Morgunblaðið - 28.10.2001, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 2001 11
Á MÁLÞINGI um fjármögnun háskóla
í Háskóla Íslands á föstudaginn kom
fram hjá Ingjaldi Hannibalssyni, pró-
fessor og framkvæmdastjóra rekstr-
ar- og framkvæmdasviðs HÍ, að launa-
stika ríkisvaldisins er stökk. Sökum
þess að stikan sem ríkisvaldið notar til
að reikna út fjárþörf HÍ vegna launa-
kostnaðar er of lág er oft lítið fé eftir
fyrir stjórnendur til að reka deildir og
skorir. Starfsskyldur kennara hafa
verið eftirfarandi: kennsla 48%,
stjórnun vegna
kennslu 9%,
rannsóknir
40% og stjórn-
un vegna rann-
sókna 3%. 16%
eru fundin með
því að reikna
út 9/(48+9).
Deildir og
skorir bregð-
ast við þessari
skekkju með
ýmsum hætti.
En hér getur
hugsanleg
skýring á
meintum veikleika í stjórnun HÍ legið.
Margrét Jónsdóttir, lektor í
spænsku og formaður skorar róm-
anskra og slavneskra mála, var spurð
um rekstur og stjórnun í HÍ. Hún telur
að undanfarin ár hafi margt batnað í
stjórn Háskóla Íslands og viljinn til að
bæta sig sé alls staðar fyrir hendi.
Stjórnun hefur lengi verið vanmetin í
vinnuframlagi háskólakennara, nokk-
uð sem sést á nýjustu kjarasamn-
ingum. Þar er stjórnunarskylda lekt-
ora og dósenta minnkuð niður í 6% úr
12%. Þannig er minna fé varið í stjórn-
un en áður, þótt kennarar verji sífellt
meiri tíma í stjórnunarstörf. Ekki var
ráðið í ný skrifstofustörf til að mæta
þessum breytingum. „Nýjungar í
minni skor stranda ekki á svifaseinni
stjórnun heldur á fjárskorti,“ segir
Margrét. „Mér finnst þess vegna ekki
hægt að tala um stjórnun án þess að
tala um peninga. Við fáum mun minna
fé en við ættum að fá samkvæmt
þreyttum einingum og kössum og er-
um því undirmönnuð og allt of störf-
um hlaðin. Fengjum við það fé sem
okkur ber væri staða okkar allt önnur.
Þannig velta allar þær breytingar sem
ég vildi sjá í minni skor á peningum.“
Ímyndin af háskólakennaranum
sem er niðursokkinn í eigin rann-
sóknir fellur ekki vel að þeirri ímynd
sem við höfum af skilvirkum stjórn-
anda. „Þeir sem ekki hafa hæfileika til
stjórnunar neyðast þó oft til að taka
að sér slík störf. Það er miður. Samt
sem áður er það ekki aðalvandi stjórn-
kerfis HÍ,“ segir Margrét. „Það sem
mér finnst alvarlegast er að ekki fara
saman ábyrgð og völd. Skor-
arformenn bera gífurlega ábyrgð en
hafa ekki völd að sama skapi til þess
að bregðast við því sem upp á kemur.
Stjórnunarpíramídinn er ekki nægi-
lega skilgreindur og virkar ekki þeg-
ar á reynir. Því þarf að fastsetja allar
starfslýsingar mun nánar.“
Margrét Jónsdóttir
enda uppurið
Gylfi Magnússon
1 „Hlutverk og umsvif skorarformanna ernokkuð mismunandi eftir skorum í Há-skóla Íslands vegna þess hve skorirnar
eru ólíkar,“ segir Gylfi Magnússon formaður
viðskiptafræðiskorar HÍ. „Sem dæmi má
nefna að í við-
skiptaskor einni
eru á annað þús-
und nemendur og
væri skorin því
ein og sér með
stærri mennta-
stofnunum á land-
inu.“
Aðrar skorir
Háskóla Íslands
eru minni og
flestar raunar
miklu minni. „Það
skapar við-
skiptaskor líka
nokkra sérstöðu
að eðli málsins
samkvæmt eru
kennarar hennar allir menntaðir í við-
skiptafræði eða skyldum greinum og hafa
því góðan faglegan grunn til að takast á við
stjórn umsvifamikils rekstrar,“ segir hann.
