Morgunblaðið - 24.03.2001, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 24. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Voru útrýmingarbúðir nas-
ista í seinni heimsstyrjöld-
inni allar utan Þýskalands?
SVAR: Í meginatriðum er svarið
já, því að nasistar reistu allar af-
kastamestu búðir sínar á pólsku
landsvæði.
Nokkur útrýming fór þó fram í
þrælkunar- og fangabúðum innan
landamæra Þýskalands: Til dæmis
voru rúmlega 31.000 manns tekin af
lífi í Dachau, sem er skammt frá
München, tæplega 57.000 í Buchen-
wald, sem er rétt hjá Weimar, og
um 50.000 í Sachsenhausen, sem er
ekki langt frá Berlín. Þá má nefna
að nasistar reistu útrýmingarbúðir í
Mauthausen í grennd við Linz í
Austurríki skömmu eftir að þeir
innlimuðu það í Þýskaland árið
1938, og þar var tæplega 103.000
manns útrýmt.
Þetta eru hins vegar smámunir í
samanburði við þá útrýmingu sem
átti sér stað innan Póllands: Í Majd-
anek myrtu nasistar til dæmis um
200.000 manns, í Chelmno rúmlega
200.000, í Belzec um 600.000, í Sob-
ibor um 250.000, í Treblinka tæp-
lega 1.000.000 og rúmlega 1.250.000
í Auschwitz. Stundum er sagt að
þessar fimm síðastnefndu búðir hafi
verið einu réttnefndu útrýming-
arbúðir nasista, en þá ber að hafa í
huga að útrýming fór einnig fram í
þeim fjölmörgu þrælkunar- og
fangabúðum sem þeir ráku, þar sem
fangarnir féllu úr hungri, vosbúð,
sjúkdómum eða sakir illrar með-
ferðar.
Lítum stuttlega á aðdraganda og
þróun þessarar útrýmingar. Hitler
stefndi ekki aðeins að heims-
yfirráðum, heldur var síðari heims-
styrjöldin órjúfanlega tengd því
markmiði nasista að „hreinsa“ álf-
una af gyðingum. Mikill meirihluti
þeirra bjó í Austur-Evrópu og
skipuleg útrýming á þeim hófst með
innrásinni í Sovétríkin sumarið
1941, þar sem sérsveitir SS-manna
fylgdu í kjölfar innrásarliðsins og
stjórnuðu fjöldaaftökum allt frá
Eystrasaltslöndunum og suður til
Krímskaga og Kákasus. Oft tóku
þýskir hermenn og lögreglumenn
frá hersetnu löndunum þátt í aftök-
unum en talið er að þessar „hreins-
anir“ hafi kostað um 1.250.000 gyð-
inga lífið; að auki myrtu sveitirnar
hundruð þúsunda annarra.
Snemma varð þó ljóst að þessar
fjöldaaftökur ollu miklu álagi á af-
tökusveitirnar, einkum þegar verið
var að myrða konur og börn, og að
auki var erfitt að halda aftökunum
leyndum. Því var farið að þróa aðr-
ar aðferðir, til dæmis svokallaða
gasvagna, en fyrstu tilraunir með
þá höfðu raunar verið gerðar 1940.
Þetta voru lítið breyttir flutn-
ingabílar með loftþéttu húsi og inn í
það var útblástur vélarinnar leidd-
ur. Í fyrstu útrýmingarbúðum nas-
ista, sem opnaðar voru í Chelmno í
desember 1941, voru til dæmis ein-
