Morgunblaðið - 17.03.2001, Blaðsíða 70

SKOÐUN
70 LAUGARDAGUR 17. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Náttúrufræðistofn-
un er á villigötum ef
marka má með hvaða
hætti stofnunin hefur
komið að umræðum
um skógræktarmál.
Henni er ætlað að
standa fyrir vísinda-
legum rannsóknum á
náttúru landsins, auka
þannig þekkingu og
vera til ráðgjafar um
skynsamlega nýtingu
þess.
Um nokkurt skeið
hefur stofnunin valið
að koma órökstuddum
glamuryrðum, oftast í
einni setningu, inn í texta hér og
þar, um skaðsemi skógræktar. Má
þar meðal annars nefna formála að
válistum sem stofnunin gefur út.
Þessar fullyrðingar eru ekki rök-
studdar í aðaltexta. Eins og frægt er
orðið lék stofnunin sama leikinn ný-
verið þegar umhverfisráðherra varð
fyrir því óláni að bera haldlausar
fullyrðingar Náttúrufræðistofnunar,
um að skógrækt sé ein helsta ógnin
við rjúpnastofninn, inn á Alþingi.
Skot í myrkri
Svo virðist sem gagnrýna hugsun
vanti hjá starfsmönnum Náttúru-
fræðistofnunar sem fjalla um skóg-
ræktarmál og er það bagalegt því
stofnanir, sem ætlað er að fást við
vísindi, verða að temja sér akadem-
ísk vinnubrögð og þankagang. Það
að slengja frá sér órökstuddum full-
yrðingum og hrópa úlfur, úlfur á
ekkert skylt við vísindi.
Nú er það svo að þjóðin er vel
menntuð og víðlesin og virðist auk
þess hafa lifandi áhuga fyrir að
kynna sér hvað eina um náttúru
landsins, ef það er sett fram með
áhugaverðum og málefnalegum
hætti. Því er málflutningur af því
tagi, sem Náttúrufræðistofnun hef-
ur tamið sér um skógrækt, ekki
vænlegur til árangurs, þótt hann
gæti e.t.v. gengið þar sem ólæsi og
fáfræði er ríkjandi.
Ólafur K. Nielsen fuglafræðingur
hefur fengið það vanþakkláta hlut-
skipti að klóra yfir glamur yfirboð-
ara sinna en varla verður séð að
hann geri það af sannfæringu. Á
visi.is staðhæfir Ólafur að rjúpan sé
ekki skógarfugl. Sú staðhæfing fær
varla staðist og er raunar alveg eins
hægt að halda hinu gagnstæða fram.
Fjallarjúpa er norræn tegund skóg-
arhænsna, af orraætt.
Náskyld henni er lyng-
rjúpa. Í norrænum
fræðiritum er kjörlendi
fjallarjúpunnar talið
vera víðibeltið sem
gjarnan myndar efri
skógarmörk til fjalla í
Skandinavíu. Kjörlendi
lyngrjúpunnar er í
birkibeltinu og þar sem
birki- og barrskógar
mætast. Báðar þessar
tegundir fara þó nokk-
uð út fyrir þessi mörk,
fjallarjúpan flytur sig
niður í barrskóginn og
upp til fjalla. Aðrar
tegundir skógarhænsna, sem halda
til neðar í skógunum, verja þó óðul
sín af mikilli hörku. Þessar fuglateg-
undir eru ekki til staðar hér og því
leitar rjúpan óhindrað í skógana
okkar, sem velkominn gestur. Ólafi
og raunar Ævari Petersen, í hans
annars ágætu og fallegu bók „Ís-
lenskir fuglar“, tekst listilega að
sneiða hjá því að kjörsvæði rjúp-
unnar er kjarrlendi og skógarjaðr-
ar. Ólafur segir í varnartilraun
sinni, í Morgunblaðinu þ. 8. mars sl.;
að „allar lífverur séu aðlagaðar
ákveðinni gerð búsvæða og þar og
aðeins þar fá þær þrifist“. Svo þröng
túlkun á búsvæðum rjúpunnar fær
varla staðist gagnrýna hugsun. Í
Noregi nær útbreiðslusvæði fjalla-
rjúpunnar eftir landinu nær endi-
löngu, eða um 2000 km frá norðri til
suðurs, þó aðeins til fjalla í suður-
hluta Noregs. Ef þessi makalausa
kenning Náttúrufræðistofnunar er
rétt, ættu þá ekki hinir víðlendu
skógar í Noregi að vera búnir að
ganga af rjúpunni þar dauðri?