Viðskiptaskor hefur tekið mjög örum
breytingum á undanförnum árum. „Stjórn-
kerfið hefur á engan hátt staðið í vegi fyrir
þessum vexti, raunar hafa vaxtarverkirnir
einkum birst í því að deildin hefur fyrir
löngu sprengt það húsnæði sem hún hefur
til ráðstöfunar utan af sér,“ segir Gylfi.
Skorarformenn, líkt og raunar deild-
arforsetar, rektor og fleiri stjórnendur skól-
ans, eru kosnir úr hópi kennara til nokkurra
ára í senn. Þessi störf ganga því manna á
milli sem þætti óvenjulegt í fyrirtæki. „Auk
þess einkennir það stjórnsýslu í Háskólanum
og sérstaklega alla stefnumótun að margir
koma að henni og greiða jafnvel atkvæði um
tillögur. Skorir og deildir halda reglulega
fundi til að taka ýmsar ákvarðanir, t.d. um
námsframboð, ráðstöfun fjár og mannaráðn-
ingar,“ segir Gylfi. „Þessa fundi sitja kenn-
arar og fulltrúar nemenda. Þannig er það
ekki hlutverk skorarformanns að móta
stefnu skorar sinnar en hann framfylgir
ákvörðunum skorarfunda og stjórnar fund-
unum. Skorarformaður getur þó vitaskuld
haft talsverð áhrif á stefnumótun skorar
þótt hann taki ekki sjálfur stefnumótandi
ákvarðanir. Það sama má raunar segja um
þátt deildarforseta í stefnumótun deildar.“
Gylfi segir að það þekkist vissulega, að
háskólar séu mjög miðstýrðir og ráðnir
stjórnendur, sem ekki endilega hafa hæfi
sem háskólakennarar, taki stefnumótandi
ákvarðanir og reki háskólana í raun á svip-
aðan hátt og venjuleg fyrirtæki. Stundum
eru sumar deildir háskóla reknar nánast
eins og fyrirtæki, t.d. viðskiptadeildir, en
öðrum stjórnað að miklu leyti af kennurum
sjálfum innan þeirra ramma sem fjárhagur
deildanna og ýmsar reglur sem stjórn skól-
ans og yfirvöld setja leyfa.
2 „Stjórnkerfi Háskóla Íslands sker sigþví ekki sérstaklega úr meðal háskólaog sú grunnhugmynd að hafa litla
miðstýringu, þar sem stjórnendur eru í raun
bara fremstir meðal jafningja – og það tíma-
bundið – þarf alls ekki að þýða að skólinn sé
ekki samkeppnishæfur, hvort heldur er inn-
an- eða utanlands,“ segir Gylfi. „Slíkt um-
hverfi og sérstaklega sú blanda af frelsi og
ábyrgð sem því fylgir virðist henta ágætlega
til að laða fram það besta í háskólamönnum
og draga gott fólk til starfa í háskólum.“
Hann segir að vitaskuld sé það svo í jafn-
stórri og umsvifamikilli stofnun og Háskóla
Íslands að ýmislegt geti betur farið. Það
liggur nánast í hlutarins eðli að í svo flókn-
um og síbreytilegum rekstri gengur sumt
vel en annað ekki. „Það er í því ljósi örugg-
lega óhætt að taka undir sumt af gagnrýni
forsætisráðherra á stjórnkerfi skólans,“ seg-
ir Gylfi en segir þó að gagnrýnin sé of al-
menn og því erfitt að átta sig á hvað for-
sætisráðherra telur að helst standi
skólanum fyrir þrifum og því vart hægt að
skoða þá þætti sérstaklega nema hann nefni
áþreifanleg dæmi. „Ég tel þó að því fari
fjarri að skólinn eigi í einhverjum sér-
stökum vandræðum með að standast sam-
keppni við erlenda skóla stjórnkerfisins
vegna. Það er raunar fátt yfirhöfuð sem
bendir til þess að mínu mati að skólinn eigi
erfitt með að standast slíka samkeppni og
ekkert sem bendir til þess að hann eigi erf-
iðara með það nú en áður,“ segir hann.
