Morgunblaðið - 17.06.2001, Síða 10

10 SUNNUDAGUR 17. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
F
LEST okkar þekkja til
fólks sem hefur svipt
sig lífi eða gert tilraun
til þess. Sum okkar
hafa eflaust einhvern
tímann á ævinni verið
lífsleið og hugsað um
þennan möguleika
þótt slík hugsun hafi ekki orðið að
veruleika. Sjálfsvíg koma stundum
eins og þruma úr heiðskíru lofti yfir
aðstandendur og vini en í öðrum til-
fellum geta þau verið fyrirsjáanleg
þótt ekki hafi tekist að koma í veg fyr-
ir verknaðinn.
Orsakir sjálfsvíga eru margar og
samspil þeirra flókið. Flest sjálfsvíg
má tengja geðröskunum, einkum
þunglyndi og ofneyslu áfengis og ann-
arra vímuefna.
Rannsóknir hafa hins vegar sýnt
fram á að í tiltölulega fáum tilvikum
fargar heilbrigt fólk sér vegna ein-
stakra erfiðra atvika í lífinu eins og
skilnaðar eða ástvinamissis.
Margt bendir til þess að til séu
nokkrar og ólíkar tegundir sjálfsvíga
sem þýðir að áhættuþættirnir geta
verið mismunandi eins og kemur
fram hjá Þórólfi Þórlindssyni, pró-
fessor við Háskóla Íslands.
Samspil erfða og umhverfis segir
hann flókið og tengist það hinum
ólíku áhættuþáttum. „Þannig getur
félagslegt umhverfi haft áhrif á þung-
lyndi, ýtt undir bölsýni og neikvæði
sem aftur hefur áhrif á sjálfsvígstíðni.
Áratuga rannsóknir á sjálfsvígum
leiða í ljós að sjálfsvíg eru ólík frá
einni þjóð til annarrar og einum þjóð-
félagshópi til annars. Þættir eins og
trúarbrögð virðast hafa mikil áhrif á
tíðni sjálfsvíga, þjóðfélagsupplausn
og veik staða fjölskyldunnar tengist
sjálfsvígum. Þetta sýnir að félagsleg-
ir og menningarlegir þættir hafa
einnig áhrif á sjálfsvígstíðni.“
Hámark mannlegs sjálfræðis
eða trufluð dómgreind?
Þeir hafa verið til á öllum tímum
sem hafa litið svo á að það sé hámark
mannlegs sjálfræðis og í raun réttur
hvers einstaklings að falla fyrir eigin
hendi eftir að hafa tekið yfirvegaða
ákvörðun um slíkt, og það jafnvel þó
að viðkomandi sé haldinn geðrænum
sjúkdómum eða glími við aðra erfið-
leika.
Í flestum vestrænum nútímasam-
félögum hefur það ekki verið viður-
kennt að sjálfsvíg geti verið afleiðing
rökréttrar hugsunar heldur litið á það
sem óeðlilegan gjörning sem beri af
siðferðilegum ástæðum að koma í veg
fyrir. Forsendan fyrir afskiptunum er
að sá sem geri tilraun til sjálfsvígs
hafi tekið sína ákvörðun með truflaða
dómgreind og að hann verði síðar
þakklátur fyrir að komið hafi verið í
veg fyrir tilraunina. Nokkur lönd hafa
sett reglur þar sem líknardráp er
leyft að uppfylltum ákveðnum skil-
yrðum og þá með aðstoð læknis.
Löndin þar sem líknardráp er leyft
eru Holland, Belgía, Sviss, Kolumbía
og Oregon ríki í Bandaríkjunum. Hol-
land er eina landið sem hefur gert
þennan verknað löglegan. Hér verður
ekki farið nánar út í líknardráp en vís-
að til greinar sem birtist um það mál í
Morgunblaðinu í febrúar á þessu ári.
Algengara nú að rætt
sé um sjálfsvíg á opinskáan hátt
Þrátt fyrir framfarir á geðlæknis-
sviðinu og aukna þekkingu á sjálfs-
vígum telja þeir sem að þessum mál-
um starfa að fordómar hindri
umræðu um sjálfsvíg og rannsóknir á
sjálfsvígum. Er því stundum reynt að
fela raunverulega dánarorsök eða
ekki er greint rétt frá málsatvikum.
Skoðanir fólks á sjálfsvígum hafa ver-
ið að breytast í tímans rás enda er nú
algengara að menn ræði þau mál á
opinskáan hátt. Um þetta segir Óttar
Guðmundsson geðlæknir í bók sinni
Listin að lifa – listin að deyja, hugleið-
ingar læknis um líf og dauða: „Nú
veigra menn sér ekki lengur við að