Á Íslandi hefði rjúpan varla lifað
af þær gífurlegu gróðurfarsbreyt-
ingar sem hafa orðið hér frá land-
námi, ef aðlögunarhæfni hennar
væri eins lítil og Ólafur lætur í veðri
vaka. Varla finnst nokkur blettur á
landinu sem hefur ekki orðið fyrir
stórkostlegum breytingum við bú-
setu okkar hér í liðlega 1100 ár. Og
vísa ég til þess, að talið er að við höf-
um glatað 80% gróðurlendis, rýrt
það sem eftir stendur að sama
skapi, og skógarþekja hefur hrunið
úr 30–50% niður í 1%. Það er því
nærtækt að álykta að rjúpnastofn-
inn hefði, eins og lífríkið almennt,
gott af því að skógarþekjan ykist til
muna og langt umfram það sem
skógræktaráætlanir gefa fyrirheit
um. Ótal heimildir eru fyrir því að
rjúpnastofninn hafi verið mjög stór
hér á landi, áður en skógarnir tóku
að eyðast. Verður það að teljast trú-
legt, því það vita þeir sem stunda
útivist að séu einhvers staðar miklar
líkur á að rekast á rjúpur, þá er það
einmitt í þessum fáu og smáu skóg-
arvinjum sem tekist hefur að friða
og rækta. Þó ætla ég ekki hér að
fara út í þau neftóbaksfræði að
reikna milljónir rjúpna í löngu fallna
skóga.
Veikar forsendur
og einfaldanir
Ólafur slær fram þeirri fullyrð-
ingu, í Morgunblaðsgrein og á visi.-
is, að líklegt sé að 50–60 þúsund
rjúpuungar tapist árlega ef áætlanir
skógræktarmanna um ræktun
skóga næstu fjörutíu árin gangi eft-
ir. Þær forsendur sem hann gefur
sér eru því miður lítt ígrundaðar
einfaldanir. Í fyrsta lagi virðist hann
gefa sér að ferkantaður „lokaður
barrskógur“, svo notuð séu hans
orð, sem er 750–800 ferkílómetrar
að flatarmáli detti af himnum ofan
og lendi á bestu varplöndum rjúp-
unnar einn góðan veðurdag. Hið
rétta er að um er að ræða ræktun
skóga á hundruðum jarða vítt og
breitt um landið. Til stendur að
rækta margar tegundir barr- og
lauftrjáa á hverjum stað og gerist
það smátt og smátt á mörgum ára-
tugum. Í öðru lagi gefur hann sér að
skógrækt sé eingöngu stunduð á
mólendi, sem hafi verið hóflega nýtt
til beitar og því kvist- eða lynglendi,
því varla getur það talist kjörlendi
rjúpunnar ef runnagróðurinn vant-
ar. Þótt mólendi sé algengasta land-
gerðin á láglendi, er það því miður
svo, að aðeins lítill hluti þess er í því
ástandi að geta talist kjörlendi rjúp-
unnar. Þetta breytist þó frekar til
batnaðar með skógræktinni. Þá tal-
ar hann um skógrækt sem óaftur-
kræfa breytingu. Hér skortir sem
fyrr gagnrýna hugsun. Skógi má
líkja við trjábol sem hægt er að for-
ma að vild eða hreinlega höggva í
burtu og standa uppi með grósku-
mikið gróðurlendi. Það er því fjar-
stæða að nota hugtakið „óafturkræf
breyting“ á þennan hátt og missir
orðið við það merkingu. Eins má
spyrja: óafturkræf breyting á
hverju? Landi í tötrum, rofabörðum,
flögum, berum melum eða var ekki
mólendi skóglendi áður en skógarn-
ir eyddust sökum rányrkju? Senni-
lega er víðast hvar illgerlegt að end-
urheimta birkiskóga af sömu reisn
og þeirra sem uxu hér við landnám,
nema í skjóli barrskóga sem síðan
má fella ef vill. Þetta blasir hvar-
vetna við þar sem skógrækt hefur
verið stunduð í áratugi.