Guðrún Gísladóttir
1 „Skorarformenn hjá okkur starfa 2 ár íröð og skiptast menn á um starfið,“segir Guðrún Gísladóttir formaður í
jarð- og landfræðiskor. „Skorarformenn
hafa unnið í nánu
samstarfi við
skorarfund þar
sem fastir kenn-
arar við skorina
sitja, auk að-
júnkta og fulltrúa
stúdenta.“ Guð-
rúnu finnst sjálf-
sagt að skor-
arformaður sé úr
röðum kennara,
enda þurfa skor-
arformenn að
taka á og sjá um
fagleg mál skor-
ar. „Hins vegar
er því ekki að
neita að starf
skorarformanns nær oft langt út fyrir það
sem manni finnst þurfa vera á höndum
hans, með því á ég við t.d. ýmis mál sem
snerta fjármál skorar,“ segir hún. „Því
þyrftu skorir að hafa fulltrúa innan sinna
vébanda, en hingað til hafa skorir raunvís-
indadeildar ekki haft slíka aðstoð. Þetta er
því nauðsynlegra þar sem mun fleiri mál en
áður koma beint inn á borð skorar.“
Skorarformenn bera meiri fjárhagslega
ábyrgð nú en áður. „Við erum vissulega
ekki sérmenntuð á því sviði en verðum samt
sem áður að axla þá ábyrgð sem skorarfor-
mennskunni fylgir,“ segir hún. Hins vegar
er það svo að allar stærri breytingar sem
felast í breytingum á kennslu og stöðugild-
um og snerta þannig fjármál skorar og
deildar þurfa að fá samþykki deildar sem
hefur fjármálanefnd deildarinnar sér til að-
stoðar.
„Við höfum gert talsvert miklar breyt-
ingar á náminu hjá okkur á skömmum
tíma,“ segir Guðrún. „Um róttækar breyt-
ingar í skorum, sem hafa í för með sér fjár-
útlát, þarf hinsvegar að leita samþykkis
deildarfundar. Skorir verða að standa undir
sér fjárhagslega en þær fá fjármagn sam-
kvæmt deililíkani sem ræðst af fjölda stúd-
enta sem þreyta próf í einstökum nám-
skeiðum.“ Segja má að því fleiri stúdentar
sem eru í námskeiðum því hagstæðara fyrir
skor og fámennu námskeiðin eru rekin með
tapi. „Þá er á margan hátt ógagnsætt
hvernig einstök námskeið eru metin t.d.
vægi æfinga/sérhæfðrar vinnu í sérhæfðri
aðstöðu. Það er oft ekki í samræmi við
raunverulega kennsluhætti og stirt og flókið
að fá leiðréttingu þar á. Þetta snýr allt eins
að menntamálaráðuneyti eins og skor og
deild. Því miður skortir mikið á að skorirnar
fái nægjanlegt fjármagn til að standa undir
metnaðarfullu námi. Í mörg ár hefur það
t.d. tíðkast að skorir fá ekki rekstrarfé.