segja í minningargrein að viðkomandi
hafi fyrirfarið sér. Sumir reyna að
leita einhverra skýringa, velta upp
mögulegum ástæðum fyrir þessari
örlagaríku ákvörðun og reyna að af-
saka hinn látna í augum alheimsins.
Áður fyrr var hvert sjálfsvíg mikið
feimnismál fyrir aðstandendur hins
látna. Fólk gat lagt verknaðinn út á
hinn versta veg og jafnvel sakfellt eft-
irlifendur fyrir aðild eða ábyrgð á
verknaðinum. Þetta hefur líka breyst
en þó er greinilegt að margir eiga erf-
itt með að viðurkenna hvernig raun-
veruleg endalok náins ástvinar bar
að.“
Gert er ráð fyrir að
vandinn eigi eftir að aukast
Sjálfsvíg eru nú einn alvarlegasti
heilbrigðisvandinn í heiminum. Um
það bil ein milljón manna fellur fyrir
eigin hendi ár hvert og að minnsta
kosti tíu sinnum fleiri gera tilraunir
til sjálfsvíga. Gert er ráð fyrir að
vandinn eigi eftir að aukist því sam-
kvæmt spám Alþjóðaheilbrigðismála-
stofunarinnar, WHO, er gert ráð fyrir
að árið 2020 muni um það bil 1, 5 millj-
ónir manna falla fyrir eigin hendi og
10–20 sinnum fleiri gera tilraunir til
sjálfsvíga. Þetta samsvarar einu
dauðsfalli að meðaltali á 20 sekúndna
fresti og einni sjálfvígstilraun á 1–2
sekúndna fresti. Tölurnar segja þó
ekki alla söguna því þær greina ekki
frá óbærilegum þjáningunum og sorg
ættingja og vina sem eftir lifa.
En höldum áfram með tölulegu
staðreyndirnar að sinni og skoðum
hvar sjálfvígstíðnin er hæst í heim-
inum á hvern íbúa. Hjá bæði körlum
og konum er hún hæst í Austur-Evr-
ópu, nánar tiltekið í Eistlandi, Lett-
landi og Litháen, og aðeins minni í
Finnlandi, Ungverjalandi og Rúss-
landi eins og meðfylgjandi tafla sýnir.
Þessar þjóðir hafa að sumu leyti svip-
aðan bakgrunn sögulega, félagslega
og menningarlega. Finnland telst þó
til Norðurlandanna og hefur alltaf
haft háa sjálfsvígstíðni, sérstaklegla
hjá karlmönnum. Þjóðirnar sem til-
heyrðu Austurblokkinni hafa eftir fall
Sovétríkjanna upplifað miklar sam-
félagsbreytingar, þar sem fyrri norm-
um var breytt svo til á einni nóttu,
hugsanlega skýrir það meðal annars
háa sjálfsvígstíðni. Af ofangreindum
löndum hefur Litháen hæstu sjálfs-
vígstíðnina sem er 45,6 einstaklingar
á hverja 100 þúsund íbúa.
Svipaða tíðni en þó ögn lægri er að
finna hjá þjóðum sem eru mjög ólíkar
þeim sem við höfum talið upp en þær
eru Sri Lanka og Kúba.
Samspil margra þátta
Það er athyglisvert að nokkuð háa
sjálfsvígstíðni er einnig að finna í
ýmsum eylöndum eins og Japan,
Mauritius og Sri Lanka.
Lægstu tíðnina er að finna í lönd-
um við austurhluta Miðjarðarhafsins
þar sem flestir íbúanna eru múham-
eðstúar. Kóraninn tekur skýra af-
stöðu gegn sjálfsmorðum, ofbeldi og
hvetur til hreinlífis og að trúarreglur
séu virtar. Hin síðari ár hefur þó bor-
ið nokkuð á fórnarsjálfsvígum í þeirra
hópi í stjórnmálalegum tilgangi.
Lága tíðni er líka að finna í lýðveld-
um í Mið-Asíu sem áður voru hluti af
Sovétríkjunum.
Tölulega eru flest sjálfsvígin í Asíu-
löndum vegna þess hve þau eru
mannmörg eins og í Kína og Indlandi.
Þessi lönd eru með um 30% þeirra
sjálfsvíga sem framin eru í heiminum.
Í Mið- og Norður-Evrópu og í
Bandaríkjunum hefur tíðnin á hverja
hundrað þúsund íbúa verið á bilinu
10–20. Mun færri fyrirfara sér í Suð-
ur-Evrópu en norðan til. Skýring á
því gæti verið afstaða kaþólsku kirkj-
unnar til sjálfsvíga. Tíðni sjálfsvíga er
á hinn bóginn mun hærri í Austur- en
í Vestur-Evrópu sem kann að tengj-
ast miðstýrðri þjóðfélagsgerð og
litlum áhrifum einstaklingsins á líf
sitt, sem samfara gífurlegum félags-
