Morgunblaðið - 16.05.2001, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
38 MIÐVIKUDAGUR 16. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
LESANDI góður.
Þú hefur kannski heyrt
fréttina í hádeginu
mánudaginn 23. apríl
sl. en efni hennar var
nokkuð á þessa leið; í
júní verður 350.000
norskum laxaseiðum
sleppt í kvíar í Mjóa-
firði.
Jú mikið rétt – þrjú
hundruð og fimmtíu
þúsund stykki verða
það! Þrjú hundruð og
fimmtíu þúsund!
Ég verð að viður-
kenna að fyrsta tilfinn-
ing mín við að heyra
þessa frétt var fyrst og
fremst reiði og vonbrigði (sem eru
kannski fullseint á ferð) en einnig
áhyggjur af þessari þróun. Við erum
rétt að uppgötva náttúru okkar og
auðæfi hennar þegar á að fara að
stefna þeim í hættu. Við vitum
óskaplega lítið um lífshlaup laxins og
stöndum í raun einungis rétt við
þröskuld einhverrar lágmarksþekk-
ingar á honum. Að blanda norskum
laxi við íslenskan er ömurleg
skammsýni og óþolandi óvirðing við
íslenska náttúru, algert skeytingar-
leysi í garð hennar.
Stærðin er svarið
Ég hitti í heita pottinum um dag-
inn austfirskan sjómann sem rær nú
annars staðar frá og hann hafði
ákveðnar skoðanir. Hann skilur ekk-
ert í þessu fáti, sagðist ekki geta séð
hvað hefði breyst í náttúrufari og að
halda því fram að kvíarnar væru
skotheldar væri hreinasta lygi. Þá
var hann auðvitað áhyggjufullur útaf
erfðablöndun. Þetta vissum við auð-
vitað fyrir en hann talaði út frá eigin
reynslu af laxeldi.
Það eina sem vakir fyrir þessum
mönnum þarna fyrir austan er auð-
vitað peningagróðinn sem þó getur
varla orðið stjarnfræðilegur því
hvernig eigum við að geta keppt við
Norðmenn í þessu?
En hvernig get ég verið svona vit-
laus! Það er auðvitað stærðin sem
skiptir öllu í bisness og þrjú hundruð
og fimmtíu þúsund norsk laxaseiði
eru auðvitað ekki neitt, neitt. Ekki
heldur nokkur hundruð milljónir
króna svona rétt til að byrja með. Og
hvað verða þeir margir
laxarnir í Berufirði og
Reyðarfirði til samans?
Þrjú hundruð og fimm-
tíu milljónir? Það er
bara eins gott að þetta
borgi sig. Fallið er
nefnilega því meira
sem stökkið er stærra.
Laxaflóttinn mikli
Þá er það laxaflótt-
inn sem á eftir að verða
mikill úr kvíum lax-
abænda. Það kemur
vont veður á Íslandi,
ein kvíin rifnar og lax-
arnir svífa á braut.
Fyrst verða þeir í ná-
grenni kvíarinnar, svo útá firðinum
en fara svo alfarið. Og hvert fara
þeir? Það veit enginn en allir vita að
lax hrygnir í ferskvatnsá. Norski
laxinn slæðist með þeim íslenska upp
í Selána mína í Vopnafirði, Hofsá og
Vesturdalsá, Breiðdalsá. Hvað hann
gerir af sér þar mun tíminn leiða í
ljós en ljóst er að þeir sem ábyrgð
bera á honum munu þurfa að punga
út fyrir þeim skaða sem hann kanna
að valda á íslenska laxinum. Um það
er ákvæði í lax- og silungsveiðilög-
um. Það verður áhugavert prófmál.
Það er nefnilega verið að henda
einni atvinnugrein út fyrir aðra, þ.e.
laxveiði fyrir laxeldi, þannig að
nettógróði íslensks samfélags af
þessu tiltæki verður enginn.
Við Íslendingar eigum að efla það
góða sem fyrir er og stefna á ný mið
sem ekki hafa verið reynd af öðrum í
stað þess að hleypa hættunni heim.
