Morgunblaðið - 20.06.2001, Page 54

FÓLK Í FRÉTTUM
54 MIÐVIKUDAGUR 20. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
AF HVERJU ætti ég að hlusta á
það sem Stephen King hefur að
segja? Hvað hefur hann gert svona
merkilegt? Svo sem ekkert, fyrir ut-
an að vera besti spennuhöfundur í
heimi og hafa selt fleiri bækur en
Jesú og Múhameð til samans. Það
eru kannski dálitlar ýkjur, nema
Kristur og þessir kallar fengu
örugglega aldrei nein höfundarlaun.
Þeir hljóta að vera að naga sig í
handarbökin fyrir að hafa ekki
tryggt sér réttinn.
Fyrri hluti bókarinnar er eigin-
lega ævisaga (curriculum vitae) þar
sem King hleypur hratt yfir þær
hindranir sem leiddu hann þangað
sem hann er í dag.
Hann byrjar á rekja bernsku-
brekin og blaðaútgáfu í grunnskóla
sem kom honum oftar en einu sinni í
vandræði. Hann heldur áfram þang-
að sem hann er fátækur kennari í
hjólhýsi að senda „karlablöðum“
smásögur og hugmyndin að Carrie
birtist honum í hugljómun. Allt end-
ar þetta með því að hann verður of-
boðslega frægur og ríkur og sigrast
á áfengis- og kókaínfíkn og þar fram
eftir götum.
King predikar að ef fólk vilji verða
rithöfundar þá þurfi það að lesa og
skrifa alveg villt og galið. Það eru
kannski frekar Bandaríkjamenn en
Íslendingar sem þurfa að taka þetta
til sín, allavega ef við erum jafn mikil
bókaþjóð og við þykjumst vera. Okk-
ur finnst ef til vill erfitt að trúa því en
það er nefnilega til ógrynni af fólki
sem telur að það geti orðið rithöf-
undar án þess að lesa. Örlítill mis-
skilningur þar á ferðinni.
Annað sem hann talar mikið um í
bókinni er stríð hans gegn atviksorð-
um sem er á köflum ansi skondið. Á
hann þar helst við þau sem koma í
lok setninga, eins og til dæmis:
„Hvar erum við?, hváði hann
SPYRJANDI.“ King er ofboðslega á
móti þess og með réttu þar sem þetta
er oftast óþarfi ef viðkomandi kann
að skrifa. Hann minnist aftur á móti
ekkert á það að í kvikmyndum er
þetta ekkert mál, þar sést hvað per-
sónan meinar, þ.e.a.s. ef viðkomandi
kann að leika. Besti kosturinn er
hins vegar myndasagan því þar er
minna tekið frá ímyndunarafli les-
andans en í kvikmyndunum og sára-
lítið um atviksorð, þ.e.a.s ef viðkom-
andi kann að teikna.
Bókin er skemmtileg, full af húm-
or, auðlesin, auðskilin, auðug, auð-
virðileg, auðmjúk og erfitt að leggja
hana frá sér eins og með flestar bæk-
ur Kings.
Svo má ekki gleyma að í lokin
fáum við að heyra frásögnina af bíl-
slysinu sem hann lenti í á síðasta ári,
en það verður að teljast ansi rosaleg
lýsing.
Forvitnilegar bækur
Ragnar Egilsson
Og kóngur-
inn mælti …
Stephen King On Writing eftir…ja,
gettu. Scribner útgáfan. 2000. 288
bls. Kostar 2800 krónur, innbundin,
í Máli & Menningu.
LÆRÐA menn mun greina á um
hvort telja beri njósnir eða vopna-
sölu næstelstu atvinnugrein í heimi
hér. Báðar eru alltjent enn stund-
aðar af verulegu kappi og njóta verð-
skuldaðrar athygli.
Eftir lok kalda stríðsins hafa
skjalasöfn mörg opnast í fyrrum
kommúnistaríkjum í Mið- og Austur-
Evrópu auk þess sem leynd er reglu-
lega létt af skjölum vestur í Banda-
ríkjunum. Þessar upplýsingar hafa
reynst fræðimönnum réttnefnd
náma og ljósi hefur þannig verið
brugðið á mörg eldri deilumál.
