Morgunblaðið - 17.03.2001, Blaðsíða 60

UMRÆÐAN
60 LAUGARDAGUR 17. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Um mannanöfn, fyrsti hluti
Í mannanafnafræðum (ono-
mastics) er margt sem við vit-
um ekki. Til dæmis skortir okk-
ur þekkingu á hugsunarhætti
og trúarlífi áa okkar. Þetta
veldur því að okkur hættir til að
skýra alþekkta nafnliði út frá
núverandi merkingu orðanna.
Vanþekking að þessu leyti og
misskilningur henni samfara
veldur því að sum góð nöfn hafa
orðið glötuninni að bráð.
Hvað merktu til dæmis nafn-
liðirnir hall og steinn í vitund
forfeðranna? Eitthvað annað og
meira en nú, svo algengir sem
þeir eru. Eitthvað miklu betra,
því að forfeðurnir trúðu á
stokka og steina. Það er blátt
áfram grátlegt að sjá lærða
menn þýða nafnið Hallótta með
orðunum „den lutande“. En
nafnið dó. Óttur merkir fullur
af einhverju og Hallótta hefur
verið rík af því góða sem forlið-
urinn sagði, en það var ekki
sögnin að hallast. Steinvör hef-
ur lifað af, þó að sumir hafi
haldið að það merkti kossköld.
Vör er sú sem ver, og Steinvör
er sú sem ver hið góða sem for-
liðurinn felur í sér, en það er
ekki grjót. Hallvör er hins veg-
ar dautt. En það hefur haft
svipaða eða jafnvel sömu merk-
ingu og Steinvör. En þegar
menn misskildu báða liði og
héldu að Hallvör þýddi munn-
skökk, þá dó þetta góða nafn.
Þetta eru aðeins fá dæmi af
fjölmörgum. Nafngift var (og
er) ekkert hégómamál. Ótelj-
andi sinnum eru goðmögnin til
kvödd í nafngjöfinni til þess að
veita barninu vernd og langt og
ríkulegt líf. Bæði nöfnin Jón og
Guðmundur eru dæmi þessa,
enda merkja þau nálega hið
sama.
Kolbeinn Tumason var bar-
inn grjóti til bana í Víðinesbar-
daga 1208. Hann var vinur Þor-
valds Gissurarsonar í Hruna.
Árið eftir ól Þóra Guðmundar-
dóttir, kona Þorvalds, son, og
nú vitna ég beint í Íslendinga
sögu Sturlu Þórðarsonar. „Töl-
uðu menn þá um við Þorvald, að
hann skyldi láta kalla eftir Kol-
beini. Þorvaldur svarar: „Eigi
mun minn sonur verða jafnvel
menntur sem Kolbeinn. En þó
hafa það vitrir menn mælt, að
menn skyldu eigi kalla sonu
sína eftir þeim mönnum, er
skjótt verða af heimi kallaðir.
Mun eg son minn láta heita
Gissur, því að lítt hafa þeir auk-
visar verið í Haukdælaætt, er
svo hafa heitið hér til.“ Þessi
Gissur varð jarl, og má skjóta
því inn að Gissur var eitt af
heitum Óðins. Íslensk alþýða
mótaði í stuðlum þennan máls-
hátt: Gifta fylgir góðu nafni.
Íslendingar eru ekki einir að
þessu leyti. Þýski nafnfræðing-
urinn Edward Schröder orðaði
það svo, að nafnið væri stutt
skáldleg bæn til guðanna um
gæfu barnsins. Enski fræði-
maðurinn John Ayton ritaði:
„Naming is magical. The de-
light, fear, reverence that we
experience in the face of the
phenomena of life, human be-
havior and the world around us
soak into the words we use to
name them. When we utter the
words, this power is released:
the force of the original is re-
produced, even magnified.“
Sigurður Eggert Davíðsson
cand. mag. gerði mér þann
greiða að þýða þetta á móður-
mál okkar.