Það hlýtur að vera okkar sterkasta
vopn því við erum lítið peð í alþjóða-
samfélagi. Auk þess að nýta hrein-
leikann okkar, tækni, þekkingu og
gæðavöru sem er hérna fyrir. Okkur
dugir að framleiða lítið en gott – lítið
gott er nefnilega betra en mikið
þokkalegt, er það ekki?
Lúðueldi, barraeldi, þorskeldi,
kræklingeldi og fleira kemur til
greina án þess að stofna öðrum fisk-
um í hættu sem þegar eru í útrým-
ingarhættu.
Erum við ekki mestu sérfræðing-
ar í heimi í lúðueldi?
Hamfarir aðrar
Annað málefni sem ég vildi impra
á: Kárahnúkavirkjun. Ég er nefni-
lega búinn að finna rök fyrir sjálfan
mig sem duga mér í þessu máli. Þér,
lesandi góður, mun kannski finnast
þau einfeldningsleg og auðveld að
sjá en þau eru þó grundvölluð á for-
sendum sem ekki eru allt of augljós-
ar, a.m.k. ekki öllum svo mikið er
víst!
Það eru einfaldlega þau rök að
stöðugt sneyðist um ósnortið land í
heiminum, á Íslandi, og því hefur
það gildi í sjálfu sér sem ósnortið
land. Þegar ósnortið land er eyðilagt
kemur það aldrei aftur. Það verður
ekki ósnortið nema einu sinni. Og
þegar ósnortið land er horfið veit
enginn lengur hvernig það leit út
þegar það var ósnortið. Þess vegna
hefur ósnortið land gildi í sjálfu sér
óháð því hvort hægt er að græða
peninga á því með því að raska því.
Þess vegna þarf að halda því
ósnortnu. Ef Kárahnúkavirkjun
verður að veruleika verða Vestur-
öræfi ekki lengur ósnortið land.
Ekki heldur Hraunin eða Fljótsdals-
heiði verði allt þetta framkvæmt. 33
ferkílómetrar gróðurlendis fara und-
ir Hálslón og hreindýrastofninn
verður hættulega lítill. Þess vegna á
íslenska ríkið að hafa að stefnu sinni
að vernda Vesturöræfi sem og há-
lendi Íslands allt hér eftir, hrein-
dýrastofninn, gæsirnar og gróðurinn
því allt þetta mun ekki koma aftur í
sömu mynd verði stíflað við Kára-
hnúka.
Austurlandi er ætlað annað hlut-
verk en að framleiða ál og snúa túrb-
ínuhjólum. Það sér hver sem lítur yf-
ir landið á sumardegi. Skógrækt,
skógariðnaður, menningartengd
ferðaþjónusta, landbúnaður og sjó-
sókn, smáiðnaður hvers konar, versl-
un og þjónusta. Menntun og vísindi
þurfa að eflast á Austurlandi.
Það er ljóst að þjóðgarður getur
ekki verið á Vesturöræfum ásamt
virkjun. Skilgreiningu á þjóðgarði
lærði ég hjá Sigurði Blöndal í skóg-
ræktaráfanga í menntó á Egilsstöð-
um og þarf ekki að endurtaka. Þjóð-
garður er ósnortið land.
Svo einfalt er það.
Hamfarir á
Austurlandi
Þórður Mar
Þorsteinsson
Umhverfismál
Það er verið að henda
einni atvinnugrein út
fyrir aðra, segir Þórður
Mar Þorsteinsson, þ.e.
laxveiði fyrir laxeldi.
Höfundur er laganemi við HÍ.
LAUGARDAGINN
5. maí 2001 birtist
grein eftir Hjálmar
Árnason alþingis-
mann, í Morgun-
blaðinu, sem bar heitið
,,Forysturíkið Ísland“
og fjallaði um svokall-
aða vetnisvæðingu
landsins.
