Morgunblaðið - 11.05.2001, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. MAÍ 2001 43
PÁLL Einarsson, prófess-or hjá Raunvísindastofn-un HÍ, segir að jarð-skjálftarnir sem urðu á
Suðurlandi síðasta sumar séu hluti
af atburðarás sem virðist vera að
magnast og búast megi við aukinni
skjálfta- og eldvirkni í framtíðinni.
Þetta kom fram í gær á ráðstefnu
Verkfræðingafélags Íslands og
Tæknifræðingafélags Íslands, Suð-
urlandsskjálftar 2000 – hvað getum
við lært af þeim? Að sögn Páls hafa
talsvert stórir atburðir rekið hver
annan síðustu árin og svo virtist
sem ákveðið orsakasamhengi væri
á milli þeirra.
„Við höfum hálfpartinn verið að
gera því skóna að virkara tímabil
sé í vændum í kjölfarið á einhverju
alrólegasta tímabili í náttúru Ís-
lands sem verið hefur síðan sögur
hófust. Þegar við horfum til baka á
20. öldina kemur í ljós að þetta hef-
ur verið eitthvert meinlausasta
tímabil sem um getur. Það er að
sumu leyti óheppilegt því á þessu
sama tímabili hefur átt sér stað
gríðarleg uppbygging í mannvirkj-
um og þjóðfélaginu almennt. Það
er á þessum tíma sem menn mynda
sér verklagsreglur um það hvernig
eigi að byggja og hvernig sé hag-
stætt að byggja, án þess að hafa
fengið tækifæri til að reyna hvern-
ig það stenst.
Nú síðustu árin virðist íslenski
heiti reiturinn og möttulstrókurinn
sem liggur undir honum loksins
vera að ná sér á eðlilegt flug og við
erum loksins að sjá hina venjulegu
íslensku virkni í raun. Það á bæði
við um jarðskjálfta og eldvirkni í
landinu,“ sagði Páll.
Hann sagði jafnframt að vegna
þeirra margvíslegu gagna sem
söfnuðust í kringum Suðurlands-
skjálftana í fyrrasumar hefði orðið
til mikill efniviður í rannsóknir sem
beinast að orsökum jarðskjálfta og
aðferðum til að segja fyrir um þá.
Of snemmt að fullyrða að
skjálftahviðan sé yfirstaðin
Helstu niðurstöður sem fengist
hafa hingað til eru þær að jarð-
skjálftarnir voru í samræmi við
langtímaspá sem sett var fram á
árunum 1985-1993 og byggðist að
mestu á sögulegum heimildum.
Þeir áttu upptök á tveimur samsíða
misgengjum með norður-suður-
stefnu, þ.e. þvert á stefnu skjálfta-
beltisins. Eystra misgengið var um
15 km langt en það vestara um 18
km langt. Á yfirborðinu komu mis-
gengin fram sem skástígar raðir af
sprungum og gjám með sprungu-
hólum á milli og eru það svipuð um-
merki og finna má víða á
Suðurlandi.
Upptakamisgengin
tvö voru gömul, þ.e. á
þeim má finna ummerki
eftir gamla skjálfta. Í
næsta nágrenni þeirra
má þó finna mun ferskari ummerki
eftir gamla skjálfta og því ljóst að
misgengin voru ekki þau sömu og
ollu stórum skjálftum á þessu
svæði síðast. Ummerkin eftir
skjálftana síðasta sumar eru minni
en eftir suma af eldri skjálftunum,
t.d. 1630 og 1912, og eru skjálft-
arnir því ekki með stærstu skjálft-
um sem orðið hafa á Suðurlandi.
Skjálftinn frá 1784 er hins vegar
stærsti skjálfti sem vitað er um á
Suðurlandi, um 7,1 stig á Richter,
en líklegt er talið að skjálftar verði
ekki miklu stærri en það á Íslandi.
Skjálftarnir höfðu mikil áhrif á
landi, grjóthrun varð í brattlendi á
stórum hluta Suðvesturlands, jarð-
vegur skreið og þjappaðist og
breytingar urðu á vatnafari víða
umhverfis upptökin. Næst upptök-
unum voru ummerki um mikla
krafta að verki, meiri en þyngdar-
krafturinn og hefur það verið stað-
fest með mælingum á hröðun. „Í
ljósi mikilla krafta sem verkuðu á
hús og mannvirki eru mikil undur
að ekki varð meira tjón en í ljós
kom.“
Ennþá er talsverð eftirskjálfta-
virkni, 11 mánuðum eftir skjáltana,
sem að mestu er bundin við
upptakamisgengin tvö í Holtum og
Flóa-Grímsnesi, og því er enn of
snemmt að fullyrða að skjálftahvið-
an á Suðurlandi sé gengin yfir, að
sögn Páls.