Ólafur virðist sammála því að
stofnstærð rjúpunnar ráðist einkum
af vetrarafföllum, sem eru mikil
vegna vosbúðar og skorts á fæðu,
auk veiða sem þá eru stundaðar.
Samt velur hann að hafa fyrst og
fremst áhyggjur af skerðingu varp-
landa og líta framhjá því að rjúpan
hefur jafnan bæði skjól og fæðu í
skóginum. Einnig virðist hann ekki
skilja að hvorki er vilji til né fram-
kvæmanlegt að teppaleggja heilu
sveitirnar með barrskógi og mér vit-
anlega eru engar áætlanir til um
það.
Heiðmörk eitt af
griðlöndum rjúpunnar
Af því að Ólafur nefnir Heiðmörk
sérstaklega og telur að bætt skilyrði
fyrir rjúpuna þar séu aðeins tíma-
bundin, þá er ágætt að nota Heið-
mörk sem dæmi um hve skógrækt
hefur jákvæð áhrif á rjúpnastofninn.
Heildarflatarmál Heiðmerkur er
u.þ.b. 2.500 ha að Elliðavatni frá-
töldu. Þar hefur verið stunduð skóg-
rækt í liðlega 50 ár. Barrskógar
þekja nú u.þ.b. 250 ha lands á Heið-
mörk. Ungskógur í uppvexti þekur
ámóta stórt landsvæði þar. Birki- og
víðikjarr, sem aðeins fundust nokkr-
ar hríslur af við friðun Heiðmerkur,
þekur u.þ.b. 400 ha af Heiðmerk-
urlandi og eykst jafnt og þétt. Því
sjá allir, sem á annað borð vilja sjá,
að Heiðmörk er og verður grið- og
varpland rjúpunnar um langa fram-
tíð. Má benda starfsmönnum Nátt-
úrufræðistofnunar, sem er til húsa
við Hlemm, að þaðan gengur stræt-
isvagn langleiðina upp í þessa úti-
vistarparadís höfuðborgarbúa.
Svipaða sögu má segja um flest
þeirra skóglenda sem friðuð hafa
verið á nýliðinni öld, þessi „lokaði
barrskógur“ er hvergi til nema í
hugskotum manna sem hafa hangið
of lengi í skúmaskotum við Hlemm.
Ekki verður séð að þeir „Hlemm-
verjar“ hafi kynnt sér svo mikið sem
eina skógræktaráætlun. Það stend-
ur ekki steinn yfir steini í málflutn-
ingi stofnunarinnar, þegar kemur að
skógrækt, og tilraunir stofnunarinn-
ar til þess að útskýra mál sitt hafa
hingað til aðeins gert málstað þeirra
fráleitari.
Það er svo rannsóknarefni af
hverju Náttúrufræðistofnun velur
að þegja þunnu hljóði yfir því að bú-
ið er að kveða niður þá lífseigu
kenningu að veiðar hafi engin áhrif
á rjúpnastofninn. Í grein sinni í
Morgunblaðinu, sem áður er vísað
til, vitnar Ólafur til „hins þekkta
norska rjúpnasérfræðings Johan B.
Steen“ og heldur því fram að hann
telji hækkun skógarmarka vegna
hlýnunar aðalorsök minnkandi
rjúpnastofns í Noregi. Vera má að
hann hafi einhvern tímann látið eitt-
hvað í þessa veru frá sér fara, en
hitt er þó víst að hann er mun
þekktari fyrir að hafa nær alla sína
tíð haldið því fram að veiðar hafi
engin áhrif á stofninn. Hann varð þó
fyrst verulega þekktur þegar hann
dró þessa kenningu til baka fyrir
nokkrum árum. Prófessor Johan B.
Steen hefur gengið mun lengra og
sagt að hægt sé að ganga mjög
nærri stofninum með sportveiðum.
Undir þetta taka aðrir norskir nátt-
úrufræðingar og veit ég ekki hvað
þeir hugsuðu ef þeir vissu hvað sum-
ir starfsfélagar þeirra á Íslandi eru
að bardúsa.