Í fyrrihluta greinar-
innar telur hann upp
alls konar umfjallanir
og viðurkenningar, þar
sem erlendir sérfræð-
ingar hrósa Íslending-
um vegna stefnu í um-
hverfisvænum orkumálum.
Undir millifyrirsögninni ,,Ein-
kennilegur úrtölutónn“ segir
Hjálmar. ,,Í ljósi þessa er athygl-
isvert að fylgjast með umræðu ým-
issa stjórnarandstæðinga og há-
værra einstaklinga í þjóðfélaginu.
Af máli þeirra mætti skilja, að
stefna íslenskra stjórnvalda sé
hræðileg í orkumálum.“
Ennfremur segir Hjálmar: ,,Það
er einmitt athyglisvert, að ýmsir
fulltrúar virtra umhverfissamtaka
erlendis, skuli fagna því, hversu vel
að orkunýtingu er staðið hér á
landi. Þá er einnig umhugsunarefni,
að hinir öfgafyllstu skuli ávallt
ræða um umhverfismál, sem stað-
bundið fyrirbrigði, meðan sannir
umhverfissinnar skoða
þau í hnattrænu sam-
hengi.“
Hversu lengi Hjálm-
ar hefur verið um-
hverfissinni og hvern-
ig hann getur gert
greinarmun á sönnum
og öðrum umhverfis-
sinnum er mér ekki
kunnugt um.
Ég hefi í mörg ár
reynt að vinna að því,
m.a., með skrifum og
fyrirlestrum, að hér á
landi yrði farið að nýta
raforku, þessa um-
hverfisvænu orku okkar, til að
knýja farartæki. Mér hefur fundist,
að þarflaust væri að breyta rafork-
unni í eitthvert annað form af orku,
sem síðan þarf að breyta aftur í raf-
magn, því að raforka er það, sem
t.d. knýr þessi vetnisfarartæki, sem
nota orkuhlöð. Á þennan hátt er
verið að sóa orku, vegna lélegrar
nýtni. Það getur varla verið ,,böl-
móður og öfgar“ þegar verið er að
mæla með því að nýta vistvænu raf-
orkuna okkar beint, enda er ég
sammála því, sem gert hefur verið í
orkumálum hér á landi.
Þegar rætt er um fjármál í þessu
sambandi, er verulegur munur á
kostnaði, til dæmis kostar vetn-
isknúinn strætisvagn á annað
hundrað milljónir í innkaupi, en
rafhlöðuknúinn 20-30 milljónir eftir
stærð. Þarna sést, að verðmunur er
gífurlegur, auk þess, að ekki er þörf
á tilraunum, þar sem rafhlöðu-
knúnir vagnar eru þaulreyndir.
Einnig er rafmagn notað beint,
og er þar mikil reynsla fyrir hendi.
Mér virðist, að hérna sé verið að
sóa skattpeningum okkar til þess að
styrkja erlenda bílaframleiðendur,
og til þess að hrósa sér af einhverju,
sem varla er raunhæft á næstu ára-
tugum. ,,Hin pólitíska yfirlýsing
ríkisstjórnar Íslands um að verða
fyrsta vetnisríki veraldar hefur
hleypt af stað skriðu sem ekki verð-
ur stöðvuð.“ (HÁ).
Ég hef alltaf reynt að vera mál-
efnalegur og mun reyna að vera það
áfram, heldur en að vera með há-
stemmdar yfirlýsingar.
Fyrsta vetnisríki veraldar?
Gísli Júlíusson
Orka
Á þennan hátt er
verið að sóa orku, segir
Gísli Júlíusson, vegna
lélegrar nýtni.
Höfundur er
rafmagnsverkfræðingur.
VIÐ alla þá háskóla í
veröldinni, þar sem lög-
fræði er kennd sem full-
komin háskólagrein er
leiði til fyllstu fag-
mennsku og starfsrétt-
inda, eru rannsóknir í
lögvísindum fastur og
brýnn þáttur í starfsemi
lagadeilda háskólanna.