The Haunted Wood er byggð á
rannsóknum rússneska blaðamanns-
ins Alexanders Vassiliev og banda-
ríska fræðimannsins Allens Wein-
steins. Á árunum 1994-1996 fengu
þeir aðgang að skjalasafni Utanrík-
isnjósnadeildar Rússlands (SVR).
Þessu safni mun nú hafa verið lokað.
Heimildavinna að baki The
Haunted Wood sýnist yfir gagnrýni
hafin og bókin veitir einstaka innsýn
í umsvif sovéskra njósnara í Banda-
ríkjunum frá því snemma á fjórða
áratugnum og fram til kalda stríðs-
ins. Margar sögur og misáhugaverð-
ar eru þar sagðar og óneitanlega
vekur athygli hversu auðvelt útsend-
urum Sovétmanna reyndist í raun að
starfa í Bandaríkjunum, einkum á
fjórða áratugnum.
Mesta athygli vekja þó upplýsing-
ar, sem annars vegar snerta frægt
njósnamál, sem kennt er við Alger
Hiss og hins vegar kjarnorkunjósnir
Sovétmanna í Bandaríkjunum. Hiss
var starfsmaður utanríkisráðuneytis
Bandaríkjanna á fjórða og fimmta
áratugnum og tengdist mál hans
móðursýkislegum kommúnistaveið-
um í Bandaríkjunum. Hiss, sem sat í
fangelsi í þrjú ár, hélt jafnan fram
sakleysi sínu en mál hans færðu sér í
nyt ekki ómerkari stjórnmálamenn
en Richard M. Nixon, sem síðar átti
eftir að verða forseti Bandaríkjanna.
Áratugum saman deildu menn hart
um sekt eða sakleysi Hiss, sem lést
1996. Sovésku skjölin virðast taka af
allan vafa um að Alger Hiss var
njósnari á vegum leyniþjónustu
Rauða hersins (GRU).
Skjölin veita einnig fyllri upplýs-
ingar um kjarnorkunjósnir Klaus
Fuchs og Rosenberg-hjónanna, sem
guldu fyrir svikin með lífi sínu.
Óhætt virðist að ætla að sök Ethel
Rosenberg hafi verið lítil ef nokkur.
The Haunted Wood er vandað
fræðirit, sem fyrst og fremst hentar
þeim, er djúpan áhuga hafa á við-
fangsefninu. Skemmtigildi bókarinn-
ar fyrir lesendur, sem ekki eru þann-
ig innréttaðir, er lítið.
Forvitnilegar bækur
Ásgeir Sverrisson
Gömul
leyndarmál
The Haunted Wood – Soviet
Espionage in America – The Stalin
Era eftir Allen Weinstein og Alex-
ander Vassiliev. The Modern Libr-
ary gaf út árið 2000. 402 síður í
pappírskilju. Verð í Máli og menn-
ingu 1.865 kr.
ÓLYMPÍULEIKARNIR í Berlín
1936 eru mörgum minnisstæðir og
eflaust hafa flestir þá rómantísku
mynd í huga er blökkumaðurinn
Jesse Owens sýndi Hitler fram á að
allt tal um yfirburði „aría“ væri bull
eitt. Þegar rýnt er í söguna, eins og
Susan D. Bachrach gerir í bókinni
The Nazi Olympics: Berlin 1936,
kemur þó í ljós að sigur Owens varð
ekki til að breyta einu eða neinu og
að Ólympíuhreyfingin lét ginnast af
áróðursmeisturum nazista og færði
þeim á silfurfati færi á að halda
mestu áróðurssýningu seinni tíma.
1931 ákvað alþjóða Ólympíu-
nefndin að Ólympíuleikarnir 1936
yrðu haldnir í Þýskalandi. Sú
ákvörðun var, að því kemur fram í
bók Susan Bachrachs, tekin til að
sýna fram á að Þýskaland hefði verið
tekið í sátt eftir heimsstyrjöldina
fyrri og að auki til að heiðra þýska
íþróttafrömuði, þá Theodor Lewald
og Carl Diem, sem höfðu lengi barist
fyrir því að leikarnir yrðu í Þýska-
landi. Enginn sá fyrir það sem gerð-
ist 1933 þegar Hitler og hyski hans
komst til valda í Þýskalandi.