legum breytingum getur aftur leitt af
sér leiða og vonleysi og þetta í bland
við mikla áfengisneyslu færir marga
hættulega nærri brúninni á milli lífs
og dauða eins og Högni Óskarsson
geðlæknir benti á.
Á Norðurlöndunum hafa Íslend-
ingar og Norðmenn verið á svipuðu
róli hvað varðar sjálfsvígstíðni. Sam-
kvæmt nýjustu tölum frá Hagstofu
Íslands um tíðni sjálfsvíga hér á landi
sem eru frá 1996 var tíðnin 13,3 á
hverja 100 þúsund íbúa.
Færeyjar hafa lengi haft lægstu
sjálfsvígstíðni í Evrópu. Þar ríkir
sterk trúarhefð og áfengisstefnan
miðast að því að minnka aðgengi fólks
að áfengum drykkjum sem eflaust
hefur sitt að segja.
Benda má á margt fleira sem getur
útskýrt þann mun sem er á þjóðunum
hvað varðar sjálfsvígstíðni. Má nefna
þætti eins og áhrif árstíða, veðurfar,
birtuskilyrði, breiddargráðu viðkom-
andi lands, þjóðerni, þéttleika byggð-
ar, samheldni fjölskyldna, gæði heil-
brigðisþjónustu, hvort búið er í borg
eða sveit, landfræðilega einangrun og
atvinnuleysi.
Dauða- og sjálfsvígshugsanir
algengar hjá fólki hér á landi
Í almennri umræðu um sjálfsvíg
hér á landi er oft rætt um að fjölgun
hafi átt sér stað og vissulega hefur
heildarfjöldi sjálfsvíga aukist undan-
farna áratugi. Mikinn hluta þeirrar
aukningar má þó skýra með fólks-
fjölgun og breyttri aldurssamsetn-
ingu þjóðarinnar. Reyndar eru nýj-
ustu tölur hér á landi um tíðni
sjálfsvíga aðeins til 1996 og því er
ekki vitað hver tíðnin hefur verið und-
anfarin ár. En það er ljóst að vandinn
er mikill eins og kemur fram hjá dr.
Sjálfsvíg einn alvar-
legasti heilbrigðis-
vandinn í heiminum
Sjálfsvíg er þriðja algengasta dánarorsök ungs fólks
í heiminum og í áttunda sæti hvað varðar alla ald-
urshópa. Talið er að þessi vandi eigi eftir að aukast
verulega á næstu árum ef ekkert verður að gert.
Hildur Einarsdóttir fjallar hér um tíðni sjálfsvíga
víðsvegar í heiminum og muninn á kynjunum og
aldurshópum hvað þetta varðar. Á næstu vikum
verður fjallað enn frekar um sjálfsvíg og reynt að
gera grein fyrir helstu áhættuþáttum sjálfsvíga og
orsökum þeirra.
 Þær aðferðir sem algengastastar
hafa verið við sjálfsvíg í gegnum ald-
irnar eru henging, drukknun, stungu-
sár, fall og hina síðari áratugi hefur
orðið fjölgun á sjálfsvígum með
skotáverka, það á þó sérstaklega við
um Bandaríkin.
Nokkur munur virðist þó vera á
aðferðum eftir löndum. Í Bretlandi
farga flestir karlmenn sér með því
að taka inn eitur en konur hengja
sig. Þetta snýst við þegar Danmörk
á í hlut. Í Svíþjóð er henging og eitr-
un algengust hjá karlmönnum en
konurnar drekkja sér fremur. Í Kína
og Indlandi er algengasta aðferðin
að taka inn meindýraeitur.
Þegar um tilraun til sjálfsvígs er
að ræða er algengt að fólk taki inn
lyf sem ávísað hefur verið af lækni.
Þetta á ekki síst við um konur en
þær skera sig einnig á púls. Nýjustu
tölur sýna þó aukningu á því að
bandarískar konur noti skotvopn til
að svipta sig lífi og eitranir. Karl-
menn hafa tilhneigingu til að nota
banvænni og ofbeldiskenndari að-
ferðir eins og að skjóta sig eða
hengja eða þeir kasta sér fram af úr
mikilli hæð.
Ef litið er á þróunina hér á landi
og borin saman tímabilin 1976-1980
og 1990-1994 þá virðist á fyrra
tímabilinu sem flestir taki líf sitt
með byssu, drukknun eða hengingu
en á seinna tímabilinu hefur þeim
hlutfallslega fjölgað sem taka líf sitt
með gasi, eitrun eða hengingu.
Aðferðir við sjálfsvíg
mismunandi eftir löndum

 






 

 
 
 

!!
!"
#"
$
!
!

"
  


  
%&   ' (
( 

)
*
& (



+,- +" ++  ++.
!#
#-
.,
$
!$
!
$
.

$,

   
& (