Morgunblaðið - 16.05.2001, Blaðsíða 25

ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 16. MAÍ 2001 25
ÁRIÐ 1933 uppgötvuðu prímatafræð-
ingar apa, rauðan og svartan að lit,
sem bjó í krónuþekju frumskóga
Vestur-Afríku, og nefndu hann Rauða
kólóbus fröken Waldrons. Fyrir
skömmu var hann lýstur útdauður –
fyrsta skráða tilfelli útdauðs prímata
síðan á átjándu öld. Eftir sex ára leit
hefur hópur vísindamanna ekki getað
fundið nein merki um apann og er nið-
urstaða vísindamannanna sú að mikið
skógarhögg á svæðinu hafi orðið síð-
asta einstaklingnum af þessari teg-
und að aldurtila. En þegar Rauði
kólóbus fröken Waldrons hvarf fór
hann ekki einn síns liðs. Hann tók
með sér yfir móðuna miklu ótölulegan
fjölda sníkjudýrategunda sem höfðu
sest að á apanum – meðal þessara
sníkjudýra kunna að hafa verið
veirur, bakteríur, frumdýr, sveppir,
bandormar og aðrar óskemmtilegar
verur.
Við erum ef til vill á góðri leið með
að valda þvílíkum fjöldaútdauða að
annað eins hefur ekki sést síðan loft-
steinn rakst á jörðina fyrir 65 millj-
ónum ára. Merkilegt nokk eru það að-
allega sníkjudýr sem munu hverfa,
vegna þess að sníkjudýr eru í miklum
meirihluta meðal lífvera jarðarinnar.
Þótt vísindamenn greini á um hversu
margar tegundir séu til – áætlanir eru
á bilinu fimm til þrjátíu milljónir –
virðist sem fjórar af hverjum fimm
tegundum séu einhvers konar sníkju-
dýr.
Það getur verið erfitt að átta sig á
því að við búum í heimi sem er að
langmestu leyti heimur sníkjudýra.
Við höfum jú yfirleitt illan bifur á
sníkjudýrum og óttumst þau. Við vilj-
um losna við þau, eða að minnsta kosti
ekki tala mikið um þau. En sníkjudýr
eru best heppnuðu sköpunarverk
náttúrunnar. Þau hafa verið til í millj-
arða ára og þróun þeirra hefur leitt til
furðulega mikillar fjölbreytni – þráð-
orma sem geta hringað sig upp í einni
vöðvafrumu, krabbadýr sem halda
sér fast í augun á grænlandshákarlin-
um, flatorma sem búa í blöðrum eyði-
merkurhalakarta sem eru grafnar í
sand ellefu mánuði á ári.
Með tímanum hafa sníkjudýrin
þróast í ótrúlega fágaðar lífverur.
Þær geta beitt efnum til að gelda
hýsla sína svo að þeir séu ekki að eyða
kröftum í að búa til egg eða finna sér
maka þegar þeir geta verið að fóðra
sníkjudýrin. Sníkjudýrin geta jafnvel
stjórnað atferli hýsla sinna til að
tryggja sína eigin fjölgun. Margar
tegundir sníkjudýra þurfa til dæmis
að búa í tveim eða fleiri dýrategund-
um til að geta lokið lífsferli sínum. Oft
er fyrsti hýsillinn bráð þess næsta,
þannig að sníkjudýrin hjálpa rándýr-
unum við að ná bráð sinni. Bogfrymill,
frumdýr sem byrjar í rottum og öðr-
um spendýrum, gerir ketti að loka-
hýsli sínum. Rotta sem sýkt er af bog-
frymli er fullkomlega heilsuhraust en
missir hræðslueðlisávísun sína þegar
hún finnur lykt af ketti. Með því að
breyta taugaefnabúskap rottunnar
getur verið að bogfrymillinn geri
hýsla sína að auðveldari bráð.
Það er ekki víst að sníkjudýr vinni
ást nokkurs manns en maður ætti að
bera virðingu fyrir þeim. Þannig að
þegar við reynum að varðveita fjöl-
breytni náttúrunnar megum við ekki
gleyma því að sníkjudýrin búa innan í
hýslum sem eru í útrýmingarhættu,
eins og til dæmis þau sem bjuggu í
Rauða kólóbus. Það eru praktískar
ástæður til að varðveita fjölbreytni líf-
heimsins og það á jafnt við um sníkju-
dýr og hýsla þeirra. Til dæmis fund-
ust mörg áhrifaríkustu lyf sem til eru
upphaflega í jurtum eða dýrum.
Sníkjudýr eru snillingar í líftækni.
