Morgunblaðið - 16.05.2001, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 MIÐVIKUDAGUR 16. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HRAFN Magnússon, fram-
kvæmdastjóri Landssamtaka lífeyris-
sjóða, skrifaði grein í Morgunblaðið 5.
maí sl. til að koma á framfæri athuga-
semdum við grein eftir
mig sem birtist þar deg-
inum áður. Virðist hon-
um vera mikið í mun að
hreinsa lífeyrissjóðina
af því að þeir eigi stóran
þátt í gengisfalli krón-
unnar að undanförnu,
sem vonlegt er. Talar
hann um að grein mín
sé full af misskilningi og
ranghugmyndum, hug-
myndir mínar um þátt
lífeyrissjóðanna í falli
krónunnar séu fárán-
legar og standist ekki
nánari skoðun. Tel ég
því óhjákvæmilegt að
fara í gegnum athuga-
semdir Hrafns, með þá
von í huga að hann átti sig betur á
áhrifum fjármagnsflutninga á gengi
gjaldmiðla.
Hrafn nefnir til að byrja með að ég
tali um að lífeyrissjóðirnir beri höf-
uðábyrgð á gengisfalli krónunnar. Ég
talaði í grein minni um að viðskipta-
hallinn hefði verið nefndur sem skýr-
ing á falli hennar og ekki vil ég gera
lítið úr þeim þætti. Aftur á móti hefur
að undanförnu lítil umræða farið fram
um áhrif fjárfestinga lífeyrissjóða á
gengi krónunnar og vildi ég því reyna
að draga fram þann þátt sérstaklega.
Hrafn talar um að lífeyrissjóðirnir
hafi fjárfest mikið í erlendum hluta-
bréfum árið 1999 og á sama tíma hafi
krónan styrkst og í fyrra hafi sjóð-
irnir dregið úr fjárfestingunum og
krónan hafi fallið. Hvort krónan
styrktist eða veiktist á ákveðnum
tímabilum sem lífeyrissjóðirnir hafa
fjárfest í erlendum verðbréfum skipt-
ir nákvæmlega engu máli. Það eina
sem skiptir máli er það að þegar líf-
eyrissjóðir kaupa gjaldeyri til verð-
bréfakaupa fellur krónan, þar sem
aukin eftirspurn eftir gjaldeyri hækk-
ar verð á honum. Lengst af jöfnuðust
þessi áhrif út, og gott betur, vegna
mikils innflæðis af erlendum lánum.
Ef lífeyrissjóðirnir hefðu ekki fjárfest
fyrir háar fjárhæðir erlendis á und-
anförnum árum hefði krónan styrkst
mun meira fram á vorið 2000 en hún í
raun gerði. Jafnframt væri hún ekki
búin að falla jafn mikið og raun ber
vitni ef sjóðirnir hefðu ekki haldið
áfram að fjárfesta erlendis eftir að
hún tók að veikjast sl. vor. Þessi veik-
ing hefur komið fram vegna þess að
stórlega hefur dregið úr erlendum
lántökum til að fjármagna viðskipta-
hallann og verðbréfakaup lífeyris-
sjóðanna.
Í grein minni lagði ég fram það mat
að uppsöfnuð veikingaráhrif á krón-
una vegna gjaldeyriskaupa lífeyris-
sjóðanna næmu 15–20%, þ.e. gengi
krónunnar væri 15–20% sterkara en
það er ef ekki hefðu komið til fjárfest-
ingar lífeyrissjóðanna í erlendum
verðbréfum. Þessi áhrif voru metin í
samráði við sérfræðinga fjármála-
stofnana á íslenskum fjármálamark-
aði og væri rétt að Hrafn kannaði
málið sjálfur með þeim hætti. Það er
vægast sagt undarlegt að hann skuli
telja að lífeyrissjóðirnir hafi getað
sent jafnvirði hátt í 140 miljarða í
gjaldeyri úr landi án
þess að það hafi haft
áhrif á gengi krónunn-
ar. Með sömu rökum
má segja að viðskipta-
hallinn hafi engin áhrif
á gengi krónunnar, en
uppsöfnuð fjárhæð hans
á undanförnum árum er
lítið hærri fjárhæð en
það sem lífeyrissjóðirn-
ir hafa sent úr landi.
Áhrifin á gengi krón-
unnar af því að senda
gjaldeyri úr landi vegna
vörukaupa eru ná-
kvæmlega þau sömu og
að senda gjaldeyri úr
landi vegna verðbréfa-
kaupa. Er það skoðun
Hrafns að viðskiptahallinn hafi engin
áhrif haft á gengi krónunnar? Þá fer
að verða fátt eftir til að útskýra veik-
ingu krónunnar.