Flestir áttu von á því að hinn nýi
herra Þýskalands myndi afþakka
leikana, enda höfðu nasistar haft
horn í síðu þeirra og kallað leikana í
Los Angeles 1932 „illræmda júðahá-
tíð“. Áróðursmeistarinn Joseph
Goebbels sá þó að út úr leikunum
mætti hafa mikla kynningu fyrir hið
nýja Þýskaland, aukinheldur sem
þeir myndu færa ríkinu erlendan
gjaldeyri sem var af skornum
skammti. Hitler kallaði því Lewald á
fund og lýsti því yfir að ríkið myndi
styðja leikana og veita til þeirra fé til
að þeir yrðu sem glæsilegastir. Lew-
ald fékk þó ekki að vera lengi við
stjórnvölinn, því liður í því að leik-
arnir yrðu haldnir var að þeir yrðu
til að sýna fram á glæsileika „aría“
og þar sem Lewald var af gyð-
ingaættum var honum bolað úr
stjórn og menn hollir Hitler tóku til
við að velja íþróttamenn af „réttum“
kynstofni til að keppa fyrir Þýska-
land. Í framhaldi af þessu var gefin
út tilskipun um að gyðingar mættu
ekki lengur keppa á mótum eða æfa
með „aríum“ og margir fremstu
íþróttamenn Þjóðverja leituðu fyrir
sér í öðrum löndum, helst Bretlandi
og Bandaríkjunum, eða hættu
íþróttaiðkun.
Á skjön við ólympíuhugsjónina
Útskúfun þýskra gyðinga frá
íþróttaiðkan og þar með frá Ólymp-
íuleikunum þótti mörgum víða um
heim á skjön við ólympíuhugsunina
og þær raddir urðu háværar vestan
hafs um að Bandaríkjamenn ættu að
sniðganga leikana. Ekki bætti úr
skák þegar Carl Diem var einnig
vikið úr Ólympíunefnd Þýskalands,
vegna þess að afi konu hans var gyð-
ingur. Forseti bandarísku Ólymp-
íunefndarinnar, Avery Brundage,
ræddi það í viðtali að réttast væri að
flytja leikana til annars lands þar
sem menn hefðu í heiðri þá grunn-
hugsun leikanna að allir menn væru
jafnir. Þjóðverjar lýstu því þegar yf-
ir að allt væri þetta á misskilningi
byggt, víst væru íþróttamenn af
gyðingaættum að æfa fyrir leikana,
og buðu Brundage til Þýskalands
þar sem einn stjórnarmanna í al-
þjóðaólympíunefndinni, Karl Ritter
von Halt sá um að villa Brundage
svo rækilega sýn að hann lýsti því
síðar yfir að allt væri í besta lagi og
óhætt að leyfa Þjóðverjum að halda
leikana. Þess má svo geta að Halt,
sem var háttsettur í nazistaflokkn-
um og herforingi SA-sveita nazista,
varð síðar meðal helstu frammá-
manna alþjóða Ólympíunefnd-
arinnar í skjóli forseta ráðsins sem
síðar varð Avery Brundage.
Íþróttamenn af gyðingaættum
draga sig í hlé
Í The Nazi Olympics: Berlin 1936
kemur glöggt fram að ráðamenn
vestan hafs áttuðu sig á því að Þjóð-
verjar væru að nota sér leikana í
áróðursskyni og þó Roosevelt forseti
hafi ekki skipt sér af störfum banda-
rísku Ólympíunefndarinnar, sem
hafði notið sjálfstæðis í fjörutíu ár,
vekur athygli að hann neitaði að
hringja í ólympíufarana, að kveðja
þá og að taka þátt í útvarpsútsend-
ingu þegar lagt var upp til Þýska-
lands. Hann bauð ekki heldur ól-
ympíuförunum til Hvíta hússins eftir
heimkomuna þrátt fyrir óskir
Ólympíunefndarinnar.