göngu notaðir gasvagnar. Talið er
að samtals hafi um 700.000 manns
verið tekin af lífi með vögnunum í
Austur-Evrópu. Aðferðin skilaði þó
ekki þeim árangri sem menn vildu
því að enn þótti álagið á SS-
mennina of mikið. Þess vegna var
farið að huga að jarðföstum gas-
klefum.
Tilraunir á nokkrum stöðum inn-
an Þýskalands með að myrða
þroskahefta í lokuðum klefum með
kolsýringi (CO) höfðu hafist í byrj-
un árs 1940. Við skipulag útrýming-
arbúðanna í Belzec, sem tóku til
starfa í febrúar 1942, færðu SS-
sveitirnar sér í nyt niðurstöður
þessara tilrauna og reynsluna af
rekstri gasvagnanna. Byggðir voru
rúmgóðir og loftþéttir gasklefar og
notaður var útblástur frá bensín-
eða díselvél til að myrða fórn-
arlömbin. Í útrýmingarbúðunum
Sobibor og Treblinka, sem opnaðar
voru skömmu síðar, var sömu að-
ferð beitt.
Hún var einföld að því leyti að til-
tölulega auðvelt var að verða sér úti
um bensín eða olíu. „Gallinn“ við
hana var þó sá, ef þannig má að orði
komast, að í sumum tilfellum misstu
fórnarlömbin aðeins meðvitund í
gasklefunum og „þurfti“ þá að
skjóta þau eftir á. Á tímabilinu frá
desember 1942 til september 1943
var þessum þremur búðum því lok-
að. Upp frá því og þangað til Rauði
herinn náði Póllandi á sitt vald, tók
Auschwitz við flestum fórn-
arlömbum nasista.
Búðirnar í Auschwitz voru upp-
haflega aðeins einar af mörgum
fangabúðum sem nasistar reistu í
kjölfar innrásar sinnar í Pólland
1939. Þær voru ætlaðar 10.000 föng-
um en vorið 1941 var ákveðið að
gera þær að þrælkunarbúðum þar
sem um 100.000 manns áttu að
vinna í efnaverksmiðju sem stórfyr-
irtækið I.G. Farben reisti á staðn-
um. Í júlí 1941 ákváðu svo nasistar
að búðirnar yrðu aðalmiðstöð út-
rýmingar á gyðingum. Auschwitz
þótti henta vel til slíks, meðal ann-
ars vegna nálægðar við borgina
Kraká, þar sem járnbrautir mætast
frá stórborgunum Berlín, Varsjá og
Vínarborg. Þangað skyldi ekki að-
eins flytja fórnarlömb frá Póllandi
heldur einnig frá Þýskalandi,
Frakklandi, Hollandi, Belgíu,
Tékkóslóvakíu, Grikklandi og Ung-
verjalandi.
Til þess að Auschwitz gæti gegnt
þessu hlutverki þurfti að finna upp
afkastamikla aðferð til útrýmingar.
Tilraunir leiddu í ljós að blásýra
(HCN) væri „hentug“: Hún er
nefnilega bráðdrepandi því að ekki
þarf nema um 50 grömm til að
myrða um 1000 manns. Hún verkar
fyrst á frumur í öndunarvegi fórn-
arlambanna og leiðir oftast til þess
að þau kafna á fáum mínútum.
Fyrsta flutningalestin kom með
fórnarlömb til Auschwitz í febrúar
1942. Afgreiðsla lestanna fór þannig
fram að karlar voru skildir frá kon-
um og börnum þegar fórnarlömbin
höfðu verið rekin frá borði. Næst
völdu læknar þá úr hópunum tveim-
