Morgunblaðið - 17.06.2001, Page 22

22 SUNNUDAGUR 17. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hinn 17. júní 1994, á 50 áraafmæli lýðveldisins Ís-lands, gerðu þjóðirheimsins með sér sátt-mála um baráttu gegn
myndun eyðimarka í heiminum.
Samningurinn er hliðstæður öðrum
slíkum alþjóðlegum sáttmálum er
lúta að verndun náttúru og auðlinda
heims og er niðurstaða strangrar
samningalotu, þar sem fulltrúar að-
ildarríkja Sameinuðu þjóðanna komu
sér saman um efni og texta samnings-
ins.
Forlögin höguðu því svo að þjóðhá-
tíðardagur Íslands, 17. júní, er jafn-
framt sérstakur dagur, sem Samein-
uðu þjóðirnar hafa helgað baráttunni
gegn myndun eyðimarka. Þjóðhátíð-
ardagur þess lands utan þurrkasvæð-
anna sem hefur minnsta gróðurhulu;
lands þar sem eyðimerkur hafa sann-
arlega sótt fram á síðustu árhundr-
uðum. Raunar var nokkuð liðið á að-
faranótt 18. júní 1994, þegar
samningum um varnir gegn myndun
eyðimarka var náð, en sænskur for-
maður samningsferilsins ákvað að
samningar hefðu formlega náðst 17.
júní. Þessi sáttmáli nefnist „Conven-
tion to Combat Desertification“ á
ensku og er skammstafaður CCD. Ís-
land á aðild að þessum sáttmála.
Áhersla á aðstoð við fátækari lönd
Við gerð sáttmálans var lögð
áhersla á aðstoð við fátækari lönd
heims og samningurinn tekur fyrst og
fremst mið af þurrkasvæðum. Aðild-
arríkin skuldbinda sig til að semja og
fylgja eftir áætlun um baráttu gegn
myndun eyðimarka heima fyrir eftir
aðstæðum í hverju landi. Sókn eyði-
markanna er vitaskuld mest á
þurrkasvæðum jarðar, en þó einnig á
öðrum jaðarsvæðum, eins og við Ís-
lendingar þekkjum vel.
Eyðing landgæða er skelfileg ógn-
un í mörgum ríkjum heims. Fréttir
um hörmungar af völdum landeyðing-
ar berast af og til frá flestum heims-
hornum, nú síðast frá Mongólíu.
Sandauðnin er jafnvel að nálgast Pek-
ing, höfuðborg fjölmennasta ríkis ver-
aldar. Umhverfisstofnun Sameinuðu
þjóðanna áætlar að lífsviðurværi um
eins milljarðs jarðarbúa sé nú ógnað
vegna myndunar eyðimarka.
Hin fornu menningarríki voru reist
á grunni frjórrar jarðar og hnignun
flestra þeirra hefur verið tengd ofnýt-
ingu náttúruauðlinda. Hnignun land-
kosta má yfirleitt rekja til nýtingar
mannsins, sérstaklega þar sem land
er viðkvæmt. Lífsbaráttan er víða
hörð á þessum svokölluðum jaðar-
svæðum, fólksfjölgun mikil og álagið
á landið þar af leiðandi meira en svo
að landgæðin beri nýtinguna. Verstu
áföllin fylgja gjarnan öfgum náttúr-
unnar, svo sem þurrkum eða flóðum,
kuldaköstum eða jafnvel eldgosum.
Þessi þráður er okkur Íslendingum
vel kunnur, þjóðin bjó við þröng kjör
sem náttúran skammtaði naumlega, á
milli þess sem hamfarir leiddu hörm-
ungar yfir þjóðina, allt fram á síðustu
öld. Eyðingin varð að sama skapi
geigvænleg, enda telst tæplega helm-
ingur yfirborðs landsins til auðna.
Ísland hefur að mörgu leyti sér-
stöðu meðal þjóða heimsins þegar lit-
ið er til hnignunar landkosta. Fáar
ríkar þjóðir heims hafa tapað jafn-
miklu af gæðum landsins, ef nokkur.
Ísland hefur hvað lengstu sögu bar-
áttu gegn eyðingaröflunum og jafn-
framt líklega elstu starfandi jarðvegs-
verndarstofnun í heimi, Landgræðslu
ríkisins. Hún var stofnuð árið 1907
(sem Sandgræðslan) til að sporna við
ágangi eyðimerkurinnar á Suður-
landi. Til samanburðar má nefna að
flestum slíkum stofnunum í öðrum
löndum var komið á legg um eða eftir
síðari heimsstyrjöldina.
Ný braut mörkuð í Ríó
Landverndarstarf stendur nú víða
á tímamótum. Ríó-ráðstefnan um
sjálfbæra þróun markaði nýja braut
sem nú hefur verið vörðuð nokkrum
þýðingarmiklum sáttmálum. Jafn-
framt hefur þekking á vistkerfum
jarðar aukist hröðum skrefum, sem
hefur haft þau áhrif að ný viðhorf og
gildi hafa þróast á sviði landgræðslu.
Aukin áhersla er nú lögð á viðhald og
uppbyggingu heilbrigðra vistkerfa
sem veita samfélaginu margvíslega
þjónustu. Nýjar áherslu verða æ sýni-
legri í landverndarstarfi, þar sem lögð
er áhersla á stöðugleika vistkerfa, líf-
fjölbreytileika og fjölbreytta þjónustu
vistkerfanna, m.a. til vatnsmiðlunar
og jafnvel útivistar. Jafnframt þarf að
viðhalda frjósemi vistkerfa, oft til
framleiðslu matvæla, þótt önnur nýt-
ing geti verið allt eins mikilvæg.
