Morgunblaðið - 24.03.2001, Blaðsíða 56

UMRÆÐAN
56 LAUGARDAGUR 24. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Um mannanöfn, annar hluti
Nöfn eru merkilegur spegill
samfélagsins. Út úr þeim má
skynja ástand fólksins, bæði and-
legt og efnalegt. Í nöfnum
landnámskynslóðarinnar gætti
reisnar og fjölbreytileika sem ent-
ist vel fram yfir Sturlungaöld. Það
eimdi meira að segja eftir af þessu
í fyrsta allsherjarmanntalinu 1703,
enda þótt Jón og Guðrún væru
kannski óþarflega algeng. En þá
er þess að gæta sem Jónas Árna-
son rithöfundur sagði að þessi tvö
nöfn væru fallegustu nöfn í heimi.
Átjánda öldin var Íslendingum
svo erfið að furðu gegnir að þjóðin
lifði af með máli sínu og menningu.
Og það er eins og við manninn
mælt. Á 18. öld gætir mikils
sneyðileika, einhæfni og fátæktar í
nafngiftunum. Einstaka maður í
afskekktustu og harðbýlustu hér-
uðum reyndi að bæta sér upp lítt
bærilegan vanda hversdagsins
með því að taka skrautleg nöfn úr
rímum og riddarasögum, nöfn sem
nú myndu ekki ganga, eins og Rós-
inkransa Engilberta Ebenesers-
dóttir eða Svíalín Salmadóttir.
Á 19. öld framanverðri batnaði
árferði og afkoma til muna. Um
leið fjölgar nöfnum stórlega og
fólk fer að leita út í afkima Biblí-
unnar eftir nýstárlegum nöfnum
eins og Jósías, Zakkeus, Jónadab
og jafnvel Jellidoni sem er afbök-
un úr hebresku nafni, Elionai, en
það kvað merkja „augu mín mæna
til guðs“.
Á síðari hluta 19. aldar, einkum
eftir þjóðhátíðina 1874, renna sam-
hliða þrenns konar straumar. Í
fyrsta lagi þjóðlegur straumur, þar
sem nöfn eins og Ingólfur, Hjör-
leifur og Sigrún hefja sókn. Í öðru
lagi varð mikill fjöldi fólks með
nöfnum sem rekja má til Biblíunn-
ar og í þriðja lagi eftiröpun
danskra kvenheita með afleiðslu-
endingum, eins og ína og sína, svo
sem Jakobína, og Þorlákssína.
Mjög er greinilegt hversu menn á
norðurhluta landsins voru fíknari í
erlenda nýbreytni heldur en Sunn-
lendingar. Þegar Maríur og Soffí-
ur hópuðust um Norðurland, voru
slík nöfn varla til á Suðurlandsund-
irlendinu. En þau nöfn komu með
tíð og tíma. Erlendar tískubylgjur
ná okkur alltaf á endanum. Það var
hins vegar séríslensk uppfinning á
19. öld að skeyta saman nöfn for-
eldra eða annarra vandamanna í
eitt skírnarnafn á afkvæminu.
Þetta tókst stundum ágætlega eins
og þegar dóttir Dagbjartar og Sig-
fúsar fær nafnið Sigbjört. Óskilj-
anlegt að þetta góða nafn fékk
daufar undirtektir. Hins vegar
fannst sr. Jóni á Stafafelli og fleir-
um ekki unandi við nöfnin Guðbet
(Guðmundur + Elísabet) eða
Eggrún (Eggert + Guðrún). Út
yfir tók þó þríliða nafnið Einstín-
veig. Að vísu hétu foreldrarnir
Einar og Kristín, en ekki veit ég
hver „veigin“ var. Vonandi að
blessuð stúlkan hafi verið kölluð
Stína eða Veiga.


Þórður Örn Sigurðsson skrifar
mér afar hressileg bréf og gagn-
ort. Stundum nokkuð hvassort,
enda fer Þórður ekki í launkofa
með það sem hann hugsar um ís-
lenskt mál. Með nokkrum eftir-
gangsmunum fékk ég að birta
meginefni bréfsins, enda þykir
mér að því mikill fengur einkum að
því er varðar ensku orðin chall-
enge og approach: Birtist með
þakklæti bréf Þóris:
„Heill og sæll!
Eitt orð í pistli dagsins verður
mér tilefni til að skrifa þér bréf
svona utan dagskrár og ekki til
birtingar og sennilega heldur ekki
að öllu leyti þínum skilningi alveg
samstiga.