„Nöfnin eru töfrum slegin. Í
þeim skynjum við gleði, ótta og
virðingu andspænis furðum lífs-
ins auk breytni okkar og um-
hverfis sem smjúga inn í nöfnin.
Í orðunum töluðum losnar
krafturinn, frumorkan endur-
nýjast og eykst.“


Guðríður B. Jónsdóttir á Ak-
ureyri sendir umsjónarmanni
bréf sem hann birtir með þökk-
um:
„Kæri Gísli. Það er eflaust að
bera í bakkafullan lækinn að
koma með eitt afbrigði enn af
textanum: Hversu gömul
o.s.frv. Það rifjaðist upp fyrir
mér, þegar ég las síðasta þátt
þinn [1097] um íslenskt mál að
ég heyrði móður mína oft raula
þennan texta þegar ég var barn.
Móðir mín var fædd og uppal-
in á Jökuldal en dvaldi, á sínum
yngri árum, á ýmsum stöðum á
landinu, s.s. í Reykholtsskóla í
Borgarfirði, í Reykjavík og á
Seyðisfirði. Ekki veit ég hvar
hún lærði þennan texta en hún
kunni ýmsa slagara, sem hún
lærði á Seyðisfirði árið 1937 og
þessi gæti vel verið einn af
þeim. Útgáfa móður minnar er
á þessa leið:
Hversu gömul var hún þá, hún Kittý,
Kittý Ká,
hversu gömul var hún þá? spurði’ hann
Púlli.
Hún var sex sinnum sjö,
tuttugu og átta mínus tvö,
alltof ung til að fara frá henni mömmu.
Ekki veit ég hvernig Púlli er
kominn inn í þennan texta en
mig grunar að Púlli hafi verið
notaður um einhvern ónafn-
greindan, svona rétt eins og við
segjum eða skrifum stundum
Jón Jónsson þegar við tökum
ónafngreint dæmi. Ég minnist
þess að hafa heyrt gamalt fólk
segja: „Ætli ekki það kvað
hann Púlli“ þegar það svaraði
einhverju eða jánkaði undir
eitthvað sem var óstaðfest.
Með bestu kveðju og kærri
þökk fyrir alla málfarsþættina
þína.“
Umsjónarmaður telur að
„lækurinn“ sé ekki enn barma-
fullur og er feginn nýjum upp-
lýsingum. Um Púlla vil ég ekk-
ert fullyrða, en til var maður að
nafni Páll Jónsson, nefndur
Púlli, og var frægur fyrir fyndin
andsvör og nokkuð frábrigði-
lega lifnaðarhætti.


Vilfríður vestan kvað:
Fanney veiddi þá alla á færi,
svo fagursköpuð um brjóst sín og læri;
já, þvílík júgur,
Jesús minn bljúgur;
mér fannst sem ég nýfæddur væri.


Ég þakka Stefáni Vilhjálms-
syni það skemmtilega bréf sem
hér fer á eftir. Skammstöfunin
V.H. er sjálfsagt Vilhjálmur
Hjálmarsson, faðir hans.
Berist til Gísla Jónssonar.
„Sæll og blessaður Gísli.
Ekki þótti mér ónýtt að frétta
meira af Kidda og þeim ónefndu
mæðgum. Mín útgáfa, sem ég
lærði af pabba, er svona:
Hvað var hún þá gömul Kiddi kall, Kiddi
kall?
Hvað var hún þá gömul Kiddi sæti?
Sex sinnum sjö,
tuttugu og átta betur tvö,
alltof ung til að fara frá henni mömmu.
Við erum þó sammála um ald-
urinn, þótt nafni minn vilji hafa
sjö sinnum sjö!
Líkur virðast benda til þess
að bragurinn sá arna sé þýðing
á erlendum texta við lag af
plötu. V.H. rámar í að hafa
heyrt lagið sungið á ensku.