Stöndum betur að
vígi en áður
Ragnar Stefánsson, forstöðu-
maður jarðeðlissviðs Veðurstofu
Íslands, sagði á ráðstefnunni að
mikinn lærdóm væri hægt að draga
af skjálftunum síðasta sumar.
Hann sagði þó rannsóknir rétt vera
hafnar, en eitt af því sem menn
hefðu tekið eftir og þótt afskaplega
athyglisvert við þessa skjálfta,
væri það hvernig þeir færðust vest-
ur, sem gefur góðar upplýsingar
um eðli plötuskila á þessu svæði.
Þá gera upplýsingar um alla þá
smáskjálfta sem urðu á svæðinu
það kleift að kortleggja sprungur
að miklu leyti, sem gefur mönnum
færi á að átta sig betur
á svæðinu. Þær upplýs-
ingar má jafnframt
nýta til þess að finna
heitt vatn á svæðinu.
Upplýsingar sem
fengust í skjálftunum
hjálpa einnig við að túlka atburði
og auka skilning á sögu jarð-
skjálfta hér á landi. Fyrirbyggj-
andi aðgerðir og spár byggjast
fyrst og fremst á þekkingu á svæð-
inu og eðli hreyfinga og breytinga
sem þar verða, og skjálftarnir síð-
asta sumar geta gefið margvísleg-
ar upplýsingar sem nýtast munu í
framtíðinni. „Við stöndum betur að
vígi núna varðandi það að segja til
um skjálfta en áður,“ segir Ragnar.
Eitt af því sem menn hafa nú í
höndunum eru upplýsingar um
aukingu smáskjálfta síðustu árin
áður en Suðurlandsskjálftarnir
riðu yfir. Samkvæmt mælingatöl-
um má greina aukna virkni frá
1991 í smáskjálftum á svæðinu og
sérstaklega frá 1996. Slíkar vís-
bendingar hafa greinst áður og
nærtækust er aukin tíðni smá-
skjálfta fyrir eldgosið í Vatnajökli
árið 1996.
Ragnar sagði Suðurlandsskjálft-
ana hafa verið eldskírn fyrir eft-
irlitskerfið og grundvöll umbóta.
Þeir hafi jafnframt sýnt fram á
mikilvægi skammtímaviðvarana og
grunnur hafi verið lagður að því að
stórefla sjálfvirkt viðvörunarkerfi
gagnvart hættunni af stórum jarð-
skjálftum.
Í erindi Einars Hafliðasonar,
forstöðumanns hjá Vegagerðinni,
um forvarnir Vegagerðarinnar og
árangur þeirra, kom fram að
skemmdir urðu talsverðar á Þjórs-
árbrú í jarðskjálftunum 17. og 21.
júní og að veikleiki brúarinnar
hefði legið í ófullnægjandi burðar-
þoli við legur. Varanleg lausn er
talin notkun blý-gúmmi lega sem
skila sér í lengri sveiflutíma brúar-
innar. Hafa slíkar legur þegar ver-
ið settar undir brúna ásamt því að
undirstaða stöpla var hækkuð.
Fram kom í máli Einars að stöpull
vestanvert við brúna rifnaði, sem
rekja má til mögnunar skjálftanna
í mjúkum jarðlögum. Einar segir
að Vegagerðin hafi látið setja upp
svokallaða sterkhröðunarmæla í
brýr og hefur verið unnið að mæl-
ingum til þess að búa til hönnunar-
forsendur fyrir nýja brú yfir
Þjórsá. Einar sagði að
hönnunarforsendur
þurfi að taka mið af þeim
mælingum sem gerðar
hafa verið. Hann sagði
að aldrei yrði hægt að
hindra að skemmdir
yrðu á vegamannvirkjum í jarð-
skjálftum af þessari stærð en hægt
er að minnka líkur á því með auk-
inni þekkingu að stórtjón verði.
Hraunlög vestan megin
ár og grágrýti austan
Bjarni Bessason, frá Rann-
sóknamiðstöð í jarðskjálftaverk-
fræði, fjallaði um staðbundin jarð-
skjálftaáhrif við Þjórsárbrú. Hann
sagði að rannsóknir á áhrifum
skjálftanna á þessu svæði væru
gagnlegar við mannvirkjagerð á
stöðum með svipuð jarðlög og við
Þjórsárbrú. Í máli hans kom fram
að vestan megin brúarinnar hvíla
stöplar á hraunlögum sem liggja á
misþykkum setlögum, sem sagt
mjúk jarðlög sem magna upp jarð-
skjálfta. Austan megin brúarinnar
hvíla stöplar hins vegar á mun eldri
grágrýtislögum og samanlagt veld-
ur þetta mismunandi hreyfingum á
austur- og vesturbakka árinnar og
því að mun meiri kraftar léku um
vesturstöpla brúarinnar en þá
austan megin. Upptök jarðskjálft-
anna urðu 10 km frá Þjórsárbrúnni
17. júní og 5 km 21. júní. Við hönn-
un brúarinnar var gert ráð fyrir 0,4
g en kraftarnir á vestari bakka ár-
innar urðu mun meiri en þetta sem
rekja má til mögnunar á jarð-
skjálftunum vestan megin árinnar
vegna jarðvegslagsins. Í máli
Bjarna kom fram að lega brúar-
innar frá suðri til norðurs er mjög
hagstæð með tilliti til skjálftanna.