Orðið – eða öllu heldur orðalepp-
urinn – er ögrun og er í tísku hjá
fjölda fólks sem hugsar á ensku og
brúkar það sem þýðingu (ranga
þó!) á orðinu challenge. Challeng-
ing task heitir ögrandi viðfangs-
efni nú þegar duga mundi að kalla
það verðugt, heillandi eða bara for-
vitnilegt verkefni.
Í mínum huga þýðir sögnin að
ögra að storka, mana, egna; jafnvel
að stríða, þ.e.a.s. að misbjóða að
þessu leyti. Aldrei eitthvað já-
kvætt svo sem að brýna eða hvetja
til dáða. (Og mér er alveg sama
þótt einhverjar orðabækur kunni
að segja annað, við vitum báðir að
þær eru einhverjar vitlausastar
bækur í heimi, þótt illnauðsynleg-
ar séu.)
Enska sögnin to challenge þýðir
ekki að ögra, storka, mana né egna
eins og fjöldinn virðist þó halda, og
má sennilega um það kenna ein-
hverju úr ofannefndum bókakosti.
Nafnorðið challenge tel ég að
merki áskorun (jafnvel til hólm-
göngu), brýning, hvatning og her-
hvöt. Annað mál er það að sögnin
to challenge getur einnig þýtt að
vefengja, bera brigður á en er
þessu óviðkomandi.
– – –
Úr því ég er farinn að tala um
hina lærðu, enskumæltu hugsun
fyrirfólks og fjölmiðla gæti ég svo
sem tínt til fjölda dæma. Ég læt
tvö nægja. Oft er sagt að þessi eða
inn leggi lykkju á leið sína (til að
gera einhvern ósómann, venju-
lega). Enska hugsunin hér er to go
out of one’s way. Á íslensku hét
þetta áður að gera sér (sérstakt)
far um, eða, setja sig ekki úr færi,
svona til dæmis. Á meðan Sam-
fylkingin var enn ófædd en koll-
hríðin byrjuð, greindi nokkrum
sinnum frá því að slunginn pólitík-
us sæti á grindverkinu. Enska
orðalagið er to be sitting on the
fence og þýðir á gamaldags ís-
lensku að bíða átekta. Hvimleitt er
nýyrðið nálgun (e. approach) um
það sem til skamms tíma voru köll-
uð efnistök. Nú nálgast menn við-
fangsefni sín. Í sjálfu Ríkisútvarp-
inu segir frá því að menn geti ekki
höndlað (can’t handle) tölvupóst-
inn sinn þegar (sennilega) átt er
við að þeir ráði ekki við hann. Að
höndla virðist einnig vera farið
þýða sama og að meðhöndla, fást
við.
Annars veitti ekki af að andskot-
ast dálítið út í dönskuna sem nú-
orðið þykir þjóðlegt að sletta.
Hvað heldurðu að hefði verið gert
við okkur í skólanum hér áður fyrri
hefðum við vogað okkur að segja
að eitthvað hefði ekkert með eitt-
hvað annað tiltekið að gera? Nú
þykir þetta prenthæf íslenska.
Önnur málleysutugga sem ensk-
unni verður ekki kennt um kemur
upp þegar fólk fer að spyrja sjálft
sig um eitt og annað: „Maður spyr
sig“! Á ensku heitir þó að velta fyr-
ir sér to wonder (whether).“


Hlymrekur handan kvað:
Burt með slæpingshátt allan og slór
slúðurburð, þjófnað og hór.
En það sem ég boða,
má þaulendurskoða,
þegar ég orðinn er stór.
Auk þess hef ég lært orðið aft-
anskrif = sama sem eftirskrift =
sama sem P.s. = Post scriptum, af
Helga Jónssyni (próf. Helgasonar)
í bókinni Nærmynd af Nóbels-
skáldi.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1102. þáttur
Í MORGUNBLAÐSGREIN
Brynjars Níelssonar hæstaréttar-
lögmanns 22. mars sl., Hagsmunum
barns og samfélags fórnað fyrir mál-
staðinn?, getur að líta mikið safn
staðhæfinga og ályktana þessa
starfsbróður míns um dómsmál sem
mikið var í opinberri umræðu í síð-
ustu viku. Margt er þar rangt.