ur sem þeir töldu nægilega hrausta
í þrælkunarvinnu. Valið var tilvilj-
anakennt en sjötti til sjöundi hver
var valinn til vinnu, og samtals urðu
202.499 manns fyrir valinu á þeim
tíma sem búðirnar voru í rekstri.
Lasburða fólk, ófrískar konur, börn
og gamalmenni áttu litla sem enga
möguleika á að komast í hóp „út-
valdra“. Þeir fáu sem valdir voru til
vinnu komust hjá því að vera sendir
umsvifalaust í gasklefana; á hinn
bóginn var aðbúnaður þeirra það ill-
ur að meirihluti þeirra lést af völd-
um kulda, vinnuþrælkunar, pynt-
inga, vannæringar eða sjúkdóma.
Stærstu gasklefarnir í Auschwitz
rúmuðu hátt í 2000 manns, en sam-
tals mátti taka þar af lífi um 8000
manns samtímis. Lofthæð í klef-
unum var lítil svo að eiturgasið
nýttist sem best. Lyftur auðvelduðu
flutning á líkunum úr gasklefunum
og upp að líkbrennsluofnunum en
sérsveitir fanga sáu um þann flutn-
ing. Þarna voru einnig tilrauna-
stofur þar sem læknar, eins og til
dæmis Josef Mengele, „engill dauð-
ans“, gerðu mannskæðar „vísinda-
tilraunir“ á fórnarlömbum. Þá var
þar aðstaða til að skjóta fórnarlömb
til bana og til að bræða gullfyllingar
úr tönnum, svo að eitthvað sé nefnt.
Afleiðingar þessara „iðnvædd-
ustu“ fjöldamorða mannkynssög-
unnar blasa við í Póllandi nútímans:
Þar sem áður bjuggu um 3,3 millj-
ónir gyðinga, búa nú aðeins fáein
þúsund.
Bókin Býr Íslendingur hér?
Minningar Leifs Muller eftir Garð-
ar Sverrisson er góð heimild um líf-
ið í þrælkunarbúðunum í Sachsen-
Vísindavefur Háskóla Íslands
Voru útrýmingarbúðir nas-
ista í seinni heimsstyrjöld-
inni allar utan Þýskalands?
Svör streyma nú inn á Vís-
indavefinn svipað og verið hefur
lengst af í starfsemi hans, það er að segja 20–30 ný svör á viku.
Gestir sem það vilja hafa því sífellt eitthvað nýtt að skoða. Heild-
arfjöldi svara er kominn á fjórtánda hundrað á þeim fjórtán mán-
uðum sem liðnir eru síðan vefsetrið var opnað. Áætla má að þetta
samsvari um 2000 blaðsíðum í bókum.
Undanfarna viku hafa meðal annars birst á Vísindavefnum svör um
íslenskar köngulær sem bíta, hvað er inni í Kaaba í Mekka, hvenær
maður er sekur um glæp, hvernig við vitum hvort verið er að dæma
réttan mann, um rottur á Íslandi í tímans rás, um það hvernig og
hvers vegna vatn frýs, hvort við hefðum tugakerfi ef við hefðum
ekki 10 fingur, hvort núll sé slétt tala, um eitur í sveppum í Kjarna-
skógi, um neyslu fenolftaleins, um kaupmáttarjafnvægi, meðalhag-
vöxt á 20. öld, fjárfestingar í evrum, verðminnsta gjaldmiðilinn,
fjármögnun viðskiptahalla, gin- og klaufaveiki og skilgreininguna á
plánetum og reikistjörnum.
VÍSINDI
 ! " 
#$%
'#-./ 01
23$ 
45%3
67 78.3$97
3$13-
8 /? 5
@ 
5@F @

