Morgunblaðið - 08.07.2001, Side 30

SKOÐUN
30 SUNNUDAGUR 8. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Naglanæringin
vinsæla í
4 pastellitum
Lítil þjöl
fylgir með
Nýtt frá
Gull
er gjöfin
Gullsmiðir
MIKIL umræða hefur farið fram
undanfarið um kynþáttafordóma,
fjölmiðla og tjáningarfrelsi. Mig
langar í þessari grein að setja þessa
umræðu í aðeins víðara samhengi.
Kynþáttafordómar í íslensku sam-
félagi lýsa sér fyrst og fremst á dul-
inn hátt. Aðeins sjaldan brjótast þeir
út í opinskáu ofbeldi eða árásum.
Þetta er m.a. ástæðan fyrir því að
fólki á Íslandi finnst oft á tíðum erfitt
að gera sér grein fyrir fordómunum
og að viðurkenna þá. Það er ekki auð-
velt að „sanna“ kynþáttafordóma.
Þeir sem aðeins þekkja hinn opna
skipulagða rasisma gera sér ef til vill
enga grein fyrir öðrum formum hans
og óttast jafnvel umræðuna af ótta
við að þannig getum við búið til kyn-
þáttafordóma.
Mín tilfinning fyrir kynþáttafor-
dómum á Íslandi, er að stærstur
hluti Íslendinga hafni opnum og of-
beldisfullum rasisma og vilji ekki
horfa upp á að félagsskapur, sem
byggist á hugmyndafræði rasismans
skjóti rótum hér á landi. Hins vegar
hefur þessi hópur oft á tíðum ekki
velt málefnum innflytjenda mikið
fyrir sér, er ekki í beinum tengslum
við innflytjendur eða fólk af erlend-
um uppruna og álítur þess vegna litla
sem enga fordóma eða mismunun
eiga sér stað á Íslandi. Við, sem
störfum í nánum tengslum við fólk af
erlendum uppruna, venslafólk þess,
vinir og auðvitað fólkið sjálft veit
hins vegar manna best að hér á landi
verður fólk reglulega fyrir fordóm-
um og mismunun vegna uppruna
síns. Þessi tegund fordóma fer hins
vegar afar dult og hefur þess vegna
verið kallað „duldir fordómar“ eða
„hversdags-rasismi“ (every day rac-
ism, Alltags Rassismus). Kynþátta-
fordómar eru ekki eitthvað eitt aug-
ljóst og óbreytt fyrirbæri, sem staðið
hefur í stað frá tímum nýlendnanna
þegar Evrópubúar þurftu að „sanna“
yfirburði sína yfir innfæddum íbúum
nýlendnanna og réttlæta þannig að-
farir sínar þar. Rasisminn tekur
stöðugum breytingum
og birtingarmyndir
hans einnig. Í dag
sætta sig fáir við þá
staðhæfingu að svartir
séu heimskari eða
„vanþróaðri“ en hvítir.
Ef kynþáttafordómarn-
ir hefðu staðnað á þeim
nótum væri baráttan
gegn þeim einföld. Í
dag hljóma rökin öðru-
vísi: „þetta fólk er bara
svo ólíkt okkur að það
getur aldrei aðlagast“,
„ég hef ekkert á móti
þessu fólki, en mér
finnst bara að það eigi
að vera heima hjá sér“,
eða „ég hef ekkert á móti þeim í
sjálfu sér, ég vil bara halda Íslend-
ingum „hreinum“. Eitthvað á þess-
um nótum hljóða staðhæfingarnar í
dag. En hvaða máli skiptir það þótt
fólk hugsi á þessum nótum? Ef til vill
myndi það ekki skipta neinu máli ef
viðhorf okkar hefðu engin áhrif á
hegðun okkar, en því miður stoppar
hugsunin sjaldnast í kollinum á okk-
ur. Hún hefur áhrif á hegðun okkar.
