Morgunblaðið - 24.03.2001, Blaðsíða 46

MENNTUN
46 LAUGARDAGUR 24. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
S
em föður brá mér sann-
arlega í brún. Varð
hreinlega flökurt.
Missti nánast mátt.
Ég fylltist einhvers
konar reiði sem ég hef aldrei
fundið fyrir áður. Varð ósjálfrátt
hugsað til dætra minna þriggja.
Faðmaði þær í huganum.
Enn einu sinni kom í ljós hve
ein ljósmynd getur haft mikil
áhrif.
Það var dag einn fyrir rúmum
sextíu árum að þýskur hermaður,
Heinrich Jöst að nafni, fór í
gönguferð með myndavélina sína.
Jöst, hótelhaldari sem orðinn
var liðþjálfi í þýska hernum, átti
afmæli þennan dag, 19. sept-
ember 1941, varð 43 ára. Honum
hafði verið
gefið frí í til-
efni dagsins,
Jöst var í
góðu skapi og
hlakkaði til
afmæl-
iskvöldverðar á Bristol-hótelinu,
því besta í höfuðborg Póllands,
en þangað hafði hann boðið
nokkrum vinum.
Ekkert varð af matarboðinu.
Jöst aflýsti því. Göngutúrinn
breyttist nefnilega í martröð þeg-
ar honum varð ljós viðbjóðurinn
sem stjórnarherrarnir sem hann
vann hjá stóðu fyrir. Ljósmynd-
irnar sem hann tók á einföldu
Rolleiflex-vélina sína komu ekki
fyrir almenningssjónir fyrr en
áratugum síðar. Jöst skammaðist
sín svo mikið fyrir ömurleikann
sem hann skrásetti þennan dag,
að strax að stríði loknu faldi hann
myndirnar og sýndi þær ekki
nokkrum manni fyrr en skömmu
áður en hann lést 1983. Þá lét
hann þær í té þýskum blaða-
manni sem sýndi hluta þeirra í
Ísrael en nú birtast þær í fyrsta
skipti allar, í nýrri bók.
Þetta var í gyðingagettóinu í
Varsjá.
„Fram að þessum degi hafði ég
ekki hugmynd um þann hrylling
sem átti sér stað, þó ég væri full-
orðinn,“ er haft eftir Jöst.
Margar myndanna eru áhrifa-
miklar; hryllilegar. Lýsa vel öm-
urlegum aðstæðum þar sem fá-
tækt, hungur og dauði öskra á
þann sem á horfir. En myndin
sem vísað var til í upphafi er að
mínu mati einstök. Hún prýðir
forsíðu Sunday Times magazine
11. þessa mánaðar: lítið barn,
gæti verið fjögurra, fimm ára –
það veit enginn – liggur á mag-
anum á gangstétt og starir upp í
átt að ljósmyndaranum. Í baksýn
eru þrjú ungmenni sem gjóa aug-
um að barninu en láta það af-
skiptalaust. Jöst lýsti aðstæðum
svona: „Á gangstétt við hlið-
argötu sá ég þetta örsmáa barn
sem var orðið ófært um að standa
upprétt. Þeir sem leið áttu hjá
stöðvuðu ekki. Til þess voru börn
sem þetta of mörg.“
Þegar Jöst fór í „rölt gegnum
víti“ eins og blaðamenn á Sunday
Times kalla ferðina, hafði ástand-
ið verið eins og hann lýsir því í
um það bil eitt ár.
Barnið var of máttvana af
hungri til að standa upp. Augna-
ráð þess er í raun ólýsanlegt. Úr
því má lesa spurninguna Hvað
hef ég gert til að eiga þetta skil-
ið?, ef til vill Fer þessu ekki að
ljúka? Ómögulegt er að geta sér
til um það.
Ég horfði einu sinni sjálfur í
augu ungs drengs sem leið ber-
sýnilega mjög illa. Hann var á
svipuðu reki og barnið í Varsjá;
berfættur eins og það, í skítugum
lörfum eins og það, svangur eins
og það – en reyndar ekki svo illa
haldinn af hungri. Þetta var í
Albaníu 1991. Hálfri öld eftir að
barnið í Varsjá þjáðist vegna
grimmdarverka nasista.