Sportveiði er eitt,
hernaður annað
Það er sem sagt orðið viðurkennt
meðal norskra náttúrufræðinga að
sportveiðar geti gengið mjög nærri
rjúpnastofnum og jafnvel útrýmt á
ákveðnum svæðum.
Það þrátt fyrir að norskir veiði-
menn gangi til rjúpna og skjóti að-
eins fugl á flugi. Atvinnuveiðar á
rjúpu þykja þar hrein fúlmennska,
akstur utan vega er stranglega
bannaður og sömuleiðis veiðar frá
eða við veg. Margskotabyssur eru
ekki notaðar til rjúpnaveiða í Noregi
frekar en í Svíþjóð, þar er tvíhleyp-
an vopn sportveiðimannsins. Brot á
þessum reglum varða við lög sem er
framfylgt með háum fjársektum og
löngu veiðibanni. Því miður kemst
hluti íslenskra veiðimanna upp með
að aka til rjúpna, ýmist á ofurjepp-
um eða vélsleðum og freta á rjúpna-
hópa með allt að 9 skota byssum.
Þennan rambóleik þarf að stöðva,
þannig að rjúpnastofninn og heið-
virðir veiðimenn fái notið sín, hvort
sem er í skóglendi eða ofan skóg-
armarka. Væri nær fyrir formann
SKOTVÍS, að hysja upp um sig bux-
urnar, og taka til í sínum röðum,
vinna gegn því með stjórnvöldum að
óhræsi séu meðal skotveiðimanna,
frekar en að fara með staðlausa stafi
í fjölmiðlum. Það hrökk síðast út úr
formanni SKOTVÍS í viðtali á Rás 2
á dögunum, að samtökin hefðu kost-
að rannsóknir Náttúrufræðistofnun-
ar á rjúpunni um nokkurra ára
skeið.
Það er því miður orðinn hvimleið-
ur kækur nokkurra ríkisstofnana að
gera út á sérfræðiálitamarkaðinn og
setja saman pöntuð álit í nafni vís-
inda eftir að hafa þegið væna dúsu.
Þetta á vitaskuld ekkert skylt við
vísindi. Ef þessar sömu stofnanir
ætla síðan að leggja þá aðila í ein-
elti, sem afþakka „sérfræðiálit“
þeirra þá heitir það þrýstingur
(enska: blackmail) og varðar við lög.
Lokaorð
Það er einlæg von mín, að sér-
fræðingar Náttúrufræðistofnunar
sjái að sér og láti af innihaldslausum
fullyrðingum um skógrækt. Þeirra
vegna vona ég að þeir nái áttum áð-
ur en ástandið á stofnuninni verður
orðið líkt sefjunarástandi.
Tillaga að meðferð er meiri útivist
og að ganga með opnum huga um
landið og skógana að hætti eins
mesta náttúrufræðings allra tíma,
Jónasar Hallgrímssonar. Ef það
dugar ekki væri athugandi að flytja
stofnunina þangað sem hún er í
betri tengslum við náttúruna.
SLEGGJUDÓMAR NÁTT-
ÚRUFRÆÐISTOFNUNAR
Einar Gunnarsson
Svo virðist sem gagn-
rýna hugsun vanti hjá
starfsmönnum Náttúru-
fræðistofnunar sem
fjalla um skógræktar-
mál, segir Einar Gunn-
arsson. Það er bagalegt
því stofnanir, sem ætlað
er að fást við vísindi,
verða að temja sér
akademísk vinnubrögð
og þankagang.
Höfundur er skógræktarfræðingur,
áhugamaður um útivist og góða
umgengni við landið.
Njálsgötu 86,
s. 552 0978
Sængur og
koddar í
úrvali
Eldaskálinn
Brautarholti 3, 105 Reykjavík
S: 562 1420, www.invita.dk
Við erum á horni
Brautarholts og
Mjölnisholts,
rétt fyrir ofan
Hlemm.
Nýr sýningarsalur
Opið hús
í dag kl. 11-16
Invita á Íslandi í 20 ár
Ýmis afmælistilboð
- persónulega eldhúsið