2  / ?B
 77
<  @@

.:
5 ? G

HFG   @
.@ : 
 @ 7 

5
 "
5 9@@



 @
?  IG

<? J7@ H 
 

2 7 ?
@: H ?
. 
 F@ @
@ ?7   H@2 

I@
?2@
. "
;@ K @G >F@G
8
5
2 
5

I@@

 2 ;


Ó, nótt! mér kær, hve notalegt það er,
er niðamyrkrið þétta skýlir mér,
því ég á ekkert; enginn vill mig sjá;
auðnulaus ég reika til og frá.
Þú, svarta nótt, ert helgust hjarta mínu.
Ég halla mér að dökku brjósti þínu.
(Vilhjálmur frá Skáholti.)
Engin nótt er eins, enginn vakir
sömu nótt, sefur hana eða dreymir á
sama hátt. Samt er nóttin það eyland
sem allir þekkja, elska og þrá eða
forðast eins og pestina. Hýið dökka
sem kallað er myrkur og leggst yfir
mennina þegar sólin sest í sæ, eru
synir og dætur tunglsins sem sækja
mennina heim og sveipa þá líninu
blakka sem töfrar og tryllir, gefur og
tekur, grætur eða hlær.
Í draumafræðinni á nóttin og
hennar fylgifiskar þokkalegan sess,
þar er svertan persónugerð í skugg-
um sem skjótast um draumana með
ýmsar meiningar á hröðum höndum
og munu þar vera ómeðvitaðir þætt-
ir sálarlífsins á ferð. Þeim fylgja alls-
kyns fygli með ólíkar ásjónur sem
tengjast nóttinni og þá oftar dekkri
hliðum hennar eins og púkum eða
skrattanum sjálfum líkt og hrafninn
fágaði sem nú er orðinn „skóg-
arþröstur“ í Reykjavík. En frændi
hans svartþrösturinn er einmitt út-
sendari og tákn manns eigin sjálfs
sem flýgur út úr nóttinni og inn í
drauminn. Skýrari persónur en jafn
ómeðvitaðar eru til dæmis negrar í
draumum hvítra manna sem tákn
um framandleika. Nóttin er flestum
framandi því hún rúmar allt það sem
við þekkjum en þekkjum ekki og ótt-
umst. Nóttin er samt hlý og notaleg
enda sækjum við í myrkrið í draum-
um okkar til að upplifa þægindin og
áhyggjuleysið sem leg móðurinnar
veitti okkur forðum, þangað förum
við til að kanna grunninn að prjáli
okkar hér og nú. Myrkrið er einnig
merki óendanleikans og þótt það
breytist með vorinu í glært og gegn-
sætt myrkur, heldur það áfram að
vera dularfullt, seiðandi og fullt af
nótt.
Draumar frá „Dimmu“
1 (fyrir 2 árum). Mér fannst sem ég
væri úti á víðavangi, ekki langt frá
heimili mínu (staður sem ég fer oft á)
að vetri til, það var snjór yfir öllu,
hvergi sást í dökkan díl og mikill
kuldi. Í fjarska sá ég þúfu og yfir
henni sveimaði fálki, eins og eftir
bráð svo ég gekk að þúfunni og sá þá
þrjá fugla húka þar eins og í skjóli
fyrir kuldanum og fálkanum, fugl-
arnir voru rjúpa, stokkönd og skóg-
arþröstur. Mér finnst ég taka
fuglana upp og setja þá í bílinn minn
sem ég átti þá (hvítur fólksbíll), og
þegar ég er búin að því og horfi í
kringum mig finnst mér eins og það
séu deyjandi fuglar út um allt (það
var mikið frost í þessum draumi),
mér finnst ég þurfa að bjarga þeim
frá því að deyja úr kulda. Ég hugsa
með mér að ég verði að fara heim og
skipta um bíl og fara á jeppanum
(maðurinn minn á svartan jeppa) og
smala öllum fuglunum í skottið á
honum og geyma þá í bílskúrnum
þangað til frostið gangi yfir. Ég hafði
áhyggjur af því að maðurinn minn
yrði nú ekki ýkja hrifinn af því að ég
safnaði fuglum í bílinn hans og bíl-
skúrinn og allt yrði vaðandi út í
fuglaskít, en ég ákvað samt að gera
það.
2 (janúar 2001). Mér finnst ég
standa í sjónvarpsholinu (sem er
miðsvæðis í húsinu) heima hjá mér
og í um 3 sentimetra djúpu vatni
sem mér fannst liggja yfir öllu hús-
inu (ég bý í raðhúsi), mér fannst ég
horfa inn í stofu, eldhús, forstofu og
svefnherbergisgang og sá vatnið
þar. Ég sá ekki vatn í hinum her-
bergjunum en mér fannst að það
væri allt á floti þar líka, vatnið var
tært og mér fannst ég vera hissa á
þessu og undraði mig á því hvaðan
það kæmi.
Ráðning
Það er svo skrýtið með okkur menn-
ina að við sjáum oft ekki það sem
stendur okkur næst, skiljum ekki
Draumanótt
DRAUMSTAFIR Kristjáns Frímanns
Mynd/Kristján Kristjánsson
Nóttin.