Morgunblaðið - 22.09.2001, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 LAUGARDAGUR 22. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
S
érfræðingar óttast
mestu kreppu frá upp-
hafi í ferðaþjónustu
eftir árásirnar á
Bandaríkin í síðustu
viku. Árásirnar voru hræðilegur
atburður sem seint líður mönnum
úr minni. Fjölmiðlar hafa gegnt
gríðarstóru hlutverki í þessu máli
sem og öðrum sem fréttir berast
af úr hinni víðu veröld. Máttur
fjölmiðla við skoðanamótun og
áhrif fjölmiðla verða seint full-
metin og eru kannski meiri en við
gerum okkur grein fyrir.
Á hverjum degi hlusta, horfa
og lesa fjölmiðlaneytendur fréttir
sem bera okkur váleg tíðindi. Ef
tekið er mið af þeim er auðvelt að
álykta að
heimurinn sé
stórhættu-
legur. Ferða-
menn ættu til
dæmis ekki að
fara til
Bandaríkj-
anna núna því hryðjuverkamenn
vilja sprengja þá í loft upp, ekki
heldur til Nepal af því að þar var
konungsfjölskyldan myrt fyrir
skömmu og óstöðugleiki ríkir í
landinu. Suður-Afríka er stór-
hættuleg af því að þar er mikið
um glæpi og svo er stór hluti íbú-
anna smitaður af eyðni og því
ekki á það hættandi að fara þang-
að. Í Angóla hefur geisað borg-
arastyrjöld, hvítir eru drepnir í
Zimbabwe og fyrir þremur árum
voru sprengingar í sendiráðum
Bandaríkjanna í Kenýa og Tans-
aníu svo ekki er gott að vera þar
á ferð. Berklar ganga í Rússlandi
og börnum hefur verið rænt og
þau myrt í Bretlandi. Stríð geisar
í Kasmír, einu af héruðum Ind-
lands, svo maður ætti að láta það
vera að kíkja þangað og flóð eiga
sér árlega stað í Mósambik, auk
þess sem þar er mikið af jarð-
sprengjum.
Svona mætti lengi telja. Við
skulum því ekki ferðast til þess-
ara landa og halda okkur heima
fyrir því hér erum við örugg. En
hversu örugg erum við? Kannski
er það í fréttum einhvers staðar
úti í heimi hvað það er hættulegt
að ferðast um á Íslandi? Nokkrir
erlendir ferðamenn hafa látið líf-
ið hér undanfarin ár í akstri á
malarvegum úti á landi sem þeir
eru ekki vanir að eiga við.
Sprungur jöklanna hafa tekið
nokkur mannslíf, jökulárnar og
gilin líka. Ísland er líka hættulegt
og því fjarlægara sem það er því
hættulegra virðist það.
Þessu dæmi má líka snúa við:
Því fjarlægari sem löndin eru
okkur og okkar vestrænu menn-
ingu því hættulegri eru þau í okk-
ar augum. Fjarlægðin gerir fjöll-
in ekki bara blá heldur gerir hún
þau líka vafasöm og stór-
hættuleg. En fyrir því eru gildar
ástæður.
Því fjarlægari sem hlutirnir
eru því minna vitum við um þá.
Því minni upplýsingar sem við
höfum því fordómafyllri erum
við. Við þetta bætist að slæmar
fréttir ferðast langt en góðar
fréttir stutt. Í fjölmiðlum er gríð-
armikil eftirspurn eftir nei-
kvæðni en jákvæðni og góðum
gjörðum er lítill áhugi sýndur.
Það hefur ekki þótt fréttnæmt
hingað til að eyðnisjúklingarnir í
Suður-Afríku eru hið besta fólk
og hraðinn á útbreiðslu eyðni í
landinu á sér skýringar í sögu og
menningu þjóðarinnar.
Mannfræði er fræðigrein sem
gengur út á að skyggnast undir
yfirborð menningarinnar og
grennslast fyrir um á hvaða
grunni samfélög eru byggð. Slík-
ar upplýsingar auðvelda skilning
á ólíkum samfélögum. Flest ef
ekki öll eru þau byggð á alda-
gömlum hefðum sem hafa mótast
út frá umhverfi, aðstæðum og
þörfum fólks hverju sinni og eru
rökrétt þegar maður setur alla þá
þætti í samhengi.
Það er auðvelt fyrir okkur að
sitja heima í stofu, horfa á sjón-
varpsfréttir og stimpla hinar og
þessar þjóðir hálfvita og fávita
vegna breytni þeirra í ákveðnum
málum. Oftast vitum við þó afar
lítið um menningu þeirra, gang
samfélagsins og ástæður aðgerða
þeirra eða viðbragða.
