Morgunblaðið - 17.06.2001, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. JÚNÍ 2001 33
k
i
r
i
g
i
i
r
a
n
n
i
r
u
g
a
a
t
i
i
r
a
a
g
r
i
r
r
g
n
g
d
a
g
i
r
a
g
þjóðir vorar og aðrar, er oss vilja samúð og skiln-
ing veita og frelsi vort virða, svo sem einnig
greinilega hefur komið í ljós á þessum örlagaríku
tímum. Munum vér minnast þess með þakklæti
og fögnuði og það er ósk vor til allra þjóða, að sem
fyrst megi linna þeim hörmungum styrjaldar,
sem nú þjaka mannkynið, um leið og vér viður-
kennum bljúgum huga, að við því böli hefur for-
sjónin hlíft oss að þessu.
Hver siðmenntuð þjóð skal sínum stjórnar-
háttum ráða. Um það ber eigi lengur að efast. Ís-
lendingar hafa nú að sjálfráðu og trúir frumeðli
þjóðar sinnar valið einum rómi það stjórnarform,
er þeir telja bezt hæfa frjálsri þjóð í frjálsu landi
– lýðveldið. Nú er að gæta þess vel, sem réttilega
er aflað. Ábyrgðin er vor, og störfin kalla, störf,
sem oss ber að vinna sameinaðir og með það eitt
fyrir augum, sem í sannleika veit til vegs og geng-
is og blessunar landi og lýð. Í dag heitstrengir hin
íslenzka þjóð að varðveita frelsi og heiður ætt-
jarðarinnar með árvekni og dyggð, og á þessum
stað votta fulltrúar hennar hinu unga lýðveldi
fullkomna hollustu.
Til þess hjálpi oss Guð Drottinn.“
Kjör forseta
„Þá var tekið fyrir síð-
ara málið á dag-
skránni: Kosning for-
seta Íslands.
Kosningin fór fram eftir reglunum um kjör for-
seta sameinaðs þings. Var útbýtt seðlum meðal
þingmanna til afnota við atkvæðagreiðsluna. Er
þingskrifarar höfðu skilað seðlunum aftur í hend-
ur forseta sameinaðs Alþingis, las hann í heyr-
anda hljóði af hverjum seðli um sig.
Atkvæði féllu þannig: Sveinn Björnsson rík-
isstjóri hlaut 30 atkvæði, Jón Sigurðsson frá
Kaldaðarnesi 5 atkvæði, en 15 seðlar voru auðir.
Lýsti forseti sameinaðs Alþingis því nú yfir, að
Sveinn Björnsson væri rétt kjörinn forseti Ís-
lands tilskilið tímabil.
Hinn nýkjörni forseti, sem verið hafði við-
staddur athöfnina alla, undirritaði því næst
drengskaparheit, sem fyrir hann var lagt, að því
að halda stjórnarskrá ríkisins.
Ingvar Pálmason, aldursforseti þingsins, gekk
þá fram og bað þingheim allan, utan vébanda sem
innan, að árna Íslandi og forseta þess allra heilla,
með ferföldu húrra. Svo var gert.
Sveinn Björnsson, forseti, tók nú til máls og
mælti á þessa leið:
„Herra alþingisforseti. Háttvirtir alþingis-
menn. – Ég þakka fyrir það traust, sem mér hef-
ur verið sýnt með því að kjósa mig fyrsta forseta
Íslands nú.
Er ég var kjörinn ríkisstjóri í fyrsta skipti fyrir
réttum 3 árum, lýsti ég því, að ég liti á það starf
mitt framar öllu sem þjónustu við heill og hag ís-
lenzku þjóðarinnar, og bað Guð að gefa mér kær-
leika og auðmýkt, svo að þjónusta mín mætti
verða Íslandi og íslenzku þjóðinni til góðs. Síðan
eru liðin 3 ár, sem hafa verið erfið á ýmsan hátt.
En hugur minn er óbreyttur. Ég tek nú við þessu
starfi með sama þjónustuhug og sömu bæn.
Á þessum fornhelga stað, sem svo ótal minn-
ingar eru bundnar við um atburði, sem markað
hafa sögu og heill þjóðarinnar, vil ég minnast at-
burðar, sem skeði fyrir 944 árum. Þá voru viðsjár
með mönnum sennilega meiri en nokkru sinni
fyrr þau 70 ár, sem þjóðveldið hafði starfað þá.
Og ágreiningsefnið var nokkuð, sem er öllum efn-
um viðkvæmara og hefur komið á ótal styrjöldum
í heiminum. Það voru trúarskoðanir manna. For-
feður vorir höfðu haldið fast við hina fornu trú,
Ásatrúna, sem flutzt hafði með þeim til landsins.