- - -
Og eitt að lokum, óskylt
gömlum gamanmálum.
„... á meðan ég get ennþá
breitt smjörið...“ sagði Jónas
Kristjánsson, handritafræðing-
ur og ellilífeyrisþegi, í útvarps-
viðtali í gær og hafði ég ekki áð-
ur heyrt svo tekið til orða. Efast
jafnvel um að ég hafi heyrt al-
veg rétt. Kannast þú við þetta?
Lifðu heill.“
Frá umsjónarmanni: Jónas
mun hafa sagt „bleytt smjörið“,
en að bleyta smjörið merkir að
draga fram lífið.
Auk þess fær fréttastofa út-
varpsins stig fyrir að „fara fyrir
lista“ í staðinn fyrir allar „leið-
ingarnar“ eða „leiðslurnar“.
Og enn. Pétur Pétursson þul-
ur biður mig að skila þakklæt-
iskveðjum til Sigríðar Schiöth
fyrir lestur hennar í útvarpið,
hún hafi góðan framburð og
rödd og geri ekki skyssur.
Hann mælist til þess að hún lesi
framhaldssögu í útvarpið.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1101. þáttur
REYKJAVÍKURBORG er höfuð-
borg Íslands og hefur gríðarlega
mikilvægu þjónustuhlutverki að
gegna sem slík fyrir landið allt og
nýtur þess ríkulega hvað atvinnu og
efnahagsleg umsvif snertir. Hún
hýsir stjórnsýsluna, menningar-
stofnanir, heilbrigðisstofnanir, mið-
stöð ferðaþjónustu, stærstu atvinnu-
fyrirtækin og bankastarfsemina svo
eitthvað sé nefnt. Reykjavíkurhöfn
er stærsta fiskihöfnin og vöruflutn-
ingamiðstöð landsins og þaðan er
vörum dreift um land allt af fjöl-
mörgum dreifingarfyrirtækjum.
Reykjavíkurborg hefur m.a. náð
sterkri stöðu sinni vegna þess að
hún er miðstöð samgangna í landinu
í víðasta skilningi.
Reykjavíkurflugvöllur gegnir
gríðarlega mikilvægu hlutverki í
þessu sambandi sem miðstöð ís-
lensks innanlandsflugs sem veitir
landsbyggðarmönnum greiðan að-
gang að þeirri þjónustu sem
Reykjavíkurborg hefur upp á að
bjóða. Um hálf milljón flugfarþega,
sem eiga erindi til Reykjavíkur, fara
um Reykjavíkurflugvöll árlega. Tal-
ið er að um 1.100 manns hafi atvinnu
af beinni flugvallarstarfsemi og um
3.500 manns hafi atvinnu af afleitri
starfsemi hans svo hér eru miklir
hagsmunir í húfi fyrir Reykvíkinga.
Nú hefur R-listinn ákveðið að
efna til sérstakra kosninga um
framtíð Reykjavíkur-
flugvallar án þess að
hafa staðið fyrir víð-
tækri umræðu um
málið. Að vísu hefur
umræðan um skipu-
lagsmál vegna Vatns-
mýrarinnar verið mjög
gagnleg og tímabær,
margar skemmtilegar
hugmyndir komið
fram en að vísu ekki
allar raunhæfar.
Vangaveltur hafa
verið um hve mikið fé
væri hægt að fá fyrir
byggingarland sem
fengist ef flugvöllurinn
færi. Talað hefur verið
um mjög þétta og háreista byggð
sem mundi hýsa um 25.000 íbúa og
allt niður í 5.000 manna byggð. Auð-
vitað er byggingarlandið verðmæt-
ara eftir því sem byggðin er þéttari.
Ekki er vitað hvað R-listinn hefur
hugsað sér að byggja þétt, sú um-
ræða hefur ekki farið fram af þeirra
hálfu, og Reykvíkingar vita ekki
hvers konar byggð mun rísa í Vatns-
mýrinni þegar þeir ganga að kjör-
borðinu 17. mars nk. Þeim er boðið
upp á að kjósa um það hvort þeir
vilji að flugvöllurinn verði áfram í
Vatnsmýrinni eða fari til Keflavíkur.
