Morgunblaðið - 28.10.2001, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FYRR á þessu ári færði Náttúru-
fræðistofnun rök fyrir því að um-
fangsmikil skógrækt gæti ógnað
hefðbundnum búsvæðum rjúpu.
Fleiri náttúrufræðingar hafa bent á
að lífríki landsins geti stafað hætta
af óvarkárum skógræktar- og upp-
græðsluaðgerðum og er skemmst að
minast umræðu um barrtré í þjóð-
garðinum á Þingvöllum. Talsmenn
skógræktarinnar hafa hafnað þessu
sem fjarstæðu og Skógræktarfélag
Íslands samþykkti ályktun á síðasta
aðalfundi þar sem mótmælt er
„órökstuddum fullyrðingum þess
efnis að aukin skógrækt skapi vá fyr-
ir lífríki Íslands“. Jafnframt „hvatti
fundurinn til málefnalegrar umræðu
og markvissrar eflingar á vistfræði-
legum áhrifum skógræktar“.
Með ályktuninni féll Skógræktar-
félagið því miður í gryfju þess ómál-
efnalega málstaðar sem það gagn-
rýnir, en ég tek heils hugar undir
hvatningu þess um málefnalega um-
ræðu og í þeim tilgangi er grein
þessi skrifuð. Ég býst við að ég tali
fyrir sjónarmiðum náttúrufræðinga
og hófsamra náttúruverndarsinna,
þótt vissulega geti ég ekki fullyrt
neitt um það.
Innlendur trjágróður
lítils metinn
Skógrækt á Íslandi á sér ríflega
100 ára sögu. Fyrstu áratugina gekk
á ýmsu meðan menn voru að fikra
sig áfram með tegunda- og kvæma-
val, en öllum er nú orðið ljóst að ýms-
ar erlendar trjátegundir þrífast hér
ágætlega og geta myndað samfellda
skóga. Jafnframt er ljóst að með
markvissum aðgerðum er unnt að
endurskapa upprunalegan birkiskóg
landsins. Frumkvöðlar skógræktar
voru margir vel gefnir hugsjóna-
menn, sem áttu auðvelt með að hrífa
fólk með sér í framtíðarhugsjóninni
um að klæða landið skógi og endur-
gjalda þannig „skuld okkar við land-
ið“. Þannig varð skógræktarhug-
sjónin snemma samofin ungmenna-
félags- og landgræðsluhugsjónum
um heilbrigða sál í hraustum líkama
og heibrigða þjóð í ræktuðu landi.
Því miður varð sú stefna snemma of-
aná að litlu skipti hvaðan trén kæmu
eða hvers eðlis þau væru, bara að
þau yxu vel og yrðu há og beinvaxin.
Íslenskur trjágróður gat í fæstum
tilvikum keppt við innfluttan hvað
þetta snerti og hann varð því í
margra augum að „drasli“ sem mátti
fórna. Þótt margt hafi lagast virðist
þetta viðhorf enn vera ríkt hjá Skóg-
ræktarfélagi Íslands, Skógrækt rík-
isins og Héraðsskógum, meginstoð-
um íslenskrar skógræktar til langs
tíma.
Skógrækt breytir
landi og lífríki
Mörg þúsund Ís-
lendingar stunda trjá-
rækt í frístundum sín-
um, enda hollt og
gefandi tómstunda-
gaman. En auk þess að
vera mikilvægt tóm-
stundagaman er skóg-
rækt nú stunduð sem
vaxandi atvinnuvegur í
sveitum landsins, með
mörg hundruð millj-
óna ríkisframlögum ár
hvert. Í hverjum
landsfjórðungi er unnið að sjálfstæð-
um landshlutabundnum skógrækt-
arverkefnum í anda Héraðsskóga-
áætlunarinnar og samtals er stefnt
að því að þrefalda skóglendi landsins
á næstu 40 árum, þ.e. auka það um
240 þúsund hektara.
Þessi ríkisstyrktu skógræktar-
verkefni munu hafa í för með sér
meiri breytingar á láglendi Íslands
og lífríki þess en nokkrar aðrar fyr-
irsjánlegar framkvæmdir. Skógur
(þ.e. samfelldur trjágróður sem nær
meira en 5 metra hæð) er eins og all-
ir vita gjörólíkur opnu blönduðu
landslagi. Þetta á við hvort sem
menn beita vistfræðilegum, ræktun-
arfræðilegum, sjónrænum eða
menningarlegum rökum. Skógur
breytir landslagi og „ógnar“ þar með
því landslagi sem fyrir er. Skógur
breytir líka veðri, birtuskilyrðum,
vatnsbúskap og jarðvegsefnasam-
setningu landsins og „ógnar“ þar
með lífsskilyrðum þeirra plantna og
dýra sem fyrir voru á svæðinu. Með
þessu er ég ekki að segja að allar
breytingar séu slæmar og þær eru
mismunandi eftir þeim trjátegund-
um sem notaðar eru. Mestar lífrík-
isbreytingar verða í samfelldum
barrskógi eftir að hann hefur náð að
lokast. Þótt lífríkisbreytingar séu
óumflýjanlegar taka þær langan
tíma og á fyrstu árum og áratugum
nýræktarinnar getur gróska þess líf-
ríkis sem fyrir var aukist tímabundið
vegna skjól- og friðunaráhrifa.