Háskóli, sem starfar á
breiðum faglegum
grundvelli, er óhjá-
kvæmilega rannsókn-
arháskóli, þar sem nið-
urstöður rannsókna
birtast m.a. í kennsl-
unni og kennslubókum
– en jafnframt í lærðum ritum, sem
skírskota til mun stærri hóps en nem-
endanna einna. Rannsóknir og
kennsla eru þannig skilyrðislaust
samtvinnuð og kennsla án rannsókn-
arstarfs er í reynd óhugsandi. Best
þykir fara á því, að kennararnir sjálfir
stundi rannsóknir jafnhliða kennsl-
unni, enda er samband rannsókna og
kennslu best tryggt með þeim hætti,
en innan deildanna fer vitaskuld að
jafnaði einnig fram margvísleg rann-
sóknarstarfsemi, sem miklu varðar,
en er ekki ætluð þessi nánu tengsl við
kennsluna sjálfa, enda þótt árangur-
inn skili sér einnig á því sviði síðar
meir, með einum eða öðrum hætti.
Að þessu leyti starfa lagadeildir há-
skólanna á sama grundvelli og allar
aðrar háskóladeildir – og þetta á að
sjálfsögðu einnig við um lagadeild
Háskóla Íslands. Þar er, þegar á
heildina er litið, haldið uppi veiga-
miklum rannsóknum í lögfræði, sem
kennarar deildarinnar annast. Frá
þeirra hendi hefur birst fjöldi viða-
mikilla fræðibóka um margbeytileg
svið lögfræðinnar – þar á meðal á
fræðasviðum, sem lítt eða ekkert
hafði áður verið ritað um hér á landi
og var því verið að „skapa“ með þeim
ritum, ef svo má að orði komast – auk
óteljandi tímaritsgreina og annarra
faglegra ritverka af ýmsum toga.
Rannsóknastarfsemi við deildina þarf
þó að auka og styrkja til mikilla muna.
Tími sá, sem kennarar geta tekið sér
til rannsóknanna, til hliðar við kennsl-
una og margvísleg störf, sem tengjast
kennslunni og öðrum deildarstörfum,
er vissulega mjög takmarkaður. Með
fjölgun fastra lagakennara, sem er af-
ar brýn, myndu rannsóknir að vísu
aukast en einna mest myndi þó muna
um það, ef að deildinni fengjust jafn-
framt góðir lögvísindamenn, sem
gætu helgað sig rannsóknunum ein-
um en hefðu enga kennsluskyldu –
með hliðstæðum hætti og alkunnugt
er og vel hefur gefist í flestum öðrum
deildum Háskólans eða í stofnunum
þeim tengdum. Lagastofnun Háskóla
Íslands, sem að formi til er sjálfstæð
stofnun en starfar í nánum tengslum
við lagadeild Háskólans, hefur til
þessa ekki haft á að skipa sérfræð-
ingum í lögum, sem helgað geti sig
rannsóknum einvörðungu, enda hefur
fjármagn til þess aldrei verið fyrir
hendi. Þar á þarf að verða breyting,
og er mikilvægt verkefni deildarinnar
og annarra aðila, sem vilja íslenskum
lögvísindum vel, að beita sér fyrir
auknum fjárveitingum í
þessu augnamiði, sem
og til eflingar rannsókn-
anna almennt.
Þegar hér hefur verið
talað um rannsóknir í
lögum hefur í raun
réttri einkum verið átt
við „frjálsar“ rannsókn-
ir, svonefndar, þ.e.
rannsóknir þar sem
rannsakandinn velur
sér viðfangsefni að öllu
leyti sjálfur. Segja má,
að frjálsu rannsóknirn-
ar séu með vissum hætti
„grundvöllur“ háskóla-
starfsins. Hins vegar
má ekki gleyma svokölluðum „þjón-
usturannsóknum“, er fram fara eftir
stýrðri áætlun, venjulega eftir skil-
greindum óskum viðskiptavina, sem
greiða fyrir þær. Mikilvægt er einnig,
að þjónusturannsóknum í lögfræði sé
haldið uppi að vissu marki, sé þess
jafnframt gætt að niðurstöður þeirra
séu öllum aðgengilegar og gagnist
jafnt „kaupendunum“ sem þeim, er
frjálsar rannsóknir stunda, enda
skapa þjónusturannsóknirnar m.a.