Hversu þétt eða háreist byggð er
fyrirhuguð í Vatnsmýrinni ef flug-
völlurinn fer vita menn ekkert um.
R-listinn hefur ekki staðið fyrir
neinni umræðu um hvernig umferð-
armálin verða leyst þrátt fyrir það
að á þessu svæði öllu eru hvað
mestu umferðarvandamálin í borg-
inni.
Engin athugun eða umræða hefur
farið fram á vegum R-listans um
efnahagslegt gildi starfsemi flug-
vallarins og allra þeirra starfa sem
honum tengjast, eða hvaða tekjur
flugvöllurinn og afleit störf hans
færa Reykjavíkurborg.
Engin umræða hefur farið fram á
vegum R-listans um hlutverk flug-
deildar Landhelgisgæslunnar sem
gegnir lykilhlutverki fyrir almanna-
varnir ríkisins og öryggi borgarbúa
sem hefur aðsetur sitt á Reykjavík-
urflugvelli. Á vegum hennar er nú
hægt með mjög stuttum fyrirvara
að kalla út áhafnir, lækna og annað
sérþjálfað lið til leitar og björgunar-
starfa og einnig flutnings á fársjúku
fólki sem þarf að komast á hátækni-
sjúkrahús í Reykjavík.
Það er deginum ljósara að málið
er hvorki nægilega rætt eða und-
irbúið til þess að Reykvíkingar geti
tekist á um það hvort Reykjavík-
urflugvöllur eigi að vera í Vatns-
mýrinni eða fara til Keflavíkur. Að
málinu öllu er mjög illa staðið.
Atkvæðagreiðslan
ekki bindandi
Virtur lagaprófessor við Háskóla
Íslands segir að kosning um það
hvort flugvöllurinn eigi að vera
áfram í Vatnsmýrinni eða fara það-
an geti ekki orðið bindandi fyrir
borgaryfirvöld í framtíðinni eftir að
núverandi kjörtímabili lýkur. Og
með tilliti til þess hversu illa R-list-
inn hefur staðið að því að upplýsa
alla þætti málsins fyrir borgarbú-
um, er vart hægt að ætla að borg-
aryfirvöld framtíðarinnar taki nokk-
urt mark á þessu brölti R-listans
sem allir sjá þegar grannt er skoðað
að er ekkert annað en sýndarlýð-
ræði.
Lykillinn að þeim miklu endur-
bótum sem nú standa yfir á Reykja-
víkurflugvelli samkvæmt deiliskipu-
lagi byggist á samkomulagi
samgönguyfirvalda og borgarstjór-
ans í Reykjavík árið 1999. Í
tengslum við það samkomulag er
fyrirhugað að mjög fljótlega geti
skapast um 31 ha byggingarland í
Vatnsmýrinni með þeim hætti að
norðaustur-suðvesturbrautin verður
lögð niður en með brotthvarfi henn-
ar losnar að sunnanverðu talsvert
land í Skerjafirði sem getur hentað
mjög vel fyrir íbúðarbyggð. Við
norðurenda brautarinnar losnar
stórt landsvæði sem gæti hentað vel
undir margvíslega atvinnustarfsemi.
Jafnframt gerir deiliskipulagið sem
samkomulagið var um ráð fyrir því
að öll flugstarfsemi á vellinum verði
flutt á svæðið þar sem flugturninn,
flugstjórnarmiðstöðin og Loftleiða-
hótelið eru nú, austan
megin flugbrautanna,
við þetta losnar enn
meira landrými Skerja-
fjarðarmegin sem get-
ur nýst fyrir íbúðar-
byggð og starfsemi
Háskóla Íslands eða
aðra atvinnustarfsemi.