Hrafn nefnir að erlendar fjárfest-
ingar lífeyrissjóðanna séu til þess ætl-
aðar að draga úr áhættu, þannig að
lífeyrissjóðirnir eigi ekki alla afkomu
sína undir sveiflum í íslenskum sjáv-
arútvegi. Á undanförnum árum hefur
sem betur fer tekist að auka fjöl-
breytileika íslensks atvinnulífs, þann-
ig að það er langt frá því að efnahags-
lífið eigi allt undir sjávarútvegi
lengur. Aftur á móti er ljóst að mun
betur myndi ganga að byggja upp enn
fjölbreyttara atvinnulíf á Íslandi ef ís-
lenskir lífeyrissjóðir legðu áhættu-
fjármagn sitt fremur í að byggja upp
íslenskt atvinnulíf heldur en erlent.
Jafnframt nefnir Hrafn að íslenskir
lífeyrissjóðir séu frábrugðnir erlend-
um lífeyrissjóðum að því leyti að hlut-
fall hlutabréfa í þeirra eigu sé lægra
hlutfall af eignum. Það getur vel ver-
ið, en íslenskir lífeyrissjóðir njóta
þess munaðar að geta fjárfest í
traustum íslenskum skuldabréfum
sem gefa mun hærri ávöxtun en
skuldabréf sem erlendum lífeyris-
sjóðum býðst að fjárfesta í án geng-
isáhættu. Því geta íslenskir lífeyris-
sjóðir tryggt réttindi sjóðsfélaga
sinna með því að fjárfesta eingöngu í
skuldabréfum, en erlendir sjóðir
þurfa að taka áhættu af hlutabréfa-
fjárfestingum til að reyna að ná hærri
ávöxtun.
Hrafn talar um að ég hafi gefið í
skyn í grein minni að stór hluti fjár-
festinga íslenskra lífeyrissjóða er-
lendis hafi verið í japönskum hluta-
bréfum. Þetta er alrangt, ég nefndi
aðeins þróun þessara hlutabréfa sem
dæmi um þá áhættu sem fylgir fjár-
festingum í hlutabréfum og tók sér-
staklega fram að ég vonaðist til að svo
færi ekki fyrir eignum íslenskra líf-
eyrissjóða.
Að lokum nefnir Hrafn að árangur
íslenskra lífeyrissjóða á undanförnum
fimm árum, 7% meðalraunávöxtun,
segi í raun allt um það að sú fjárfest-
ingarstefna að fjárfesta verulega í er-
lendum hlutabréfum hafi verið skyn-
samleg. Framan af þessu tímabili
voru hlutabréf í mikilli uppsveiflu og
er mjög ólíklegt að meðalhækkun
hlutabréfa verði sú sama á þessum
áratug og þeim síðasta. Árangur und-
anfarinna fimm ára skiptir í raun litlu
máli miðað við hvaða árangur næst í
framtíðinni í ávöxtun lífeyrissjóð-
anna, þeir þurfa stöðuga ávöxtun til
að geta staðið undir skuldbindingum
sínum.
Burtséð frá því hvaða álit menn
hafa á fjárfestingum lífeyrissjóðanna
í erlendum verðbréfum einum og sér
er ekkert vafamál að þessar fjárfest-
ingar hafa veikt gengi krónunnar um-
talsvert og þar með grafið undan lífs-
kjörum þjóðarinnar.
Gengisáhrif
fjárfestinga líf-
eyrissjóðanna
Þorgils
Ámundason
Höfundur er rekstrarhagfræðingur
og starfar við fjármálaráðgjöf.
Gengi
Það er undarlegt að
Hrafn telji að lífeyr-
issjóðirnir hafi getað
sent jafnvirði hátt í 140
milljarða í gjaldeyri úr
landi, segir Þorgils
Ámundason, án þess að
það hafi haft áhrif á
gengi krónunnar.
ÉH HYGG, að fáir
skrifarar aðsendra
greina, sem birtast
hér í Mbl., hafi jafn
haldgóða reynslu og
ég af því, hversu litlu
slík skrif fá áorkað til
að mál séu greind og
rædd. Að vísu eru þau
lesin og stundum
vandlega af mun
stærri hópi fólks en ég
hefði ætlað að
óreyndu. Starfsmenn
prentmiðla sem ljós-
vakamiðla forðast hins
vegar eins og heitan
eld að geta sjónar-
horna um umdeild
málefni og gerðir manna í áhrifa-
stöðum, sem í slíkum skrifum birt-
ast. Einhvers staðar í skrifunum
hef ég kallað þetta að andi sann-
leiksráðuneytisins svífi þar yfir
vötnum og þar með vísað til ríkis
Stóra bróður í sögu George Or-
wells, 1984. Nóg um það.