Nú var boðaður annar átrúnaður, kristindómur-
inn. Lá við fullkominni innanlandsstyrjöld milli
heiðinna manna og kristinna.
Alþingi tókst að leysa þetta mikla vandamál
hér á Lögbergi. – Um þetta segir svo í Njálu:
„Um daginn eftir gengu hvárirtveggju til Lög-
bergs ok nefndu hvárir votta, kristnir menn ok
heiðnir, ok sögðust hvárir ór lögum annarra. Ok
varð þá svá mikit óhljóð at Lögbergi, at engi nam
annars mál. Síðan gengu menn í braut, ok þótti
öllum horfa til inna mestu óefna.“
Forustumaður kristinna manna fól nú and-
stæðingi sínum, hinum heiðna höfðingja Þorgeiri
Ljósvetningagoða, að ráða fram úr vandræðun-
um. Hann gerhugsaði málið. – Um málalok segir
meðal annars svo í Njálu:
„En annan dag gengu menn til Lögbergs. Þá
beiddi Þorgeir sér hljóðs ok mælti: Svá lízt mér
sem málum várum sé komit í ónýtt efni, ef eigi
hafa ein lög allir. En ef sundr skipt er lögunum,
þá mun sundr skipt friðinum, ok mun eigi við þat
mega búa.“
Heiðinginn Þorgeir Ljósvetningagoði segir því
næst svo: „Þat er upphaf laga várra, at menn
skuli allir kristnir vera hér á landi.“
Undu allir þessum málalokum með þeim ár-
angri, að af leiddi blómaöld Íslands, unz sund-
urþykkið varð þjóðveldinu að fjörtjóni.
Nú á þessum fornhelga stað og á þessari hátíð-
arstundu bið ég þann sama eilífa Guð, sem þá hélt
verndarhendi yfir íslenzku þjóðinni, að halda
sömu verndarhendi sinni yfir Íslandi og þjóð þess
á þeim tímum, sem vér nú eigum fram undan.“ –
Sagði forseti Alþingis þingfundinum nú slitið,
en bað þingheim þó að halda kyrru fyrir á Lög-
bergi um sinn, því að fulltrúar erlendra ríkja
mundu flytja kveðjur.Hinir erlendu fulltrúar
fluttu síðan ávörp og kveðjur til forseta Íslands
og íslenzku þjóðarinnar í þeirri röð, sem hér seg-
ir: Louis G. Dreyfus jr., ambassador Banda-
ríkjanna, Gerald Shepherd, ambassador Breta-
konungs, August Esmarch, ambassador
Noregskonungs, Otto Johansson, sendiherra
sænsku ríkisstjórnarinnar, og Henri Voillery,
sérkjörinn sendimaður bráðabirgðastjórnar
Frakklands.
Forsetinn svaraði hverri ræðu fyrir sig og
þakkaði kveðjurnar.
Ennfremur höfðu borizt símleiðis kveðjur frá
ríkisstjórn H.H. Hollandsdrottningar og frá
utanríkisráðherra pólsku stjórnarinnar í London.
Utanríkisráðherra, Vilhjálmur Þór, las þessar
kveðjur fyrir þingheimi og bar fram þakkir fyrir
þær.
Er utanríkisráðherra hafði lokið máli sínu var
þjóðsöngurinn leikinn og sunginn. Þar með lauk
athöfninni á Lögbergi um kl. 3.30.“
Heillaóskir
Kristjáns X
„Klukkustundu síðar,
eða kl. 4.30 síðdegis,
var settur og haldinn
fyrsti ríkisráðsfundur
lýðveldisins í ráðherrahúsinu (Konungshúsinu) á
Þingvöllum. Voru þar staðfest meðal annars lög
um þjóðfána Íslands, sem Alþingi hafði samþykkt
15. júní, og gefinn út forsetaúrskurður um skjald-
armerki lýðveldisins. Samtímis því er þessum
fundi lauk var forsætisráðherra afhent frá rit-
símastöðinni á Þingvöllum símskeyti, sem flutti
svolátandi kveðju og heillaóskir Kristjáns kon-
ungs X.:
„Idet jeg beklager, at Adskillelsen mellem mig
og det islandske Folk er blevet gennemfört und-
er de raadende Forhold, vil jeg udtale de bedste
Önsker for den islandske Nations Fremtid og
Haabet um Styrkelse af de Baand, der binder Is-
land til de övrige nordiske Lande. Christian R.“
Á íslenzku: Þótt mér þyki leitt, að skilnaðurinn
milli mín og íslenzku þjóðarinnar hefur verið
framkvæmdur á meðan svo stendur á sem nú er,
vil ég láta í ljós beztu óskir mínar um framtíð ís-
lenzku þjóðarinnar og von um, að þau bönd, sem
tengja Ísland við hin norrænu lönd, megi styrkj-
ast.