Tilefnið segir lögmaðurinn vera
umræðu um dóm Héraðsdóms
Reykjavíkur 9. mars sl. þar sem
maður var sýknaður af ákæru um
kynferðisbrot gegn stjúpdóttur
sinni. Efni greinarinnar er þó að
miklu leyti fullyrðingar og dylgjur
um störf mín sem tilnefnds og síðar
skipaðs réttargæslumanns stúlk-
unnar. Telur hann að aðrir hags-
munir en stúlkunnar hafi legið að
baki ákvörðunum, sem hann eignar
mér. Hann samsamar mig hagsmun-
um skjólstæðings míns og brýtur
gegn siðareglum lögmanna. Hann
gerir mér margt upp í greininni og
endurtekur það í sífellu. Það er
sama hvað hann endurtekur það oft,
það verður ekkert nær sannleikan-
um fyrir það.
Í greininni fer höfundur um víðan
völl og fjallar í senn um niðurstöðu
um sýknu, um skýrslutöku fyrir
dómi á rannsóknarstigi, en þó mest
um meinta baráttu „aðila og hópa
sem vilja breytta löggjöf um
skýrslutökur barna fyrir dómi þann-
ig að hún fari alltaf fram í Barna-
húsi“. Hann fjallar um umræður á
Alþingi og viðtal við mig í Morgun-
blaðinu í sama orðinu og sakar mig
og þá um allskonar hluti. Mér finnst
ekki sæmandi hæstaréttarlögmanni
að halda því fram gegn betri vitund
að ég hafi átt þátt í þessu og skil ekki
hvað honum gengur til að klína
þessu á mig. Lögmaðurinn segir að
umræðan hafi snúið á haus. Ein-
hverju öðru hefur líka verið snúið á
haus að mínu mati.
Ég vona sannarlega að það sem
Brynjar hefur svo nánast orðrétt
eftir úr endurritum lokaðra þing-
halda sé ekki komið til hans beint úr
Héraðsdómi Reykjavíkur.
Rökstuðningur dóma
Hæstaréttarlögmaðurinn spyrðir
mig við einhvern ótiltekinn fjölda
þingmanna sem talað hafi á Alþingi.
Þess háttar samsömun hafna ég.
Hafi hann hlustað veit hann auðvitað
að það sem ég hef gagnrýnt við
þennan dóm er aðferðin við að kom-
ast að niðurstöðu. Hef ég rökstutt þá
skoðun mína að dómurinn standist
ekki réttarfarslög þar sem ekki sé
lagt neitt mat á þau sönnunargögn
sem færð voru fram fyrir dóminum,
auk þess sem ekkert mat er lagt á
trúverðugleika sakborningsins, m.a.
vegna afturhvarfs hans frá játningu.
Þótt sönnunarmat sé frjálst ber
dómara að leggja mat á þau sönn-
unargögn sem færð eru fram og
taka afstöðu til þess hvað teljist
sannað og hvað ekki. Það gerði dóm-
urinn ekki með fullnægjandi hætti
að mínu mati. Ég hef lýst þeirri
skoðun minni að ríkissaksóknari eigi
að áfrýja þessum dómi til ómerking-
ar.
Það vita allir sem vilja vita í lög-
mannastétt, og þar með væntanlega
Brynjar Níelsson, að það sem ég
nefni hér á sér tilvísun í marga dóma
undanfarinna ára og ég nefni sem
dæmi ómerkingardóm Hæstaréttar
frá 5. október 2000 í málinu nr. 198/
2000. Þetta er frekar skiljanlegur og
einfaldur málflutningur. Ég hef bent
blaðamönnum á að þeir sem að lög-
um eiga að gæta hagsmuna barns
hafi verið á einu máli um hvað væri
því fyrir bestu í þessu máli. Ekki
veit ég til þess að neinn þessara aðila
hafi dregið taum annarra en barns-
ins. Brynjar heldur öðru fram, þótt
ég sjái ekki neinn rökstuðning hans
fyrir því.
Afsláttur af réttindum
Starfsbróðir minn telur mig aug-
ljóslega í störfum mínum sem rétt-
argæslumaður barns í þessu tiltekna
máli hafa gætt hagsmuna einhverra
baráttuhópa fyrir breyttri löggjöf.
Það væri brýnt brot gegn ákvæðum
laga og siðareglna ef satt væri að ég
hefði látið hagsmuni skjólstæðings
míns víkja fyrir einhverjum öðrum
hagsmunum. Þessar dylgjur hans,
sem eru rauði þráður þessarar
greinar, eru einfaldlega rangar.