Framleiðni landsins til skemmri tíma
skiptir minna máli en viðhald fjöl-
breytilegs gróðurs og jarðvegshulu.
Sem dæmi um íslenskar aðgerðir í
ljósi eldri viðmiða má nefna upp-
græðslu á hálendinu við Blöndulón,
þar sem ræktun gróðurs til beitar er
haldið við með áburðargjöf. Nýrri við-
mið leitast við að koma staðargróðri í
landið og að náttúran geti þróast til
sjálfbærra og fjölbreyttra vistkerfa.
Uppbygging og verndun þeirra vist-
kerfa sem ennþá eru gróin skiptir
ennfremur ekki síður miklu máli en
endurheimt gróðurs á auðnum.
Á fáum sviðum náttúruvísinda er
sérstaða Íslendinga meiri en á þeim
er lúta að hnignun og endurheimt
landgæða. Við eigum okkur merki-
lega sögu af baráttu við eyðingaröflin.
Jafnframt leggur þjóðin mikla
áherslu á verndun og endurheimt
landgæða. Íslendingar hafa samt sem
áður ekki tekið virkan þátt í alþjóð-
legu starfi á vettvangi sáttmálans um
varnir gegn myndun eyðimarka,
þrátt fyrir þá sérstöðu sem við sann-
arlega höfum. Til þess hefur skort afl,
því þeir sem sinna faglegu starfi á
þessu sviði eru því miður allt of fáir.
Ennfremur má leiða líkum að því að
forræði fyrir starfi á vettvangi samn-
ingsins sé ekki með þeim hætti sem
skyldi.
Landgræðslustarf á Íslandi
á tímamótum
Landgræðslustarf á Íslandi stend-
ur að mörgu leyti á tímamótum eins
og reifað var ítarlega á Umhverfis-
þingi á síðastliðnum vetri. Nú er mikil
áhersla lögð á að byggja upp faglegt
starf á þessu sviði sem miðar að
verndun og skynsamlegri nýtingu
landkosta á sem fjölbreyttastan hátt.
Mikilvægt er að fjölga fagfólki til þess
að bæta árangurinn, ekki síst í ljósi
breyttra viðhorfa til verndunar og
uppbyggingar á vistkerfum landsins.
Umgjörð landverndarstarfs og lög
þar um voru mótuð fyrir um 40 árum.
Það er ljóst að úrbóta er þörf, ekki
síst með tilliti til faglegs starfs svo
sem rannsókna, þróunar, ráðgjafar
og upplýsingatækni. Þá er ekki síður
þörf á nýjum lögum um landgræðslu
og nýtingu landsins sem uppfylla
kröfur nútímans, eins og þegar hefur
verið gert á mörgum öðrum sviðum
umhverfisverndar á Íslandi. Slíkar
úrbætur á umhverfi landverndar-
starfs verða að taka mið af þeirri
miklu þróun sem hefur orðið á síðustu
árum, m.a. í tengslum við sáttmálana
um sjálfbæra þróun og annarra sátt-
mála SÞ sem hafa fylgt í kjölfarið.
Nauðsynlegt er að styrkja faglegt
starf Landgræðslu ríkisins og tengja
það með beinni hætti við annað fag-
legt starf á sviði landverndar. Ekki er
síst mikilvægt að rannsóknir og þró-
un á sviði landgræðslu, gróðurvernd-
ar og landnýtingar njóti sjálfstæðis
frá þróunarstarfi á sviði landbúnaðar,
þar sem önnur viðmið eiga réttilega
við.
Tilefni þessarar greinar er hinn al-
þjóðlegi dagur helgaður baráttunni
gegn myndun eyðimarka. Nágrannar
okkar á norðurslóðum hafa miðlað af
auðæfum sínum til að aðstoða ríki
sem verst eru sett vegna landeyðing-
ar, en engin þessara þjóða hefur svip-
aða reynslu og sú íslenska til að miðla
af til þeirra sem heyja baráttuna við
eyðimerkurnar. Það er fyllilega tíma-
bært að huga í alvöru að því að byggja
upp á Íslandi öfluga rannsókna- og
þróunarstofnun á sviði jarðvegs-
verndar og landgræðslu, sem tengist
landgræðslustarfinu með beinum
hætti en tæki einnig markvissan þátt í
alþjóðlegu starfi. Slík stofnun gæti
bæði fært umhverfi fyrir faglegt starf
á sviði landgræðslu til nútímalegs
horfs, bætt árangurinn heima fyrir og
fært okkur tækifæri til að axla ábyrgð
á alþjóðavettvangi, ábyrgð sem við
eigum ekki að skorast undan.
Ljósmynd/Guðmundur Kr. Jóhannesson
Erlendir sérfræðingar í íslenskri auðn á Biskupstungnaafrétti. Myndun eyðimarka á Íslandi sem og barátta Íslendinga gegn eyðingaröflunum vekur ávallt mikla athygli erlendra sérfræðinga á þessu sviði.
FAO
Hnignun landgæða er alþjóðlegt vandamál sem ógnar afkomu um eins milljarðs jarðarbúa. Myndin er frá Afríku.
Samningurinn um varnir gegn mynd-
un eyðimarka. Ísland er aðili að
samningnum.
17. júní er dagur barátt-
unnar gegn myndun eyði-
marka. Ólafur Arnalds
fjallar hér um stöðu þessara
mála og segir að Íslendingar
standi að mörgu leyti á
tímamótum í landgræðslu-
málum.
Höfundur er náttúrufræðingur.
Myndun eyðimarka