Þenna boðskap birti forsætisráðherra alþingis-
mönnum og almenningi þegar í stað. Klukkan ná-
lægt 11 um kvöldið sendi ríkisstjórnin, frá Þing-
völlum, konunginum svolátandi símskeyti:
„Regeringen bringer Hans Majestæt Christ-
ian X. hjertelig Tak for de den 17. Juni modtagne
Lykönskninger til det islandske Folk, hvilke
straks blev af Försteministeren forkyndt paa
Thingvellir for stor Folkemængde, som modtog
Forkyndelsen með overvældende Taknemmelid-
hed. – Försteministerens Önsker um Lykke og
Velsignelse for Kongen, Dronningen og Konge-
huset, blev af Folkemængden istemt under
stærke Ovationer.“
Á íslensku: Ríkisstjórnin færir Hans Hátign
Kristjáni X. hjartanlegar þakkir fyrir þær heilla-
óskir til íslenzku þjóðarinnar, sem bárust frá
konunginum 17. júní. Forsætisráðherra birti
kveðjuna þegar í stað í heyranda hljóði að Þing-
völlum fyrir miklum mannfjölda, sem fagnaði
boðskapnum með innilegasta þakklæti. – Þegar
forsætisráðherra bar fram óskir um heill og
blessun fyrir konung, drottningu og fjölskyldu
konungs, tók mannfjöldinn undir með mikilli
hrifningu.
Forseta sameinaðs Alþingis var afhent að
kveldi þess 17. júní afrit af báðum þessum sím-
skeytum, og eftir hátíðina sendu forsetar Alþing-
is konunginum svolátandi símskeyti:
„Nú þegar stofnað er lýðveldi á Íslandi, hefur
Alþingi ákvarðað að fela forsetum sínum að flytja
Hans Hátign Kristjáni X. Danakonungi alúðar-
þakkir með þökkum fyrir ágætt starf í þágu þjóð-
arinnar, meðan hann var konungur hennar. Jafn-
framt þakkar Alþingi hina hlýju kveðju konungs
17. júní, sem ber vott um skilning hans á fram-
komnum vilja íslenzku þjóðarinnar og eykur enn
hlýhug hennar til Hans Hátignar og dönsku þjóð-
arinnar. Vilja forsetar í nafni Alþingis árna kon-
ungi, drottningu hans og fjölskyldu allri, giftu og
farsældar á ókomnum árum og dönsku bræðra-
þjóðinni friðar og frelsis, í fullvissu um, að frænd-
semisbönd þau og vinátta, er tengja saman öll
Norðurlönd, megi haldast og styrkjast á ný um
alla framtíð.“
Minnismerki
um stofnun
lýðveldisins
„Þegar ráðgert var og
ákveðið 11. marz
næstan áður, að Al-
þingi kæmi saman aft-
ur til funda eigi síðar
en 10. júní, var þar
með undirskilið, að þingið afgreiddi að því sinni
aðeins þau mál, sem nauðsyn krefði í sambandi
við stofnun lýðveldisins. Þessum málum hafði nú
verið ráðið til lykta. En eftir var að taka ákvörðun
um frestun þingsins og tillögu til þingsályktunar
um byggingu húss fyrir þjóðminjasafnið, sem
lögð var fram í sameinuðu þingi 16. júní. Tillögu
þessa fluttu formenn allra þingflokkanna, þeir
Ólafur Thors, Einar Olgeirsson, Haraldur
Guðmundsson og Eysteinn Jónsson, og hljóðaði
hún þannig: „Alþingi ályktar að fela ríkisstjórn-
inni að leggja fyrir af ríkisfé 3 milljónir króna til
þess að reisa hús fyrir þjóðminjasafnið, og að
hefjast þegar handa um undirbúning bygging-
arinnar.“
Á fundum sameinaðs Alþingis 20. júní var til-
laga þessi tekin til umræðu, og reifaði Ólafur
Thors málið. Lýsti hann hrakningum safnsins frá
fyrstu tíð og kröppum kjörum þess um húsnæði.
Yfirleitt hefði það hvergi átt viðeigandi samastað
og mundi það skoðun flestra landsmanna, að
þjóðinni væri það til vansa ef ekki yrði úr þessu
bætt. Það væri til lítils að eiga margt dýrmætra
og fagurra gripa, sem sýndu sambandið milli
fortíðar og nútíðar, frá fyrstu byggð landsins til
þessa dags, ef þeir væru að verulegu leyti faldir
fyrir þjóðinni sjálfri og öðrum. Flutningsmenn
teldu það viðeigandi, að það væri fyrsta spor
lýðveldisins að leitast við að verja hina mörgu
dýrmætu gripi skemmdum og skapa þjóðinni
jafnframt aðstöðu til lifandi kynna af þessu
dýrmæta, þjóðlega safni. Eysteinn Jónsson
sagði, að samþykkt fjárveitingar til þess að
byggja hús fyrir þjóðminjasafnið væri að réttu
lagi einn þáttur í hátíðahöldum í sambandi við
stofnun lýðveldisins, hæfileg morgungjöf af Al-
þingis hálfu til lýðveldisins að ákveða að veita fé
af eignum ríkisins til þess að byggja veglegt hús
yfir söfn þess.
