinn
að þessum árangri. Ekki má heldur
gleyma því að sjávarútvegur er ekki
einkamál landsbyggðarinnar, heldur
ein meginstoð íslensks efnahagslífs
og afkoma hans hefur því mikil áhrif
á lífskjör almennings hvar sem er á
landinu.
Ný haftastefna
Fram hafa komið tillögur um að
aflaheimildir verði teknar af stærri
útgerðum og dreift á nýjan leik.
Jafnframt er gert ráð fyrir því að
hefta framsal þeirra og þar með
binda kvótann við ákveðnar byggðir.
Landaðan afla má þó auðveldlega
flytja á milli staða og því verður í
raun að ganga lengra og festa vinnsl-
una niður í byggðarlögunum. Slík
stefna myndi verulega torvelda
framþróun í sjávarútvegi og leiða til
stöðnunar í greininni, jafnframt því
sem hún myndi rýra lífskjör þjóðar-
innar. Hér verður aftur að árétta að
störf í fiskvinnslu munu ekki freista
launþega nema laun þar verði sam-
keppnishæf við aðrar atvinnugrein-
ar. Og það verða þau ekki ef fram-
leiðniþróun stöðvast. Enda þótt
störfin héldust á sínum stað, myndu
fáir Íslendingar kjósa að vinna þau
og búa í viðkomandi byggðarlagi.
Þess vegna er mjög vafasamt að höft
á framsali aflaheimilda geti talist góð
byggðastefna þegar til lengri tíma er
litið.
Kvótinn og byggðirnar
Sveinn Agnarsson
Sjávarútvegur
Mjög vafasamt er, segja
Ásgeir Jónsson og
Sveinn Agnarsson, að
höft á framsali aflaheim-
ilda geti talist góð
byggðastefna.
Höfundar eru báðir hagfræðingar.
Ásgeir Jónsson
UNDANFARNAR
vikur hefur verið gerð-
ur fjöldi skoðanakann-
ana um Reykjavíkur-
flugvöll. Niðurstöður
þeirra eru allar á einn
veg. Meirihluti borgar-
búa er fylgjandi því að
hafa miðstöð innan-
landsflugsins í Reykja-
vík.
Það er einfalt mál að
segja nei eða já við
spurningu í síma. Ann-
að er að fylgja þeirri af-
stöðu eftir og hafa raun-
veruleg áhrif með
henni. Því er afar brýnt
að sem flestir borgarbúar taki þátt í
atkvæðagreiðslunni um flugvöllinn í
dag.
Viðhorf Reykvíkinga
í skoðanakönnunum síð-
ustu daga koma ekki á
óvart.
Meirihlutinn áttar sig
á því að flugvallarmálið
snýst um réttindi og
skyldur Reykjavíkur
sem höfuðborgar allra
landsmanna. Meirihlut-
inn áttar sig á því að
greiðar samgöngur eru
lífsnauðsyn – ekkert
síður fyrir þá sem búa í
borginni en þá sem búa
úti á landi. Jafnframt
skilja flestir mikilvægi
flugvallarins fyrir at-
vinnulífið á höfuðborgarsvæðinu.
Á þessari stundu getur enginn sagt
til um hvenær tímabært verður að
flytja flugvöllinn burt. Ef við tökum
ákvörðun núna um að Reykjavíkur-
flugvöllur hverfi úr Vatnsmýrinni eft-
ir 15 ár, erum við að grafa undan eðli-
legri þróun í samgöngum. Sú eina
skynsamlega ákvörðun sem við get-
um tekið er að greiða atkvæði með því
að flugvöllurinn verði áfram í Vatns-
mýrinni. Þannig er enginn skaði skeð-
ur. Þannig höldum við öllum leiðum
opnum og sköpum komandi borgar-
stjórnum svigrúm til að finna farsæl-
ustu lausn í sátt við landsmenn alla.
Höldum (flug-)
leiðum opnum
Friðrik Pálsson
Höfundur er formaður Hollvina
Reykjavíkurflugvallar.
Flugvöllur
Sú eina skynsamlega
ákvörðun sem við getum
tekið, segir Friðrik
Pálsson, er að greiða at-
kvæði með því að flug-
völlurinn verði áfram í
Vatnsmýrinni.
SL. MIÐVIKUDAG,
í fyrirspurnatíma á Al-
þingi, lagði ég fram fyr-
irspurn til heilbrigðis-
ráðherra. Tilefni
fyrirspurnar minnar
var að ég hef orðið
áþreifanlega vör við
vaxandi ugg meðal fólks
varðandi aukningu
krabbameinstilfella og
hugsanleg tengsl við
staðsetningu háspennu-
lína, spennistöðva og
fjarskiptamastra.