Tökum kengorma sem dæmi. Þessi
kvikindi grafa þreifara sína inn í
klæðninguna á görnunum til þess að
drekka blóð og hold. Undir venjuleg-
um kringumstæðum myndi verða til
tappi í sárinu og gera kengorminum
ómögulegt að nærast. En kengorm-
urinn hefur þróað með sér þann hæfi-
leika að framleiða sameindir sem ein-
faldlega stöðva efnaskiptin sem
mynda tappann. Líftæknivísinda-
menn dást svo að kengorminum að
þeir hafa búið til svona mólikúl og eru
að gera tilraunir með það sem blóð-
þynningarlyf sem hægt er að nota við
skurðaðgerðir.
Kengormurinn er bara ein tegund
af milljónum sníkjudýra; önnur
sníkjudýr kunna að framleiða efni
sem hægt er að nota til að koma í veg
fyrir líffærahöfnun eða breyta heilan-
um. Ef þau deyja út munu leyndarmál
þeirra hverfa með þeim.
Fyrirlitningin sem margt fólk hef-
ur á sníkjudýrum dylur djúpstæða
óvissu um okkar eigin hlutverk í nátt-
úrunni. Við hreykjum okkur af því að
vera meistarar náttúrunnar og hafa
vald yfir dýrum sjávarins og merk-
urinnar. En sníkjudýrin geta smogið
fram hjá varnarmúrum okkar og
haslað sér völl í líkama okkar. Sú
staðreynd að við verðum ætíð hluti af
náttúrunni er að sumu leyti skelfileg.
Það er einmitt sú skelfing sem gerir
sníkjudýr að fyrirtaks efni í vísinda-
skáldskap á borð við Alien.
En sníkjudýr valda okkur óróa með
öðrum hætti. Ef maður skoðar loft-
myndir af íbúðarbyggð sem breiðist
út um sléttur eða skógarhöggi sem er
að útrýma regnskógum er erfitt að
komast hjá þeirri hræðilegu tilhugs-
un að við séum sníkjudýr. Lífheim-
urinn er hýsillinn okkar og við notum
hann, neytum hans, okkur sjálfum til
framdráttar, og hýslinum okkar til
ógagns.
Það kann að vera sitthvað til í þess-
ari líkingu en lexían sem ég hef lært
af henni er ekki sú sem aðrir kunna að
hafa lært. Að hljóta nafnið sníkjudýr
er ekki endilega svo slæmt. Sníkjudýr
hafa náð ótrúlegum árangri undan-
farna fjóra milljarða ára í sögu lífsins.
Ef við erum í rauninni sníkjudýr þá
erum við ekki sérlega góð sníkjudýr.
Sníkjudýr notfæra sér hýsla sína á
mjög yfirvegaðan máta, vegna þess
að ef þau drepa þá of snemma verða
þau heimilislaus. Ólíkt öðrum sníkju-
dýrum höfum við bara einn hýsil, sem
þýðir að við verðum að fara einkar
varlega. Ef marka má af því hvernig
komið er fyrir regnskógum heimsins,
votlendi og kóralrifjum, höfum við
ekki gert það. Við ættum að taka
meistarana okkur til fyrirmyndar.
Sníkjudýrum til hróss
Carl Zimmer er höfundur Parasite
Rex og skrifar reglulega um þróun í
tímaritið Natural History.
eftir Carl Zimmer
Við erum e.t.v. á góðri
leið með að valda
mesta fjöldaútdauða
síðan loftsteinn rakst
á jörðina fyrir 65 millj-
ónum ára
© Project Syndicate.JEB Bush, ríkisstjóri í Flórída og
yngri bróðir George W. Bush
Bandaríkjaforseta, hefur vísað á
bug sögusögnum
um að hann hafi
haldið fram hjá
eiginkonu sinni
með fyrrverandi
Playboy-kanínu.
Orðrómur
hafði verið á
kreiki á Netinu
um að Jeb Bush
ætti í ástarsam-
bandi við sam-
starfskonu sína, Cynthiu Hender-
son, en hann skipaði hana á síðasta
ári í embætti í stjórn Flórídaríkis
sem fer með mál er lúta að op-
inberum byggingum og starfs-
mönnum. Þegar sögusagnirnar
voru farnar að birtast í dagblöðum
í Flórída fann ríkisstjórinn sig
knúinn til að vísa þeim á bug.
„Ég get ekki lýst því hversu
meiðandi þetta er,“ sagði Bush á
fréttamannafundi á mánudag. „Ég
elska eiginkonu mína og þessi orð-
rómur á sér enga stoð. Þetta er
helber lygi.“ Henderson hefur
einnig neitað að hafa átt vingott við
Bush.
Jeb og eiginkona hans, Columba,
hafa verið gift í 27 ár og eiga þrjú
börn. Hann er sagður hafa haft
áhyggjur af því að orðrómur um
framhjáhald kynni að skaða póli-
tískan feril sinn, en ríkisstjóra-
kosningar fara fram í Flórída á
næsta ári. Bush sagði á frétta-
mannafundinum að hann myndi
ákveða á næstu vikum hvort hann
gæfi kost á sér til endurkjörs.
Jeb Bush
kveðst trúr
eiginkonunni
Jeb Bush
Washington. The Daily Telegraph.