Ég hitti fullorðið fólk í Saraj-
evo fyrir nokkrum misserum sem
leið mjög illa. Það hafði misst allt
sitt og taldi framtíðina vonlausa.
Það dró fram lífið á einhvern
óskiljanlegan hátt.
Ég horfði upp á bláfátæk götu-
börn í Nýju-Delhí á Indlandi
seint á síðasta ári og fylltist enn
og aftur hryllingi vegna þess hve
heimurinn sem við búum í getur
verið ömurlegur. Mannfyrirlitn-
ingin sem þar blasti við var ótrú-
leg. Margt fólk leit á annað fólk,
stéttleysingjana, sem hvern ann-
an óþrifnað á götunum.
Þegar Heinrich Jöst var eitt
sinn spurður að því hvernig hon-
um leið þegar hann gekk um gyð-
ingagettóið í Varsjá svaraði
hann: Maður hugsar ósjálfrátt;
Guð minn góður, í hvers konar
heimi lifum við? Því miður eiga
þessi orð við enn þann dag í dag.
Hvers konar heimur er það þar
sem jafnmörgu fólki líður jafnilla
og raun ber vitni? Hvers konar
þjóðfélag er það þar sem dæmi er
um að 13 ára börn selji sig; fjár-
magni neyslu vímuefna með því
að selja aðgang að líkama sínum.
Hvernig getur það gerst að
barnavændi eigi sér stað í þjóð-
félagi eins og því íslenska? Í
skýrslu sem dómsmálaráðherra
kynnti í vikunni er meðal annars
viðtal við konu sem var misnotuð
í æsku af föður sínum og seld til
annarra manna í skiptum fyrir
fíkniefni.
Lesandi góður, lestu aftur
setninguna hér á undan.
Eru grimmd mannskepnunnar
engin takmörk sett? Líklega
ekki, það hefur margoft sýnt sig,
en þegar börn eiga í hlut – hvort
sem um er að ræða viðbjóð eins
og þarna er greint frá, eða ann-
ars konar misþyrmingar – hlýtur
fólk að fyllast óvenjumiklum
hryllingi.
Það sem Jöst upplifði í Varsjá
fyrir um það bil sextíu árum við-
gengst því miður í heiminum enn
þann í dag. Ekki í nafni nasista,
ekki í gyðingagettói í Varsjá, en
það viðgengst. Hvers vegna tek-
ur fólk ekki höndum saman og
bætir ástandið?
Eymd, hverju nafni sem hún
nefnist, getur ekki verið lögmál.
Þótt einum gangi/líði vel þarf ein-
hverjum öðrum ekki sjálfkrafa að
ganga/líða illa. Tilvera mann-
fólksins er ekki vegasalt.
Þessi eina umrædda ljósmynd
Heinrich Jöst frá Varsjá ætti að
vera kennslugagn; hún gæti í
raun komið í stað margra kafla í
mannkynssögubókum. Hún sýnir
nefnilega á gríðarlega áhrifamik-
inn hátt það sem ekki má; hvern-
ig heimurinn má alls ekki vera.
Er eymdin
lögmál?
Þessi eina ljósmynd frá Varsjá ætti að
vera kennslugagn; hún gæti í raun kom-
ið í stað margra kafla í mannkyns-
sögubókum. Hún sýnir það sem ekki má;
hvernig heimurinn má alls ekki vera.
VIÐHORF
Eftir Skapta
Hallgrímsson
skapti@mbl.is
ROBERT Dalskov erstjórnmálamaður, raf-magnsfræðingur aðmennt, og hefur haft tölu-
verð afskipti af skólamálum. Hann
átti um tíma sæti í borgarstjórn Óð-
insvéa og gegndi
þar æðstu stöð-
um. Hann er nú
umsjónarmaður
produkt-ung-
domsskole í Els-
esminde, upphaf-
lega voru þetta
nokkurs konar
tómstundaskólar
sem þróuðust yfir
í það að vera skól-
ar, sem nemendur
geta valið í 8.–10.
bekk í stað þess
að ljúka hefð-
bundnu grunn-
skólaprófi. Einnig
geta nemendur
sem einhverra
hluta vegna eru
orðnir leiðir í
skóla farið um
tíma í skólann í
Elsesminde og
snúið síðan aftur í grunnskóla og lok-
ið prófi þar. Skólinn er líka fyrir eldri
nemendur, allt upp í 25 ára aldur.