Það er ekki þar með sagt að fólk
stökkvi af stað og beiti þá, sem þeir
vilja helst ekki hafa hér á landi, of-
beldi. Það eru hins vegar aðrar birt-
ingarmyndir en ofbeldi, sem lýsa
þessum neikvæðu viðhorfum og hafa
áhrif á líf þeirra sem tilheyra þessum
hóp, þ.e. að vera ekki „hreinir“ Ís-
lendingar. Ef manni finnst einhver
ekki eiga heima í landinu og hann
mengi á einhvern hátt íslenskt þjóð-
félag með uppruna sínum, er þá ekki
ólíklegt að maður taki brosandi og
vingjarnlega á móti viðkomandi þeg-
ar maður veitir honum þjónustu?
Eða að maður reyni að koma á já-
kvæðum samskiptum að fyrra
bragði? Eða bjóði viðkomandi í heim-
sókn? Eða sýni honum þolinmæði og
skilning þegar hann gerir sitt besta
við að tala íslensku?...
Þetta eru ef til vill „litlir“ og
„ómerkilegir“ hlutir,
jafnvel „eðlilegir“ í
hugum sumra. Fyrir þá
sem fyrir þeim verða
eru þeir hins vegar
ekkert ómerkilegir,
þótt fæstir þori að tala
um það opinberlega af
ótta við að verða álitnir
vanþakklátir, heimtu-
frekir eða ímyndunar-
veikir. Auk þess venst
maður kannski öllu,
venst því að láta tala
niður til sín, tala við sig
af hroka og yfirlæti,
vera látinn afskiptalaus
og einangraður, fá
verri þjónustu, vera
tortryggður eða sitja undir háðsglós-
um og svívirðingum. En viljum við að
fólk venjist þessu neikvæða viðhorfi
gagnvart því og ef ekki, hvað er þá til
ráða?
Er einhver leið til að vinna gegn
þessum neikvæðu viðhorfum og
duldu fordómum? Það er aldrei auð-
velt að breyta viðhorfum. Við getum
sett lög og reglur sem banna
ákveðna hegðun og vissulega er
nauðsynlegt að það sé gert varðandi
kynþáttahatur eins og varðandi aðra
neikvæða hegðun, sem við viður-
kennum ekki í okkar samfélagi. Að
breyta viðhorfum er hins vegar eitt-
hvað sem tekur langan tíma. Svarið
við því hvað skuli gera, liggur því
víða og ekki síst hjá uppeldisaðilum.
Til þess að næstu kynslóðir séu hæf-
ar til að lifa friðsamlega í fjölmenn-
ingarlegum samfélögum nútímans
og framtíðarinnar þurfum við að
kenna þeim ný viðhorf. Viðhorf sem
byggjast á víðsýni og samkennd en
ekki þröngsýni, fordómum og þjóð-
ernishyggju. Í því samhengi vil ég
vitna í orð fyrrverandi forseta
Þýskalands, Richard von Weizecker,
sem hann mælti við minningarathöfn
um fimm tyrknesk ungmenni, fórn-
arlömb rasista í Solingen 1993.
„Þegar ungmenni verða að
brennuvörgum og morðingjum, þá er
sökin ekki aðeins þeirra, heldur ligg-
ur hún hjá okkur öllum, sem áhrif
höfum á uppeldi þeirra – hjá fjöl-
skyldunum og skólunum, íþrótta-
félögum, sveitafélögum, hjá okkur
stjórnmálamönnunum.“
Hollenska leiðin
Ef skoðuð er saga Hollendinga í
innflytjendamálum er ljóst að nauð-
synlegt er að bregðast við sem fyrst
og því þarf skýr stefnumótun að
koma frá stjórnvöldum. Það eru þau
sem gefa tóninn út í samfélagið og
því er mikilvægt að almenningur sjái
og verði var við jákvætt viðhorf ráða-
manna til hins fjölmenningarlega
samfélags.
Til miðs sjöunda áratugarins var
litið á innflytjendur sem tímabundið
„ástand“ í Hollandi. Innflytjendur
voru umbornir svo lengi sem þeir
létu lítið fyrir sér fara. Þeir máttu
ekki gera neinar kröfur til sam-
félagsins. Ef þeim líkaði ekki eitt-
hvað, gátu þeir farið aftur heim, það
var enginn þvingaður til að koma til
Hollands.