Um tillöguna voru hafðar tvær umræður
þenna sama dag, og hún samþykkt og afgreidd
með nafnakalli með öllum greiddum atkvæðum,
en 9 þingmenn voru fjarstaddir.“
„Forseti, Gísli Sveinsson, tók þá til máls, og
mælti á þessa leið: „Verkefni þessa fundar eins
og Alþingis að þessu sinni er nú lokið. – Ég vil
nota þetta tækifæri til þess að þakka öllum hátt-
virtum þingmönnum fyrir gott samstarf að mál-
efnum þingsins og ekki sízt því mikla verki, sem
lá fyrir þinginu nú og farsællega er á enda kljáð.
Þetta verk mun lifa, þótt annað fyrnist og hvernig
sem greina kann á um menn og málefni. Nú fagna
allir því að hafa lagt að sér við framkvæmd þess
og biðja þjóðinni giftu, sem að baki hefur staðið
þinginu á hinn glæsilegasta hátt. – Ég vil enda
þessi orð mín með því að óska þingmönnum alls
velfarnaðar og þeim og þeirra nánustu góðra og
bjartra sumardaga, þar til hittumst heilir næst.
Og að síðustu: Ég óska þinginu í heild til ham-
ingju með hið nýja lýðveldi.“
Eysteinn Jónsson mælti: „Ég vil leyfa mér, –
og ég veit, að ég tala þar í umboði allra alþing-
ismanna, – að þakka hæstvirtum forseta ógleym-
anlega daga, sem við höfum átt saman að þessu
sinni, og stjórn hans á þessu merkasta þinghaldi í
1014 ára þingsögu okkar. Ég vil árna forseta allra
heilla og vona að við hittum hann heilan að áliðnu
sumri, þegar við tökum til starfa af nýju í þágu
hins nýja þjóðveldis. Ég vil biðja háttvirta þing-
menn að votta forseta virðingu sína með því að
rísa úr sætum.“
Forseti, Gísli Sveinsson: „Ég þakka háttvirtum
þingmönnum góðar óskir og endurtek árnaðar-
óskir mínar til þeirra.“
Forsætisráðherra, Björn Þórðarson, lýsti
þessu næst yfir, í umboði forseta Íslands, að
fundum þingsins væri frestað þar til síðar á árinu,
en þó ekki lengur en til 15. september. Þá kvað
ráðherrann sér skylt að votta þinginu þakklæti
ríkisstjórnarinnar fyrir hið góða samstarf, sem
verið hafi milli hennar og þingsins síðustu mán-
uðina og ekki sízt síðustu dagana, síðan 10. júní.
Hann vonaði að samheldni og samstarf þingsins
mætti eflast, en gat þess, að hann væri því ekki
sérstaklega fylgjandi, að stjórn og þing mættust
aftur við sömu kjör og áður. „Ég vil óska þess,“
sagði ráðherrann, „að Alþingi gæti myndað
sterka stjórn, ekki hégómatildursstjórn, heldur
stjórn, sem hefði vilja og getu til þess að leysa
vandamálin.““
Sú saga, sem hér hefur verið rakin skv. bók
Björns Þórðarsonar má aldrei gleymast.
„Háttvirtu alþing-
ismenn. Herra rík-
isstjóri. Hæstvirt
ríkisstjórn. Virðu-
legu gestir. Íslend-
ingar. – Hinu lang-
þráða marki í
baráttu þessarar
þjóðar fyrir stjórn-
málafrelsi er náð.
Þjóðin er nú loks
komin heim með allt
sitt, fullvalda og
óháð. Stjórnmála-
viðskilnaður við er-
lent ríki er full-
komnaður. Íslenzkt
lýðveldi er sett á
stofn. Endurheimt
hið forna frelsi.
Ættfeður vorir, þeir
er hér námu land,
helguðu það sér og
sínum niðjum til ei-
lífrar eignar. Og
frelsi sitt innsigluðu
þeir hér með stofn-
un þjóðþings fyrir
meira en þúsund ár-
um.“
(Gísli Sveinsson, for-
seti Sameinaðs Al-
þingis, á Þingvöllum
17. júní 1944.)
Laugardagur 16. júní