Robert Dalskov átti sinn þátt í því
að þessi skóli var stofnaður í sept-
ember 1978 og var skóli hans í Els-
esminde einn af fyrstu skólunum
sem reknir voru með þessu sniði. At-
vinnuleysi ungs fólks án fagmennt-
unar varð til þess að mikil pólitísk
umræða skapaðist um þessi mál í
Danmörku. Atvinnuleysið sigldi í
kjölfar mikillar vélvæðingar í Dan-
mörku á 7. og 8. áratugnum. Kröfur
um verkmenntun breyttust. Margt
ungt fólk varð atvinnulaust, aðallega
þeir sem enga eða litla menntun
höfðu.
Starfsþjálfun
ber árangur
Robert Dalskov segir að markmið-
ið hafi frá upphafi verið að flétta
saman námi og starfi og þar af leið-
andi varð til nám sem byggðist á
starfsþjálfun. Árið 1983 tók ríkið
fyrst þátt í 35% af rekstri skólanna,
en 1996 hafði ríkið alfarið umsjón
með rekstrinum og skiptir ríkis-
styrkurinn mestu máli fyrir rekstur
skólanna. Í lögum segir nú að ungt
fólk, yngra en 25 ára, geti sótt fjöl-
smiðjur (produkt-ungdomsskole),
hafi það ekki lokið annarri menntun.
Margir nemendur koma í skólana
fyrir tilstilli kennara í grunnskólum,
ef þeir geta ekki lokið grunnskóla-
prófi. 60% af nemendum skólans eru
þó ungt fólk, sem hefur byrjað í
menntaskóla án þess að ljúka nám-
inu. 75% af nemendum „produkt“-
skólanna hefja nám og/eða starf eftir
að hafa verið í skólanum. Það þykir
mjög gott og hefur aukist verulega
frá því boðið var upp á þessa leið í
námi. Sem dæmi voru aðeins 35%
nemenda sem hófu nám að loknum
„produktskole“ árið 1992. Hlutfall
þeirra nemenda sem halda áfram
námi og/eða hefja störf að loknum
skólanum hefur því aukist verulega.
Robert sagði að þessir skólar
hefðu það fram yfir menntaskóla og
iðnskóla að þeir ákvörðuðu námið
sjálfir. Þeir geta til dæmis sjálfir
ákveðið hversu lengi nemandinn sit-
ur, í bókstaflegri merkingu þess
orðs, á skólabekknum. Þar hafa þeir
að leiðarljósi að menntunin á að vera
að hluta starfsþjálfun og að hluta
nám, en námið á fyrst og fremst að
miðast við starfið. „Við bjóðum
menntun við hæfi hvers nemanda,“
segir hann. „Í annarri menntun er
stundum lögð áhersla á þær náms-
greinar sem nemendur standa sig
ekki nógu vel í. Í stað þess leggjum
við áherslu á það sem nemendur ráða
vel við og standa sig vel í. Þegar þeir
hafa fundið styrk sinn á þeim sviðum
er hægt að vekja áhuga nemenda á
öðrum námsgrein-
um. Það hefur
reynst vel að fara
þessa leið til að
hvetja nemendur
áfram.“ Robert
sagði og hafði eftir
vini sínum: „Ef
þér líkar ekki að
borða gular baunir
er til lítils að bjóða
þér fjórfaldan
skammt. Þetta
þýðir að ef þér lík-
ar ekki einhver
námsgrein í skól-
anum setjum við
þig í fleiri tíma.