Smám saman kom í ljós að meiri-
hluti innflytjendanna var kominn til
að vera, þ.e. þeir settust að í Hol-
landi. Af þeim var krafist að þeir
samlöguðust hollensku samfélagi,
yrðu helst ósýnilegir. Í lok sjöunda
áratugarins byrjuðu að heyrast
raddir ungra innflytjenda sem vildu
ræða mismunun og það var fólk með
hollenskan ríkisborgararétt, flest frá
fyrrverandi nýlendum ríkisins.
Innflytjendur máttu ekki tala um
að þeir yrðu varir við fordóma eða
rasisma. Gert var lítið úr slíku tali og
það talið ýkjur. Í svo opnu og um-
burðarlyndu landi sem Hollandi var
ekki til eitthvað sem heitir „rasismi“.
Í lok sjöunda áratugarins var
myndaður þjóðernisflokkurinn
Volksunie. Þessi flokkur var bann-
aður enda var kosningaslagorð hans
„Hvítt Holland“. Þegar þjóðernis-
flokkurinn Centrum Partij vann
mann á þing 1982 varð Hollending-
um loks ljóst að hugsanlega væru
kynþáttafordómar fyrir hendi í Hol-
landi og það ekki bara hjá „illa upp-
lýstri“ lágstétt heldur einnig meðal
hollenskrar millistéttar.
Í kringum 1983 settu stjórnvöld
skýr markmið í málefnum aðfluttra
minnihlutahópa:
 Að bæta stöðu aðfluttra minni-
hlutahópa til að skapa sér sama
rétt og aðrir borgarar.
 Að auka þátttöku þeirra í ákvarð-
anatöku.
 Að vinna markvisst gegn félags-
lega- og fjárhagslega lakari stöðu
þeirra.
 Að bæta réttarstöðu þeirra og
berjast gegn mismunun.
Þetta var alveg nýr tónn í hol-
lenskri pólitík.
1994 var ljóst að markmiðin frá
1983 virtust hafa skilað árangri.
Ósætti og mismunun minnkaði, at-
vinnleysi meðal innflytjenda minnk-
aði og færri báðu um félagslega að-
stoð.
Sérstaklega var mikilvægt atriðið
þar sem kveðið var á um rétt innflytj-
enda til ákvarðanatöku sem m.a. var
gert með kosningarétti allra löglegra
innflytjenda í landinu til borgar-
stjórnar og réttur til tvöfalds ríkis-
borgararéttar. Einnig voru sett
ströng lög, sem bönnuðu alla mis-
munun á grundvelli uppruna eða
þjóðernis og settar voru upp ákveðn-
ar skrifstofur þar sem kæra mátti
mismunun. Meginmarkmið hol-
lenskra stjórnvalda var að allir með-
limir þjóðfélagsins – einnig þeir sem
tilheyrðu aðfluttum minnihlutahóp-
um – gætu bæði sem einstaklingar
og sem hópur, notið sín og verið virk-
ir þátttakendur í hollensku sam-
félagi. Þessu markmiði skildi ná fram
með gagnvkæmri aðlögun þeirra að-
fluttu og þeirra sem fyrir voru.
Dæmi um fjögur þjóðfélagsleg at-
riði, sem hollensk stjórnvöld töldu
grundvallaratriði til að tryggja jafn-
an rétt innflytjenda voru eftirfar-
andi:
1. Öruggt umhverfi. Það eru grund-
vallarréttindi allra að geta fundist
þeir njóta öryggis í því umhverfi
sem þeir búa í og það er hlutverk
allra íbúa samfélagsins að tryggja
þetta öryggi með því að vera vak-
andi fyrir fordómum og mismun-
un.
2. Félagslegt öryggi. Tryggja að-
gang minihlutahópa að félagslega
kerfinu og aðlaga vinnu opinberra
stofnana fjölmenningarsamfélag-
inu.
3. Menning. Að menning innflytj-
enda sé sýnileg í þjóðfélaginu og
að þeir fái einnig sæti í ýmsum
menningarnefndum og ráðum.
4. Fjölmiðlar. Fjölmiðlar hafa mikil
áhrif á líf minnihlutahópa. Þeir eru
mikilvægt verkfæri til að minna á
tilvist fólks af erlendum uppruna
eða þá sem tilheyra minnihluta-
hópum í samfélaginu. Þess vegna
er það afar þýðingarmikið að fjöl-
menningarleg samsetning sam-
félagsins endurspeglist í fjölmiðl-
um.