Á tímum sem þessum er ekki
úr vegi að staldra við og reyna að
skilja þá sem stóðu að baki
grimmdarverkunum í Bandaríkj-
unum og hvers vegna í ósköp-
unum einhverjir vilja vinna slíkan
óhugnað. Við vitum ekki af
hverju ákveðnir hópar manna
hafa hafið heilagt stríð gegn
Bandaríkjunum og öllu því sem
bandarískt er? Hvað er það í
bandarískri menningu sem er
slæmt og þarf að uppræta í aug-
um þeirra? Ætli þessar hug-
myndir hryðjuverkamannanna
séu ekki byggðar á einföldunum,
fordómum og miklum rang-
hugmyndum?
Ranghugmyndir um fjarlæg
samfélög má finna víða. Á tímum
kalda stríðsins, þegar leiðtoga-
fundur austurs og vesturs var
haldinn í Reykjavík, voru gerðir
margir þættir vestur í Bandaríkj-
unum um Ísland og Íslendinga
sem sýndir voru í sjónvarpi þar-
lendis. Ég horfði síðar á nokkra
þeirra og þekkti varla landið sem
fjallað var um. Samt er Ísland
ekki svo langt frá Bandaríkj-
unum.
Það er ekki bara Ísland sem er
óþekkjanlegt í flutningi banda-
rísku ljósvakamiðlanna. Mörg af
þeim löndum sem talin voru upp
hér að ofan eru langt frá því jafn
hættuleg og fréttir þaðan bera
vitni um. Önnur eru það þó.
Heimurinn er ekki jafn hættu-
legur og hann virðist í fréttum
fjölmiðla, það hafa margir Íslend-
ingar reynt, og færist það í vöxt
að fólk fari í ferðalög til Mós-
ambik, Indlands eða Rússlands.
Hvað fjölmiðla varðar er ólíklegt
að neikvæðar fréttir hætti að ber-
ast frá fjarlægum heimshlutum,
þeir munu áfram flytja þær og
áfram hafa knappt form miðilsins
til að skýra hvað liggur að baki.
Eina leiðin fyrir okkur í fjarlægð-
inni er, eins og félagi minn sagði
við mig um daginn, að gera sér
grein fyrir einföldununum og
ranghugmyndunum sem kunna
að felast í fréttunum og standa
þannig betur að vígi til að búa til
sannari og réttlátari heimsmynd.
Fjarlægðin
gerir fjöllin
… hættuleg
„Því fjarlægari sem hlutirnir eru því
minna vitum við um þá. Því minni
upplýsingar sem við höfum því for-
dómafyllri erum við.“
VIÐHORF
Eftir Rögnu
Söru Jóns-
dóttur
rsj@mbl.is
UM MIÐJA 20. öldina var mikið
ritað og rætt um að valdhafar ís-
lensku þjóðarinnar væru að selja
Ísland í hendur erlends stórveldis.
Þá ortu skáldin ástarljóð um land,
þjóð og tungu og rithöfundar létu
sitt ekki eftir liggja. Fjölmennar
hreyfingar risu upp til varnar
landi og lýð og nýir stjórnmála-
flokkar með sama markmiði litu
dagsins ljós.
Síðan hefur margt breyst í við-
horfum manna og skoðunum. Hin
gömlu gildi eru á hverfanda hveli.
Hugsjónir eiga yfir höfuð ekki upp
á pallborðið í nútímanum og flestir
telja þær úreltar. Í staðinn er
komið hugtakið „markaður“ í nýrri
merkingu. Jörðin er á góðri leið
með að verða einn „stórmarkað-
ur“. Í markaðsheimi gildir það eitt
að hafa eitthvað að selja sem ein-
hver vill kaupa, og gildir þá einu
hvort það eru raunveruleg eða
ímynduð verðmæti. Meira að segja
vísindin – sem fram til þessa hafa
verið helsta vígi frjálsrar hugs-
unar – hafa dregist inn í þennan
markaðsleik.
Ísland markaðssett
Íslenskir valdamenn hafa ekki
látið sitt eftir liggja að fylgjast
með þróuninni. Upp á síðkastið
hafa þeir keppst við að selja sem
mest af sameignum þjóðarinnar
eða setja á markað. Hagstæðustu
ríkisfyrirtækin hafa flest verið
seld, þar með talið póstur, sími og
bankar, sem voru stolt hvers ríkis
fyrr á árum og vitnisburður um
sjálfstæði þeirra.
Og nú hafa stórir hlutar Íslands
verið settir á þennan heimsmarkað
í formi virkjunarhugmynda, sem
íslenska ríkisstjórnin veifar fram-
an í forsvarsmenn risafyrirtækja í
þungaiðnaði, gyllir með loforðum
um ókeypis mengunarkvóta og
væntingu um að honum verði hald-
ið utan við alþjóðlegar reglur.