Hann minntist á að samkvæmt at-
hugunum Vegagerðarinnar eru
möguleg brúarstæði fyrir nýja brú
200 metrum neðan við gömlu brúna
en þar eru jarðlög beggja vegna ár-
innar mjúk hraunlög sem magna
upp jarðskjálfta. 750 metrum neð-
an við gömlu brúna er einnig
mögulegt brúarstæði en þar háttar
svo til að grágrýti er beggja vegna
árinnar og taldi Bjarni þann kost
mun vænlegri sem brúarstæði.
Mestar skemmdir á
vikursteyptum húsum
og holsteinshúsum
Níels Indriðason, yfirverkfræð-
ingur hjá VST, sem vann að mati á
tjónum á fasteignum fyrir Viðlaga-
tryggingu Íslands, fjallaði um tjón
sem varð á fasteignum í jarð-
skjálftunum. Hann sagði að tjón-
þolar hefðu almennt gert sér góða
grein fyrir skemmdum sem orðið
höfðu á húsnæði þeirra enda marg-
ir þeirra sjálfir byggt hús sín. Níels
sagði að eldri timburhús hefðu
mörg hver verið illa farin fyrir
jarðskjálftana og jafnvel fúin. Sum
þeirra voru forsköluð og voru
nokkur dæmi um að forskölun
hryndi eða skemmdist. Minna tjón
hefði orðið á yngri timburhúsum en
þó hefðu verið greindir veikleikar
við hönnun þeirra, einkum grund-
un þeirra. Mestar skemmdir urðu á
vikursteyptum húsum og hol-
steinshúsum þar sem þetta bygg-
ingarefni hefði stífleika steypunn-
ar en ekki styrk. Algengar
skemmdir í íbúðarhúsum voru
sprungur í botnplötum, botnplötur
sigu og féllu sem bendi til veikleika
í hönnun. Dæmi voru um að hús
væru grunduð á mómold. Níels
sagði að afgerandi áhrifavaldar við
umfang tjóns hefðu verið fjarlægð
mannvirkis frá skjálftaupptökum,
grundunaraðstæður, gerð undir-
staðna, byggingarefni, byggingar-
lag, ástand bygginga fyrir tjón og
jarðfyllingar að húsum. Hann sagði
að skemmdir hefðu þó orðið minni
á húsum en búast hefði mátt við
miðað við stærð
skjálfta. Lítið hafi ver-
ið um að rúður brotn-
uðu. Í máli Níels kom
fram að flest hús á
svæðinu sem urðu fyr-
ir tjóni hafa ekki verið
byggð í samræmi við nútímakröfur
og ekki væri hægt að draga mikinn
lærdóm af illa byggðum húsum. Á
hinn bóginn bæri að kanna ítarlega
skemmdir vel byggðra húsa og
draga af þeim lærdóm.
Örn Arason, öryggistjóri Lands-
virkjunar, sagði að engar skemmd-
ir hefðu orðið í virkjunum í jarð-
skjálftunum árið 2000 og aðeins
óveruleg truflun á rekstri án skerð-
ingar, vegna útleysingar spennis í
Búrfellsstöð. Hins vegar skemmd-
ust stök háspennumöstur, sem
voru nærri sprungusvæði skjálft-
anna, án þess þó að truflanir yrðu á
orkuflutningi. Hann sagði að þótt
háspennulínur Landsvirkjunar
lægju mjög nálægt upptakasvæð-
um jarðskjálfta af stærðinni 6,6 eða
minna virtust fremur litlar líkur á
að línur féllu þótt undirstöður og
möstur skemmdust.
Suðurlandsskjálftar hluti af atburðarás sem virðist magnast
Búast má við aukinni
skjálfta- og eldvirkni
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Frá ráðstefnu Verkfræðingafélagsins og Tæknifræðingafélagsins um
hvaða lærdóm megi draga af Suðurlandsskjálftum 2000. Ragnar Stef-
ánsson jarðskjálftafræðingur situr í forgrunni.