Sem getur stund-
um verið algjör
pína fyrir nem-
endur.“ Ekki þarf
langan aðdrag-
anda að skólavist-
inni, nemandi gæti
komið í viðtal á föstudegi og hafið
störf á mánudegi. Robert Dalskov
sagði að boðið væri upp á 11 mismun-
andi svið í Elsesminde, svo sem leik-
ræna tjáningu, íþróttir, tónlist, tré-
smíði, járnsmíði, fjölmiðlafræði,
bifvélavirkjun, störf á leikskóla og
eldhússtörf. Eldhússtörfin eða mat-
reiðslan eru jafnframt aðaltekjulind
skólans. Nemendurnir í Elsesminde
taka til nesti handa grunnskólabörn-
um í Óðinsvéum.
Brú á milli grunnskóla
og fagskólanna
Eftir að skólarnir hófu göngu sína
hafa þeir smám saman fengið viður-
kenningu sem skólastofnanir. Flestir
sem kenna í skólunum eru ekki
kennaramenntaðir heldur lærðir í
sínu fagi og eiga auðvelt með að
miðla því sem þeir kunna. Allir leið-
beinendur fá 5 vikna námskeið í upp-
eldisfræði. „Það er jákvætt að vera
sjálfstæð skólastofnun sem um leið
er hluti af menntakerfi þjóðarinnar,“
segir Robert Dalskov.
Skólinn er hugsaður sem nokkurs
Fjölsmiðja/ Verkþjálfunar- og fræðslusetur fyrir ungmenni byrjar
næsta haust. Sigrún Oddsdóttir ræddi við Danann Robert Dalskov
sem kynnti produktskole, ungdomsskole fyrir Íslendingum.
Námi og starfi
fléttað saman
 Þeir sem verða mjög leiðir í skól-
anum geta farið í Elsesminde.
 Þegar styrkurinn er fundinn vakn-
ar áhuginn á framhaldsnámi.
Morgunblaðið/Golli
„Maður uppgötvar ekki hæfileika sína, ef það er alltaf verið að segja
manni hversu lélegur maður er,“ segir Robert Dalskov.
’ Rétta viðhorfið:Ef nemanda líkar
námsgrein á hann
að fá fleiri tíma í
henni. ‘
 FJÖLSMIÐJAN er verkþjálf-
unar- og fræðslusetur fyrir íslensk
ungmenni, sem á að hefjast í haust.
Setrið verður einkum ætlað at-
vinnulausum ungmennum á aldrin-
um 16 til 24 ára sem flosnað hafa
upp úr framhaldsskólum.
Vinnumálastofnun og Rauði
kross Íslands hafa unnið að und-
irbúningi verkefnisins í samvinnu
við félagsmálastofnun, mennta-
málaráðuneyti og sveitarfélögin á
höfuðborgarsvæðinu. Fjölsmiðjan
verður sjálfseignastofnun og verð-
ur stjórn hennar sett á laggirnar á
næstu vikum. 20 milljón króna
stofnkostnaður hefur verið tryggð-
ur auk 25 til 30 milljóna króna í
rekstrarkostnað.
 Markmið Fjölsmiðjunnar er að
nota starf sem leiðsögn til náms.
Þannig er fólki gefinn kostur á að
kynnast margvíslegum störfum og
að finna þá braut sem það hefur
áhuga á til náms.
Fagleg verkþjálfun verður ríkur
þáttur í starfseminni.
Stefnt er að því í Fjölsmiðjunni
að ná til ungmenna á atvinnuleys-
isskrá, félagslegu framfæri sveit-
arfélaga eða ungs fólks sem er at-
vinnulaust án réttinda til bóta og
jafnvel á framfæri foreldra eða að-
standenda. Einnig er hugmynd um
barnagæslu í kennsluhúsnæðinu til
að gera ungum mæðrum auðveld-
ara að koma aftur til náms.
 Áætlanir gera ráð fyrir að á
milli 40 og 70 nemendur stundi
nám í Fjölsmiðjunni. Fyrirmynd
setursins er sótt til Danmerkur þar
sem góður árangur hefur náðst
með starfsemi produktskole-skóla.
Þörfin fyrir svona starfsemi hér-
lendis er talin vera fyrir hendi og
að hún geti komið til móts við þá
sem hætta námi í framhaldsskól-
um.
Íslensk fjölsmiðja byrjar í haust