Snemma vetrar sóttu að mér í
þessum tengslum hugsanir um allt
annars konar efni en ég hef áður
skrifað um og varða persónuvernd í
skoðanakönnunum. Þá landsmenn,
sem hvern mánuð eru spurðir
spjörunum úr af hálfu skoðana-
könnunarfyrirtækja og aðila eins
og DV, má telja í þúsundum, svo að
æðistór hluti þjóðarinnar hefur
fengið slíkar upphringingar með
óskum um svör. Verklagið er skv.
mínum upplýsingum þannig, að
starfsmaður spyrjandans leitar
uppi þær persónur, sem lent hafa í
slembiúrtakinu, og spyr þær síðan
út úr, jafnvel um hin mestu einka-
mál, sem hljóta að teljast falla und-
ir friðhelgi einkalífs eins og hvern
flokk fólk kaus síðast eða mundi
kjósa í dag, um tekjustig, viðhorf
til einstakra stjórnmálamanna
o.s.frv. Við þetta er það eitt að at-
huga frá sjónarmiði persónuvernd-
ar, að spyrillinn veit hverju sinni
hver það er, sem er að
svara. Það samrýmist
illa almennu stefnunni
um leynilegar kosn-
ingar, þegar fólk er
krafið svara undir
nafni um kosninga-
hegðan sína þúsund-
um saman. Í svo fá-
mennu samfélagi sem
okkar tel ég þessa að-
ferð fráleita, fyrir neð-
an virðingu skoðana-
könnunaraðilanna og
ekki bjóðandi svarend-
unum.
Íhugun mín um mál-
ið leiddi fram afar ein-
falda lausn á þessum
vanda. Skoðanakönnunaraðilum
bæri að haga störfum sínum þannig
að aðskilja algerlega þá, sem leita
uppi svarendurna, annars vegar og
spyrlana hins vegar. Símtalinu
væri einfaldlega víxlað með órekj-
anlegum hætti frá hinum fyrr-
nefnda til hins síðarnefnda og svar-
andinn hefði þannig fulla vissu um
nafnleynd gagnvart spyrlinum. Að-
ferðin ætti að gera hvort tveggja,
að fjölga þeim í úrtakinu, sem
treystast til að svara, og svörin
ættu þar á ofan að vera áreiðan-
legri, þ.e. ekki lituð af ótta við að
afstaðan fréttist. Um þetta skrifaði
ég grein, en birti hana ekki, heldur
kaus að freista þess að koma þess-
ari sjálfsögðu réttarbót fyrir borg-
arana til leiðar með öðrum hætti,
þar sem ég ætti engan hlut að,
a.m.k. ekki opinberlega.
Ég sneri mér bréflega í ársbyrj-
un til Persónuverndar, sem um
áramótin tók til starfa og mér þótti
líklegt að stæði undir nafni í þessu
efni. Þegar þetta er skrifað, nær
fjórum mánuðum síðar, hef ég ekk-
ert af málinu frétt frá stofnuninni.
Fyrir tilviljun veit ég, að stofnunin
hefur rætt efni þessa erindis míns
að minnsta kosti við eitt skoðana-
könnunarfyrirtæki, þar sem menn
voru að vandræðast með hugmynd-
ina síðast þegar til fréttist. Í sam-
tali við forstöðumann þess fyrir-
tækis þótti mér merkilegt að
uppgötva, að honum hafði aldrei til
hugar komið, að þetta gæti verið
vandamál. Mitt langlundargeð er
hins vegar þrotið og þess vegna
gríp ég til minna gömlu ráða og
skrifa þessa grein til að kanna hvað
verður um svo sjálfsagða kröfu á
sviði persónuverndar.
Tvær skoðanakannanir, sem sagt
hefur verið frá í fréttum á síðustu
vikum, undirstrika mikilvægi nafn-
leyndar, ef eitthvað á að vera að
marka niðurstöðurnar. Hin fyrri
snerist um spilafíkn. Ekki kom
fram í fréttum, að könnunin hefði
verið gerð undir nafnleynd. Spurn-
ingarnar blasa við. Er líklegt að
menn svari réttilega spurningum
um vísbendingar um spilafíkn, þeg-
ar menn svara undir nafni? Hversu
stór hluti spilafíklanna er meðal
þeirra 30% eða svo, sem kjósa að
svara alls ekki? Eða hversu líklegir
eru snjallir spilafíklar, sem svara
undir nafni, til að ljúga spyrlana
fulla? Og svo er niðurstaðan birt
eins og hún merki eitthvað.
Hin könnunin snerist um brott-
kast á fiski í hafi, löndun framhjá
vigt o.fl., sem snýr að fiskveiði-
stjórn. Enn kom ekkert fram um
að nafnleynd hefði verið tryggð.