Fjölmiðlar
Fjölmiðlar gegna afar mikilvægu
hlutverki í því að vinna gegn fordóm-
um og byggja upp víðsýni og for-
dómaleysi meðal stjórnvalda og al-
mennings. Ábyrgð þeirra er mikil.
Fjölmiðlar eru m.a. mikilvægt verk-
færi til að gera almenningi grein fyr-
ir innflytjendum sem eðlilegum hluta
samfélagsins og þeim jákvæðu áhrif-
um sem þeir færa samfélaginu t.d. í
gegnum ólíka menningu, reynslu og
þekkingu sem samfélagið nýtur góðs
af auk þess að vera framleiðendur,
skattgreiðendur og neytendur.
Eins og vikið er að hér að framan
líta Hollendingar á fjölmiðla sem
einn af grundvallarþáttum í því að
tryggja jafnan rétt innflytjenda eða
aðfluttra minnihlutahópa í samfélag-
inu. Ekki síst eru fjölmiðlar afar við-
horfsmótandi og geta því auðveld-
lega unnið markvisst gegn nei-
kvæðum viðhorfum gagnvart
ákveðnum þjóðfélagshópum.
Mikið hefur verið rætt að undan-
förnu um tjáningarfrelsi og hvar eða
hvort draga skuli ákveðnar línur
hvað það varðar. Í allri þessari um-
ræðu finnst mér hafa gleymst hinn
siðferðilegi þáttur fjölmiðla og
ábyrgð þeirra gagnvart ákveðnum
þjóðfélagslegum vandamálum og
verið einblínt á hvort hugsanlega er
hægt að réttlæta gjörðir þeirra sam-
kvæmt lagabókstafnum.
Fjölmiðlar virðast almennt nokk-
uð sammála um að vinna gegn
ákveðnum „þjóðfélagsmeinum“ og
má þar t.d. nefna fíkniefnasölu og
fíkniefnaneyslu. Það er t.d. spurning
hvort einhver fjölmiðill myndi birta
viðtal þar sem félag fíkniefnasala
fengi tækifæri til að kynna félags-
skap sinn, lýsa gæðum og dásemdum
mismunandi fíkniefna og hvernig
neysla þeirra gæti leyst öll okkar
hversdagslegu vandamál. Ég veit
ekki hvort einhver lög mæli gegn því
eða hvort það hefti tjáningarfrelsið
að neita manni um slíkt viðtal. Hins
vegar væru sennilega flestir sam-
mála um að slíkt viðtal væri óviðeig-
andi, gæti verið hættulegt og ýtt
undir viðurkennt þjóðfélagsmein,
þ.e. neyslu fíkniefna. Þarna myndi
siðferðiskennd blaðamannsins ef-
laust hindra að slíkt viðtal væri birt.
Þó er enginn að tala um að ekki megi
ræða fíkniefnamál eða að þegja skuli
þá staðreynd í hel að fíkniefnaneysla
sé vandamál í samfélaginu. Flestir
eru sammála um mikilvægi þess að
ræða fíkniefnavandann, en eru þó
sammála um að sú umræða á að vera
til þess fallin að reyna að koma í veg
fyrir fíkniefnaneyslu en ekki hvetja
til hennar.
Í mínum huga er ábyrgð fjölmiðla
varðandi fordóma og neikvæð við-
horf gagnvart fólki af erlendum upp-
runa alls ekki ólík þessu dæmi.
Spurningin er hins vegar hvort nei-
kvæðum viðhorfum og framkomu
gagnvart fólki af erlendum uppruna
er jafnafdráttarlaust hafnað af sam-
KYNÞÁTTAFORDÓMAR, FJÖL-
MIÐLAR OG TJÁNINGARFRELSI
Guðrún
Pétursdóttir
Ég vil hvetja íslenska
stjórnmálamenn, segir
Guðrún Pétursdóttir,
til að taka aftstöðu til
innflytjendamála.
Bankastræti 3,
sími 551 3635
Póstkröfusendum
Lífrænar jurtasnyrtivörur
Hálskremið — hálskremið
BIODROGA