Hópur fólks á Sel-
fossi er nú afar uggandi
vegna fyrirhugaðs 32
metra hás fjarskiptamasturs inni í
miðjum bænum. Það spyr hvort hér
sé hætta á ferðum.
Er hægt að tala
um mengun?
Á Íslandi hafa ekki verið settar
neinar reglur um leyfilegan styrk raf-
segulsviðs. Nýlegar erlendar rann-
sóknir leiða æ meiri líkur að því að
hvers konar rafsegulsvið geti haft al-
varleg áhrif á heilsu og líðan fólks og
jafnvel valdið krabbameini.
Það er því ekki fráleitt að tala um
mengun!
En hvernig hefur rafmagn og raf-
segulmengun áhrif á heilsu fólks?
Er hugsanlegt að hjá þeim sem búa
í nágrenninu geti staðsetning þessara
mannvirkja valdið heilsuskaða?
Umræðan um rafsegulsvið og áhrif
þess á mannslíkamann eykst stöðugt
og undanfarin ár hafa augu almenn-
ings og fræðimanna beinst æ meira í
þá átt að skoða umhverfi okkar til að
komast að því hvort orsakavalda að
sjúkdómum og vanheilsu sé þar að
finna.
Nú nýlega hafa verið að berast
fréttir um að nú í fyrsta skipti hafi op-
inber bresk stofnun viðurkennt opin-
berlega að tengsl geti
verið á milli krabba-
meinstilfella og há-
spennulína.
Það er faraldsfræð-
ingurinn sir Richard
Doll sem nú kemur
fram með niðurstöður
þess efnis að börn sem
búa í grennd við há-
spennulínur eigi frekar
á hættu að fá krabba-
mein en önnur börn.
Það var sir Richard
sem fann tengslin á
milli reykinga og
lungnakrabba á sjötta
áratugnum.
Rafsegulsvið
og hvítblæði
Rannsóknarhópar í háskólanum í
Toronto og Hospital for Sick Children
tilkynntu að rannsóknir hefðu sýnt að
börn sem búa við há gildi rafsegul-
sviðs ættu frekar á hættu að fá hvít-
blæði en börn sem ekki bjuggu við
slík skilyrði. Þeir gerðu mælingar á
heimahögum veikra barna og komust
að því að tvisvar til fjórum sinnum
meiri líkur væru á að börn með hvít-
blæði hefðu búið við há gildi rafseg-
ulsviðs.
Þá hafa faraldsfræðilegar rann-
sóknir Dana og Svía sýnt fram á
tengsl milli hvítblæðis í börnum og
búsetu í nálægð við rafmagnsmann-
virki. Hið sama kann að gilda um full-
orðna, en um það er ekki vitað.
Ég tel nauðsynlegt að hugað sé að
þessum þáttum og hvort ekki sé tíma-
bært að koma háspennulínum í jörðu
þar sem íbúðarbyggð er.
Það hefur komið fram í viðtölum
við krabbameinslækna að umhverfis-
þættir vega um 70%, því læknavísind-
in væru komin svo langt í þróun lyfja
við krabbameini.
Kenningar eru um að tengja megi
farsímanotkun og tíðni heilaæxla við
notkun farsíma. Ekki er hægt að
draga neinar öruggar ályktanir um
skaðsemi geislunar frá farsímum eða
farsímastöðvum á heilsu manna.
Engu að síður hafa yfirvöld víða er-
lendis gripið til varúðarráðstafana,
m.a. í sveitarfélaginu Nesjö í Svíþjóð
þar sem víða er nú bannað að reisa
loftnet og sendimöstur fyrir GSM-
síma vegna geislunar.
Við eigum því að fara að öllu með
gát, rannsaka alla þessa þætti og gera
síðan ráðstafanir í kjölfarið. Varúðar-
reglu er oft beitt við lagningu orku-
flutningslína og er þá leitast við að
hafa þær ekki nálægt byggingum eins
og barnskóla og barnaheimili.
Heilbrigðiskerfi okkar er eitt það
besta í heimi þrátt fyrir fámenni. Við
Íslendingar eigum að vera í forustu á
þessu sviði. Við eigum að hafa metnað
til að rannsaka málin sjálf en ekki allt-
af að bíða eftir niðurstöðum að utan.
Hægt væri, t.d. í krabbameinsrann-
sóknum, að spyrja fólk hvar það hafi
búið sl. 10 ár.
Er samspil á milli
krabbameins og
háspennulína?
Drífa Hjartardóttir
Sjúkdómar
Nýlegar erlendar rann-
sóknir leiða æ meiri
líkur að því, segir Drífa
Hjartardóttir, að hvers
konar rafsegulsvið geti
haft alvarleg áhrif á
heilsu og líðan fólks
og jafnvel valdið
krabbameini.
Höfundur er alþingismaður.