Fjölmargir íþróttamenn af gyð-
ingaættum gáfu ekki kost á sér í ól-
ympíulið þjóða sinna eða drógu sig
út úr þeim eftir að mönnum varð
betur ljóst hvernig komið var fram
við gyðinga í Þýskalandi. Litir
íþróttamenn vestan hafs voru aftur á
móti spenntari fyrir því að fara,
enda var ekki eins mikið rætt um of-
sóknir nazista gegn blökkumönnum,
sem voru fáir í Þýskalandi á þessum
tíma. Aðstæður þeirra heima fyrir
voru heldur ekki til að hrópa húrra
fyrir, því þar voru þeir kúgaðir, víða
útskúfaðir og áttu erfitt uppdráttar í
íþróttum vegna kynþáttahaturs.
Margir frjálslyndir blaðamenn urðu
líka til þess að benda á þá hræsni
sem fælist í því að vilja berjast fyrir
réttindum íþróttamanna af gyðinga-
kyni, en láta afskiptalausa engu
minni kúgun heimafyrir.
Áróðursmaskína
á hámarksafköstum
Þýska áróðursmaskínan var keyrð
á hámarksafköstum frá því nokkrum
vikum fyrir leikana og fram yfir þá.
Allir fjölmiðlar voru ritskoðaðir af
mikilli hörku og ströng fyrirmæli um
hvaða orðum menn nefndu hlutina.
Þannig var bannað að minnast einu
orði á þá tvo þýsku þátttakendur
sem voru ekki af „réttum“ kynþætti
og þess gætt að ekki væri getið um
litarhátt bandarísku íþróttamann-
anna.
Þýskaland vann gríðarlegan áróð-
urssigur á Ólympíuleikunum 1936 að
því Bachrach segir. Hún segir í bók
sinni að þó flestir telji í dag fræki-
lega sigra Jesse Owens hafa orðið
Hitler og hans mönnum áfall, var
það öðru nær. Á næstu árum for-
hertust nazistar enn í kynþátta-
fordómum sínum og nýttu sér Ól-
ympíuleikana út í ystu æsar til að
villa fyrir heiminum á meðan þeir
undirbjuggu útrýmingarherferð af
kostgæfni. Þegar Jesse Owens sneri
heim til Bandaríkjanna var allt þar
með sama hætti og þegar hann fór
austur um haf. Öllum hetjunum úr
ólympíuliði Bandaríkjanna voru
boðnir kvikmyndasamningar í
Hollywood, nema þeim þeldökku.
Öllum voru boðnir auglýsingasamn-
ingar, nema þeim þeldökku. Svo
langt náðu fordómarnir að ekkert
dagblað í suðurríkjum Bandaríkj-
anna birti mynd af Jesse Owens.
The Nazi Olympics: Berlin 1936
eftir Susan D. Bachrach fæst í Penn-
anum Eymundsson og kostar þar
2.395 kr.
Ólympíuleik-
ar nasista
Ólympíuleikarnir í Ber-
lín 1936 voru mikill sig-
ur fyrir stjórn Hitlers
en að sama skapi ósigur
ólympíuhugsjónarinnar,
að því kemur fram í bók-
inni The Nazi Olympics.
„Æskan þjónar Foringjanum“:
Veggspjald æskulýðsdeildar
Nasistaflokksins sem hvatti til
íþróttaiðkunar.
Veggspjald vegna Vetrarólymp-
íuleikanna 1940: Nasistum tókst
að fá samþykki alþjóðaólympíu-
nefndarinnar til að halda þá en
hættu við af eðlilegum ástæðum.
ÓLYMPÍULEIKARNIR Í BERLÍN 1936 VORU
SIGUR FYRIR ÁRÓÐURSMASKÍNU HITLERS
Hér gerir listamaðurinn David
Low grín að því átaki nasista að
hlífa gyðingum rétt á meðan Ól-
ympíuleikunum stæði.
Á þessari teikningu eftir Jerry
Doyle er gefið í skyn að nasistar
hafi svikið ólympíuhugsjónina
en hún birtist í áróðursriti sem
hvatti til þess að Bandaríkja-
menn sniðgengu Ólympíuleik-
ana í Berlín.