Fyrst er þess að gæta, að verið er
að spyrja sjómenn undir nafni um
refsiverðan verknað þeirra sjálfra
og félaganna. Má fara nærri um
hversu margir svarenda hafa við
þessar aðstæður tilhneigingu til að
draga fjöður yfir það, sem raun-
verulega gerist. Eða þau 30% úr-
taksins, sem neita að svara. Má
ekki telja fullvíst, að allir þeir af-
kastamestu í þessum bransa kjósi
þá leið, þegar ætlast er til svara frá
þeim undir nafni?
Svo eru svör, þannig fengin, not-
uð til að meta upp á tonn hversu
miklum fiski muni kastað fyrir borð
á hafi úti. Með tilliti til þess, sem
hér hefur verið rakið, má draga í
efa, að könnunin hafi náð til helm-
ings þess magns, sem raunverulega
er kastað. Nafnleynd svarenda
hefði örugglega gert könnunina
mun marktækari.
Hér hefur verið vakin athygli á
máli, sem varðar persónuvernd
tugþúsunda borgaranna ár hvert.
Nafnleynd í framkvæmd skoðana-
kannana ætti að teljast til sjálf-
sagðra mannréttinda á okkar tím-
um, ekki síst þegar aðstæður í
samfélaginu valda því, að fólk telur
sér tryggara að flíka ekki skoð-
unum sínum, þegar þær eru sann-
leiksráðuneytinu ekki þóknanlegar.
Þessa stöðu eiga skoðanakönn-
unaraðilar að virða og tryggja
stöðu borgaranna. Þeir eru undir-
staðan undir þeirri þjónustu, sem
skoðanakönnunarfyrirtækin eru að
selja, og þeir eyða tíma sínum end-
urgjaldslaust í þágu skoðanakönn-
unarfyrirtækjanna. Það hlýtur að
vera lágmarkskrafa, að réttur þess-
ara viðskiptavina til nafnleyndar
verði virtur. Þar til það er gert með
staðfestum hætti mun ég a.m.k.
ekki svara neinni spurningu frá
þessum aðilum um mínar skoðanir,
hvað svo sem aðrir kunna að gera.
Um skoðanakannanir
og persónuvernd
Jón
Sigurðsson
Skoðanakannanir
Nafnleynd í fram-
kvæmd skoðanakann-
ana, segir Jón Sigurðs-
son, ætti að teljast
til sjálfsagðra
mannréttinda.
Höfundur er fyrrverandi
framkvæmdastjóri.
ÉG er 32 ára þroska-
þjálfi sem sinni kennslu
barna með einhverfu í
sérdeild Síðuskóla á
Akureyri. Nám mitt er
þriggja ára nám á há-
skólastigi sem kennt er
í Kennaraháskóla Ís-
lands. Til þess að geta
farið að læra þroska-
þjálfun þurfti ég að taka
stúdentspróf fyrst. Í
dag eru mánaðarlaun
mín 109.736. kr. eftir
fimm ár í starfi. Til að
bera laun mín saman
við laun annarra stétta
innan skólakerfisins
setti ég mig í samband
við Kennarasamband íslands, Félag
leikskólakennara og Verkalýðsfélag-
ið Einingu á Akureyri. Laun þessi
miðast við grunnlaun 32 ára starfs-
manns í 100% starfi með fimm ára
starfsreynslu.
Starfsgrein Laun
Þroskaþjálfi 109.736
Grunnskólakennari
(frá 1. ágúst 2001) 151.265
Leikskólakennari 139.214
Starfsmaður í blönduðum
störfum 110.046
Af hverju eru mín laun lægst? Ég
er með jafnlanga menntun og grunn-
skólakennarinn og leikskólakennar-
inn. Eru störf mín minna virði af því
að mínir nemendur eru fatlaðir? Eru
það skilaboðin í launaumslaginu
mínu? Ég gæti skilið það svo þrátt
fyrir að vera því algjör-
lega ósammála. Sam-
kvæmt aðalnámskrá
grunnskóla eiga allir
nemendur rétt á námi
við hæfi og til þess að
framfylgja henni eru
þroskaþjálfar nauðsyn-
leg stétt innan skóla-
kerfisins. Með þjálfun
og kennslu einstaklinga
með fötlun aukum við
færni þeirra og getu til
að lifa sem sjálfstæð-
ustu lífi í samfélaginu
og þannig eru störf okk-
ar þroskaþjálfa þjóð-
félagslega hagkvæm.
Þroskaþjálfar hafa góða faglega
menntun að baki. Störf þeirra eru
krefjandi, oft erfið en mjög gefandi
og við eigum skilið meiri viðurkenn-
ingu og hærri laun. Við þurfum að fá
verulega launaleiðréttingu og það
strax.
Ég skammast mín
fyrir launin mín
Margrét Bergmann
Tómasdóttir
Kjarabarátta
Þroskaþjálfar, segir
Margrét Bergmann
Tómasdóttir, hafa
góða faglega menntun
að baki.
Höfundur starfar sem þroskaþjálfi
við sérdeild Síðuskóla á Akureyri.