Með þessum breyt-
ingum á skipulagi
Reykjavíkurflugvallar
er verið að slá tvær
flugur í einu höggi.
Annars vegar fær
borgin verulegt land-
rými til uppbyggingar,
hins vegar er ráðist í
löngu tímabærar end-
urbætur á flugvellinum, uppbygg-
ingu miðstöðvar innanlandsflugs og
fegrun á umhverfi flugvallarins. Þá
mun æfingaflugið flytjast burt af
flugvellinum. Út á þetta gekk sam-
komulag samgönguyfirvalda og
borgarstjórans í Reykjavík fyrir um
einu og hálfu ári sem festi flugvöll-
inn í sessi til næstu 15 til 20 ára.
Ekki fer milli mála að hér var góð
sátt gerð. Reifaðar hafa verið hug-
myndir um að í framtíðinni mætti
vinna enn meira land í Vatnsmýr-
inni ca 39 ha. Með því að færa aust-
ur-vesturbrautina út að ströndinni á
flugvallarsvæðinu.
Nú hefur borgarstjórinn hlaupið
út undan sér og ætlar að koma sér
frá samkomulaginu við samgöngu-
yfirvöld.
Nú, þegar borgarbúar ganga að
kjörborðinu og kjósa um hvort
Reykjavíkurflugvöllur eigi að vera
áfram í Vatnsmýrinni eða fara til
Keflavíkur, þýðir það ef flugvöllur-
inn á að fara að allar framkvæmdir
við flugvöllinn verða í lágmarki og
ásýnd hans mun eflaust breytast lít-
ið.
Skattgreiðendur
borga brúsann
Reikna má með að undirbúningur
atkvæðagreiðslunnar kosti ekki
undir 40 milljónum króna þegar upp
verður staðið. Í einum af opnu fund-
unum í ráðhúsinu vegna flug-
vallarmálsins nefndi einn af virtum
sérfræðingum borgarinnar að
skipulagsvinnan á vegum borgar-
innar vegna flugvallarins kostaði nú
þegar ekki undir 300 milljónum
króna.
Hvernig sem atkvæðagreiðslan
fer mun flugvöllurinn vera í Vatns-
mýrinni næstu 15 til 20 árin. Mun
þessi skipulagsvinna nýtast þá?
Ekki er óeðlilegt að skattgreiðendur
spyrji því þeir borga jú brúsann.
Spyrja má hvort ekki hefði verið
raunhæfara að setja þessa peninga,
um 350 milljónir króna, í að byggja
upp hjúkrunarheimili fyrir aldraða
en þar kreppir skórinn svo sann-
arlega að. Það má geta þess að 40
milljónum króna verður varið af
R-listanum til uppbyggingar í þágu
aldraðra á þessu ári en litlar 15
milljónir á því síðasta .
Í haust þegar endurbótum við
Reykjavíkurflugvöll lýkur hefur 1,5
milljörðum króna verið kostað til
hans á grundvelli samkomulagsins
við borgarstjóra sem eru miklir pen-
ingar komnir frá skattgreiðendum
landsins. Nú hefur borgarstjórinn
hlaupið frá samkomulaginu við sam-
gönguyfirvöld og þykist af lýðræð-
isást skjóta málinu til úrskurðar
borgarbúa. En fram hefur komið
svo óyggjandi er að borgaryfirvöld í
framtíðinni eru ekki bundin af slíkri
kosningu. Hér er lagt í gífurlegan
kostnað sem hætta er á að skili litlu
eða engu.
Kjósum flugvöllinn
í Reykjavík
Jóna Gróa
Sigurðardóttir
Reykjavíkurflugvöllur
Sterk staða borgarinnar
er m.a. vegna þess,
segir Jóna Gróa Sigurð-
ardóttir, að hún er mið-
stöð samgangna í land-
inu í víðasta skilningi.
Höfundur er borgarfulltrúi
Sjálfstæðisflokksins.