Laun eru greidd en það virðist ekki skiln-
ingur hjá ríkisvaldinu að það þurfi fjármagn
í annan rekstur hvort sem er í sambandi við
einstök námskeið, rannsóknastofur eða
tækjakost. Þá er það afar dapurlegt að ríkið
hafi ekki séð ástæðu til að búa fjárhagslega
vel að framhaldsnáminu svo sómi sé að.“
Guðrún nefnir dæmi um nýjungar í skor-
inni; ferðamálafræði, jarð- og landafræði
fyrir erlenda stúdenta o.fl. „Viðbrögðin eru
mjög góð en fé skortir. Það verður að segj-
ast að meðal allnokkurra raunvísindadeild-
armanna gætir ákveðinnar tregðu við nýj-
ungar af þessu tagi. Nám í okkar skor er að
nokkru leyti þverfaglegt og er hvoru
tveggja á sviði raunvísinda og samfélagsvís-
inda og situr það talsvert í sumum raunvís-
indamönnum á meðan aðrir sjá kosti þessa
fyrir deildina og eru því fylgjandi. Yfirvöld
HÍ hvetja mjög til breytinga sem þessa, en
helsti gallinn er að fjármagn skortir oftast
til þess að hægt sé að framkvæma þetta svo
vel sé,“ segir hún. „Raunvísindadeild er
hlynnt svona nýjungum, en fjármagns-
skortur er ósjaldan dragbítur á svona nýj-
ungar. Því er það oft svo að farið er af stað
með svona breytingar, sem við teljum nauð-
synlegar, af vanefnum, sem kallar gjarnan á
óhóflegt álag á kennara sem eru allt of fáir.
Hér er fyrst og fremst við ráðamenn þjóð-
arinnar að sakast. Ríkið skammtar skól-
anum fé miðað við tiltekið ástand en lítið
svigrúm gefst til breytinga nema það sé
skorið niður annars staðar.“ Skorum er því
þröngur stakkur sniðinn og lítið svigrúm
gefst til þróunar, að mati Guðrúnar.
„Mér finnst erfitt að tjá mig um orð Dav-
íðs Oddssonar á landsfundi sjálfstæð-
isflokksins. Ef hann er að mælast til þesss
að framámenn úr atvinnulífinu ættu að fá
meira um málefni Háskólans að segja, þá
eru þeir nú þegar komnir í Háskólaráð, það
má svo spyrja sig að því hvort það sé betra
fyrir akademískt frelsi Háskólans. Þessir
sömu menn hafa ekki mikil tengsl við neðri
stjórnstig háskólans, og ég tel að þessi
breyting sé ekki bót frá því sem áður var. “
Guðrún nefnir að stjórnkerfi Háskólans
geti verið mjög þungt, t.d. þegar kemur að
ráðningum í kennarastöður. Vissulega þarf
að vanda til verka við ráðningar eigi Há-
skólinn að halda uppi alþjóðlegum staðli, en
þessi ferill er of langur; skor, deild, lögfræð-
ingar skólans, rektorsskrifstofa og mennta-
málaráðuneytið tengjast honum. Hann tekur
oft ár, en má stytta án þess að slá af kröf-
um. „Eins er það fullkomlega óeðlilegt svo
dæmi sé tekið að stærðfræðingar og eðl-
isfræðingar séu settir í þá stöðu að leggja
endanlegt mat á hvort ráða skuli tiltekinn
landfræðing eða jarðfræðing til starfa. Þetta
gildir að sjálfsögðu á hinn bóginn líka,“ seg-
ir Guðrún „Núverandi deildarforseti vill í
vaxandi mæli færa ákvarðanir frá deild til
skora. Það á meðal annars við um manna-
ráðningar og er það vel.“
(Spurningu 2. sleppt hér).
Spurningar til skorarformanna og svör
Gylfi Magnússon
Guðrún Gísladóttir
Tveir skorarformenn í deildum Háskóla
Íslands voru spurðir um tvennt í framhaldi
af orðum Davíðs Oddssonar:
1Valdið og stjórnunarvald skorarfor-manna: Hvernig gengur að koma ábreytingum í ykkar skorum?
2 Skyldan og hæfileikinn til að stjórna:Hverju þarf að breyta til að stjórnun íHÍ verði skilvirkari?
Minna fé
í stjórnun
en áður