Ég frábið mér að vera samsömuð
sjónarmiðum þeirra aðila sem deilt
hafa um húsin tvö á opinberum vett-
vangi, Barnahús og dómhús. Mér
þykir hvorugur málstaðurinn hafa
verið fluttur fram af yfirvegun eða
hlutlægni og tala fyrir hvorugum.
Hvorki almennt né í einstökum mál-
um. Mínir skjólstæðingar eru fólk. Í
þessum málum má þetta fólk sín
minna en fólk sem getur talað máli
sínu. Börn eru ekki litlir fullorðnir
einstaklingar. Við getum ekki látið
þau fá meðferð eins og þau væru
það. Þeir sem gæta hagsmuna
þeirra hafa ekki leyfi til að gefa ein-
hvern afslátt af mannréttindum
þeirra.
Börn og sönnunarfærsla
Brynjar setur fram spurningu í
greininni um það hvað hafi ráðið af-
stöðu þeirra sem gættu hagsmuna
barnsins, og reyndar sumra þeirra
sem komu að sakamálarannsókn-
inni. Hans svar er rangt, enda gefur
hann sér forsendur sem ekki stan-
dast skoðun. Meðal þeirra er útlist-
un hans á því hverjir teljist almennt
hagsmunir brotaþola. Lögmaðurinn
veit vel að hann á engan rétt til þess
að fá útskýrðar ástæður fyrir af-
stöðu varðandi tiltekna hagsmuna-
gæslu. Tilgátusmíð hans um það
þjónar engum tilgangi.
Ég ætla í tilefni spurningarinnar
að greina enn frá sjónarmiðum um
skýrslutökur af
börnum. Þegar um
mjög ungt barn er
að ræða eru það
hagsmunir þess að
vera yfirheyrt við
bestu mögulegu að-
stæður, sem jafn-
framt verða að upp-
fylla öll lagaskilyrði
til yfirheyrslu fyrir
dómi. Þetta á við um
allt umhverfi og fyr-
irkomulag skýrslu-
tökunnar og helgast
af þeirri alþekktu
staðreynd, sem
studd er m.a. réttar-
sálfræðilegum rann-
sóknun, að ungum börnum líður al-
mennt mun betur við aðstæður sem
sniðnar eru að þörfum þeirra og þá
er líklegra að framburður barns sé í
fyrsta lagi sannleikanum samkvæm-
ur og í öðru lagi að allt komi fram í
honum sem máli skiptir. Þarna fara
því saman hagsmunir sakamála-
rannsóknar og hagsmunir barns.
Þór Vilhjálmsson ritaði grein í
Tímarit lögfræðinga 1994 sem hann
kallaði Mannréttindi, sönnun og sér-
staða barns. Ekki hefur í annan tíma
verið fjallað um þessi mál af meiri
reynslu og skynsemi af íslenskum
dómara á prenti. Þar ræðir dómar-
inn um markalínuna milli þess sem
sakaðir menn eiga rétt til
og þess sem má gera til
að létta sönnunarfærslu
þegar aðstæður mæla
með því. Brynjari væri
hollt að lesa þessa grein
og nokkrar úrlausnir
Mannréttindadómstóls
Evrópu um þetta málefni.
Ég hirði ekki um að
tína minni háttar rang-
færslur í grein lögmanns-
ins allar upp. Því miður
sker greinin sig ekki í
meginatriðum frá þeirri
ómálefnalegu umræðu
sem verið hefur svo til
einráð um framkvæmd
laga nr. 36/1999, sem
breyttu lögum um meðferð opin-
berra mála í maí 1999. Lengi hefur
verið vitað að lagasetning þessi var
síður en svo í þökk Dómarafélags Ís-
lands og einnig að handhafar ákæru-
valds settu sig upp á móti henni á
sínum tíma. Ég fullyrði að almennt
hefur framkvæmd laganna slípast
með tímanum og von mín stendur
enn til þess að allir sem að þessum
málum koma geti borið gæfu til að
beita hinum nýju ákvæðum af skyn-
semi og þannig að réttaröryggis sé
gætt.
Réttlát málsmeð-
ferð – fyrir hverja?
Sif
Konráðsdóttir
Dómur
Dylgjur Brynjars Níels-
sonar í greininni, segir
Sif Konráðsdóttir,
eru rangar.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.