Búast má við
að virkara
tímabil geti
verið í vændum
Jarðskjálft-
arnir voru í
samræmi við
langtímaspá
Mikinn lærdóm má draga af þeim miklu hamför-
um sem urðu í fyrra þegar jarðskjálftar riðu yfir á
Suðurlandi. Þann lærdóm má nýta í framtíðinni til
að spá um jarðskjálfta og ekki vanþörf á þar sem
búast má við aukinni skjálftavirkni á þessari öld.
u. Þó er
da er það
ða hinum
rt þrot
m hér um
nærri má
til líkam-
andlegra
in af ung-
Vog vegna
gir þeirra
sir krakk-
því að líf
og ekkert
m þeirra í
beitt sér í
gnana til
ysis, sem
ast kvíða,
ranghug-
if amfeta-
a æ betur
miðtauga-
mfetamín-
niefnanna
ndis, hafa
augarnar í
askiptin í
ngum að
a og dóm-
greindarbrests. Í kjölfar neyslu örv-
andi efna er mikið þunglyndi vel
þekkt. Fólk verður gjörsamlega úr-
vinda á sál og líkama og þarf mikinn
svefn. Svarstýnishugsanir sækir á
það og lífið verður gleðisnautt. Þeg-
ar þetta ástand varir eykst hætta á
sjálfsvígum.“
Þegar fólk í vímuefnavanda leitar
inn á Vog hefur oftast komið til
árekstra við einhverja þeirra
þriggja afleiðinga sem að framan
var greint, þ.e. líkamlegra, andlegra
eða félagslegra afleiðinga af vímu-
efnaneyslunni. „Ef kemur til
árekstra hjá neytandanum við sína
nánustu, vinnuveitendur eða fólk
hefur komist í kast við lögin, þá get-
ur það orðið til að viðkomandi hugsi
sinn gang og fari í meðferð. Andleg
líðan hefur auðvitað sitt að segja
varðandi ákvörðun um meðferð og
oft hefur fólk heyrt annars staðar
frá að það sé hægt að fá hjálp.“
E-taflan hefur verið mikið til um-
ræðu undanfarin misseri í ljósi þess
mikla magns sem lögregla hefur
lagt hald á. „E-taflan er bæði örv-
andi lyf og ofskynjunarefni. E-taflan
hefur valdið dauðsföllum í Bretlandi
og Danmörku meðal neytenda m.a.
vegna þess að vatns-, hita- og salt-
stjórnun líkamans hefur farið úr
skorðum, oft í kjölfar langvarandi
dans, sem mikið er um að fólk stundi
í vímu af e-töflum. Þannig getur fólk
ofþornað, vöðvaprótín brotnað niður
og nýrnaskaði hlotist af. Dauðsföll
hafa einnig verið rakin til of mikillar
vatnsdrykkju í e-töfluvímu þar sem
neytendur urðu haldnir þráhyggju í
þessa átt og dönsuðu ekkert. Þessi
óhóflega vatnsdrykkja olli ruglingi í
saltbúskapnum í blóðinu svo af
hlaust krampi og heilabjúgur. Auk
þessa geta neytendur orðið fyrir
slæmum vímuáhrifum, skynbreyt-
ingar af völdum efnisins geta valdið
kvíðakasti og aukinn hjartsláttur
getur valdið ofsahræðslu svo dæmi
séu tekin.“
aðri neyslu vímuefna
etja mest-
ahópinn
ið/Þorkell
ngvari
ar Skíta-
rð í
mall,
saldri.
Morg-
ein fyrir
nn að
a og
t“ eins
kkjan
ahaldi og
gúst.
nn óreiða
kominn
er annar
g sem
Norð-
pila mig
r annar
ð segja
ð í ljós í
rgun-
ti sér
hefur
mt ár er
eytt við
ekkert er
ina leið-
an sjúk-
einu,“
ð fyrir
veit
dagurinn
við
al ann-
ern dag
og ég
fram í
t síðan
reglan um að vera edrú í dag. Ég
fer á mína AA-fundi og það er í
rauninni það eina sem skilar ár-
angri.“
Einar Ágúst er þeirrar skoð-
unar að SÁÁ sé eina almennilega
áfengisforvörnin sem boðið er
upp á hérlendis nú um stundir.
„Forvörnin hefst heima fyrir og
síðan koma samtök með reynslu á
borð við SÁÁ sem bjóða upp á
lausnir fyrir sjúklinga. Ég hvet
því ráðamenn þjóðarinnar til að
styrkja þessi samtök þar sem
mjög óeigingjarnt starf er unnið
af fjölda fólks. Ég á marga vini og
kunningja sem hafa farið illa út
úr áfengis- og fíkniefnaneyslu en
engum þeirra hefur tekist að taka
á sínum málum nema með því að
njóta aðstoðar SÁÁ.“
kkjunni fylgdi
enn óreiða“
Morgunblaðið/Jim Smart
„Öl er annar maður,“ segir út-
varpsmaðurinn og söngvarinn
Einar Ágúst Víðisson.