Skákað er í því skjóli að hér sé
hægt að framleiða ál með minni
loftmengun en víða annars staðar.
Önnur beita felst í lágu raforku-
verði til iðnfyrirtækja, sem al-
menningur greiðir niður. Lág-
launastefna atvinnurekenda er
líklega þáttur í sama ferli.
Nokkrir álframleiðendur hafa
þegar bitið á agnið og því dynja nú
yfir okkur beiðnir um nýjar ál-
„fabrikkur“ og stækkanir á þeim
sem fyrir eru. Til að anna þeirri
eftirspurn þarf að virkja fallvötn
og hver, og það verður óvíða gert
nema umturna landi og lífi við fyr-
irhugaðar virkjanir. Þannig er
landið nú óbeint til sölu á heims-
markaði.
Einn þáttur þessa hernaðar er
að ná sem allra mestu landi undir
forræði ríkisins og til þess notast
„lög um þjóðlendur“, sem sett
voru fyrir fáum árum. Kröfugerðin
þar er svo yfirgengileg, að enginn
vill kannast við að hafa staðið að
þessari lagasetningu.
Gagnvart eigin þegnum veifar
ríkisstjórnin þeirri dulu, að verið
sé að efla og treysta byggð í land-
inu og auka hagsæld þjóðarinnar,
eða svonefndan hagvöxt, sem er
mælikvarði á magn og hraða fjár-
magns í umferð, líkt og kílóvatt-
stund á raforku.
Þessu má líkja við fjárhættuspil.
Ef allar væntingar ganga eftir get-
ur stundarvinningur orðið stór, en
líka getur allt tapast og þegar til
lengdar lætur verður niðurstaðan
varla annað en skaði og skömm
fyrir land og lýð.
Kárahnjúkavirkjun
Áætlun Landsvirkjunar um
Kárahnjúkavirkjun er dæmigerð
fyrir þá stefnu sem að ofan var
lýst. Í því lottóspili er
allt Fljótsdalshérað
og hálendið upp af því
lagt undir. Flytja á
tvö stór vatnsföll milli
farvega og smala
saman vatni af um
1.500 ferkm svæði á
hálendi Austurlands,
leggja um 60 ferkm
undir jökulvatnslón,
og þar fram eftir göt-
unum, með það að-
markmiði að byggja
allt að 420 þúsund
tonna álver í Reyðar-
firði.
Þessari markaðs-
glöðu ríkisstjórn hef-
ur tekist að koma því
inn hjá Austfirðingum, að þetta sé
eina ráðið til að forða því að
Fjarðabyggðin leggist í eyði. Til
að undirstrika það hefur hún við-
haldið hinu alræmda kvótakerfi í
fiskveiðistjórnun, þar sem fjár-
magnið fær að leika lausum hala
með auðlindir sjávar.
Þetta hafa smám saman orðið
trúarbrögð velflestra Austfirðinga.
Sérstaklega hafa sveitarstjórna-
menn ánetjast þessari skoðun.
Samt sem áður eru margir Aust-
firðingar vantrúaðir á að nokkuð
verði af þessu, enda hafa öll hin
fjálglegu loforð ríkisstjórnarinnar
um virkjanir og stóriðju á Austur-
landi runnið út í sandinn.
Sú áætlun sem hefur verið sett
upp af Landsvirkjun og Reyðaráli,
er heldur ekki líkleg til árangurs.
Þar er boginn spenntur til hins
ýtrasta á öllum sviðum, bæði hvað
varðar virkjun og álver. Satt að
segja hefur maður það á tilfinning-
unni, að þetta plan hafi verið sett
fram til að mistakast og ýmsir
vilja meina að það sé gert til að
þóknast þeirri kröfu álfyrirtækj-
anna, að staðsetja alla slíka stór-
iðju í grennd við aðalþéttbýlið á
Suðvesturlandi.
Þá hefur margoft komið fram,
að forráðamenn Norsk Hydro hafa
takmarkaðan áhuga á þessum
framkvæmdum, en vilja umfram
allt halda Íslendingum „heitum“
og eiga þennan verksmiðjukost til
góða ef annað bregst. Þáttur í því
getur verið að spana stærðina upp
svo framkvæmdin verði óaðgengi-
leg og valdi illdeilum.
Samt sem áður verður líklega
reynt að knýja fram virkjun í
Fljótsdal, enda er undirbúningur
hennar á fullu þessa mánuði. Það
er metnaðarmál sitjandi ríkis-
stjórnar, að koma framkvæmdum í
gang áður en kjörtímabili hennar
lýkur vorið 2003, og til þess verður
öllu kostað.