tekjur, sem nýtast frjálsum rann-
sóknum. Hér hefur Lagastofnun
einnig mikilvægu hlutverki að gegna,
en þar á bæ eru þjónusturannsóknir
nú illa á vegi staddar vegna tiltekinna
aðgerða stjórnvalda, sem hamla þeim
að verulegu leyti.
Gagnsemi lögfræðirannsókna er í
raun réttri sambærileg við það, sem
gildir um rannsóknir á öllum öðrum
vísindasviðum, sem Háskóli Íslands
lætur sig skipta, enda þótt almenn-
ingur (og reyndar einnig fagmenn á
ýmsum öðrum fræðasviðum en lög-
fræði) geri sér oft ekki fulla grein fyr-
ir þeirri staðreynd. Í nýju, umfangs-
miklu og merku fræðiriti eins af
kennurum lagadeildar, „Evrópusam-
bandið og Evrópska efnahagssvæðið“
eftir Stefán Má Stefánsson prófessor
(Rvík 2000), eru gefin góð dæmi um
þetta, sem óhætt er að fallast á. Þar
segir m.a., á bls. 26: „Rannsóknarnið-
urstöður hvort sem er innan raunvís-
inda eða á sviði lögfræði eru [...] sam-
bærilegar í vissum skilningi, þ.e.
leitast er við með vísindalegum að-
ferðum að finna út tiltekinn sannleika
(eða nýja hugsun) sem ekki var
þekktur (eða var óljós) áður. Ef unnt
er að fallast á niðurstöðuna má búast
við að tiltekin framþróun verði á við-
komandi sviði. Sem dæmi um tilgátu á
sviði Evrópuréttar má nefna tilgát-
una um að svipaðar mannréttinda-
reglur gildi innan [Evrópska efna-
hagssvæðisins] eins og í
bandalagsrétti. Sé tilgátan sönnuð
skilar hún einstaklingum og fyrir-
tækjum í EFTA ríkjunum auknum
mannréttindum. Með svipuðum hætti
má segja að rökstudd tilgáta um bóta-
ábyrgð aðildarríkja í tilteknum van-
rækslutilvikum geti leitt til gjör-
breyttrar réttarstöðu fyrirtækja (og
einstaklinga) til hins betra. Í dæm-
unum má sjá að rannsóknir á sviði
lögfræði geta bæði fært þessum að-
ilum aukin mannréttindi og skapað
þeim betra efnahagslegt umhverfi.“
Að lokum skal hér tekið undir orð
merks háskólamanns og áhrifamanns
í menningarlífi þjóðarinnar, sem hann
lét falla fyrir fáum árum, er hann hug-
leiddi stöðu og framtíð lagadeildar
Háskólans og íslenskra lögvísinda:
„Ég tel að framtíð íslenska ríkisins –
og þar með íslensku þjóðarinnar – sé
öðru fremur undir því komin að við
eigum öfluga sveit vel hæfra lögfræð-
inga til að rannsaka og leysa þau laga-
legu vandamál sem stafa af þeim
miklu breytingum, sem nú eru að
verða í Evrópu og raunar hvarvetna í
heiminum. Þess vegna á efling Laga-
deildar að vera forgangsverkefni á
næstu árum.“
Rannsóknir
í lögfræði og
gildi þeirra
Páll
Sigurðsson
Höfundur er forseti lagadeildar
Háskóla Íslands.
Lögvísindi
Gagnsemi lögfræði-
rannsókna er í raun
réttri sambærileg við
það, segir Páll Sigurðs-
son, sem gildir um rann-
sóknir á öllum vísinda-
sviðum, sem Háskóli
Íslands lætur sig skipta.