Eftir úrskurð Skipulagsstofnun-
ar um Kárahnjúkavirkjun 1. ágúst
sl. er ljóst að það verður þungur
róður, því að nú vita allir að sú
ákvörðun verður tekin í trássi við
eðililega málsmeðferð og heiðar-
legar lýðræðisreglur.
Hvað veldur?
Er nema von að menn spyrji:
Hvað veldur því að löglega kjörin
ríkisstjórn Íslendinga stundar slík-
an hernað gegn landinu? Meira að
segja hin heimsfrægu Þjórsárver
eru í hættu, þótt þau séu friðlýst
skv. lögum. Líklega
hafa fáir búist við að
slíkt gæti gerst nú í
upphafi 21. aldar á Ís-
landi. Menn rekur í
rogastans.
Það er gömul saga
og ávallt ný, að valdið
spillir og margur
verður af aurum api.
Vissulega er það ekki
nýtt í sögunni, að
stjórnarherrar og
-frúr ástundi hernað
gegn eigin landi og
þjóð. Einn slíkur er
nú fyrir rétti við
stríðsglæpadómstól-
inn í Haag og fleiri
hafa verið tilnefndir,
sem ættu með réttu að fylgja hon-
um þangað.
Samt kemur það okkur á óvart,
þegar svona gerist heima hjá okk-
ur og menn standa ráðþrota
frammi fyrir vandanum, ýmist
undrandi, sárir eða reiðir. Fáir
gera sér grein fyrir hvað hér ligg-
ur raunverulega að baki, enda
verður þar að styðjast við getgát-
ur.
Fáir vilja trúa því að ríkisstjórn
Íslands sé svo gjörspillt að hún
vilji eyðileggja landið. Líklega er
fremur um að ræða skammsýni og
þjónkun við þá sem hafa mikið
fjármagn undir höndum, hérlendis
og erlendis. Það er ein afleiðing
„heimsmarkaðsins“, að stórir fjár-
magnsaðilar ráða lögum og lofum
um alla jörð og ríkisstjórnir eru
oft og tíðum handbendi þeirra.
Niðurstaðan í „Fljótsdalsvirkj-
unarmálinu“ árið 2000 sýndi það
svart á hvítu, að ríkisstjórnin ræð-
ur engu um framgang virkjunar-
mála þegar stórfyrirtæki í málm-
vinnslu eru annars vegar.
Hvað er
til ráða?
Nú eru góð ráð dýr. Skáldin sem
blésu mönnum baráttuanda í
brjóst við fyrri landsöluna eru lát-
in eða orðin gamalmenni og engin
endurnýjun hefur orðið á því sviði.
Barátta fyrir bættum heimi er
ekki hátt skrifuð á lista nútíma-
fólks, a.m.k. ekki á Íslandi. Þjóð-
erniskennd er fallin í ónáð og lík-
lega tók hún ættjarðarástina með
sér í fallinu. Þó vottar fyrir nýju
gildismati á náttúruna, sem gefur
vonir um bjartari tíma.
Lög um umhverfismat voru inn-
leidd hérlendis 1994 eftir að Ís-
lendingar gerðust aðilar að EES
og í breyttu formi vorið 2000. Ný-
leg reynsla af þessum lögum við
Kárahnjúkavirkjun sýnir að þau
geta komið að gagni ef faglega er
unnið eftir þeim, en jafnframt að
ósvífnir pólitíkusar geta að líkind-
um hundsað niðurstöður þeirra.
Þrautalendingin er að fara með
málið fyrir dómstóla og þar mun
það efalaust hafna.
Að sjálfsögðu skiptir afstaða al-
mennings miklu máli, einkum í
sambandi við fjárfesta, sem margir
eru hikandi við að leggja út í ill-
deilur um framkvæmdir sem þeir
standa að. Á þessu sviði þarf að
verða vakning, ekki bara innan-
lands, heldur líka utan landsteina,
því hér er um sameiginleg verð-
mæti mannkyns að tefla. Ef við Ís-
lendingar erum ekki menn til að
gæta þeirra verða aðrir að grípa í
taumana.
Nú ríður á, að allir sem láta sig
verndun náttúrunnar einhvers
varða sameinist – hvar í flokki sem
þeir standa – og myndi öfluga
breiðfylkingu til varnar.
ÍSLAND
MARKAÐSSETT
Helgi
Hallgrímsson
Nú ríður á, að allir sem
láta sig verndun náttúr-
unnar einhvers varða,
segir Helgi Hallgríms-
son, sameinist.
Höfundur er líffræðingur, búsettur
á Egilsstöðum.