Skógrækt og náttúruvernd
fer ekki alltaf saman
Af framansögðu leiðir að menn
þurfa að fara með gát, ígrunda vel
markmið skógræktarinnar og reyna
að horfa áratugi fram í tímann.
Hvernig landslag viljum við? Hvern-
ig skóg? Til hvers er hann? Hverju
fórnum við? Hvernig breytir skóg-
urinn umhverfi og lífríki? Eru þær
breytingar að öllu leyti jákvæðar og
æskilegar? Er rétt að nota ríkis-
styrki til að gjörbreyta lífríki lands-
ins, eða á að nota þá til
að endurheimta upp-
runalegan gróður þar
sem við á og gera það
búsældarlegra þar sem
við á? Þetta eru mikl-
vægar spurningar sem
varða ekki aðeins skóg-
ræktaraðila, heldur alla
Íslendinga um langa
framtíð. Þessar spurn-
ingar snerta einnig al-
þjóðasamninga, svo
sem samning SÞ um
vernd líffræðilegrar
fjölbreytni, sem Ísland
er fullgildur aðili að.
Almenningur og stjórnvöld virð-
ast enn líta á alla skógrækt sem nátt-
úruvernd. Þetta er rangt. Náttúru-
vernd er samrýmanleg við skógrækt
sem hefur það að markmiði að end-
urheimta upprunaleg gróðurlendi
landsins. Skógrækt til viðarfram-
leiðslu er afbrigði landbúnaðar sem
getur verið í ágætri sátt við náttúru-
verndarsjónarmið, sé rétt að henni
staðið og landsvæði valin sem ekki
hafa hátt náttúruverndargildi. Til-
viljanakennd trjárækt á víðavangi
með innfluttum tegundum, t.d. undir
merkjum Landgræðsluskóga, er
hinsvegar í beinni andstöðu við nátt-
úruverndarsjónarmið. Í ríkisstyrktu
landbótaskógakerfi sem hefur end-
urheimt vistkerfa að leiðarljósi á tví-
mælalaust að nota innlendar tegund-
ir, þ.e. birki, reynivið, blæösp og
innlendar víðitegundir, svo sem gul-
víði og loðvíði.
Vandræðahugtakið „fjölnytja-
skógur“ og annað gagnrýnivert
Það er í þessum grundvallaratrið-
um sem sjónarmið margra náttúru-
fræðinga og unnenda íslenskrar
náttúru annars vegar og skógrækt-
araðila hins vegar stangast á. Í skjóli
almenns velvilja þjóðarinnar hafa
skógræktaraðilar og ríkisvaldið ekki
gætt sem skyldi að samþætta skóg-
rækt við sjálfsögð náttúruverndar-
og landslagsverndarsjónarmið með
því að gera skýran greinarmun á
mismunandi gerðum nýskóga og til-
gangi þeirra. Í stað þess hafa þeir
búið til blandhugtakið „fjölnytja-
skógur“ sem lætur vel í eyrum, en er
gagnslaust við alla skipulagningu og
stýringu því það felur í sér allar
gerðir skóga: nytjaskóg, skjólskóg,
verndarskóg, landgræðsluskóg,
landbótaskóg, útivistarskóg, kolefn-
isskóg, o.s.frv.
Sem dæmi um sérkennilegar
áherslur í ríkisstyrktri skógrækt má
nefna að í skilgreindum Land-
græðsluskógum er hlutfall innlendra
tegunda, í þessu tilviki birkis, ein-
ungis um 50%, afgangurinn er
blanda innfluttra tegunda eins og
sitkagrenis, stafafuru, lerkis, alaska-
aspar og elris. Eftir hálfa öld þegar
stórvaxnar innfluttar tegundir hafa
náð yfirhöndinni munu þessir „land-
græðsluskógar“ eiga fátt eitt skylt
við okkar upprunalegu birkiskóga.
Héraðsskógar ganga enn lengra í
„öfugum rasisma“ með því að gróð-
ursetja norska ilmbjörk í stað ís-
lenskrar í „fjölnytjaskóga“ sína! Í
þeim lögum og reglugerðum um
skógrækt sem höfundur þessarar
greinar hefur séð er ekki minnst á
tegundasamsetningu, eða nokkrar
kvaðir um lágmarksnotkun inn-
lendra tegunda.
Margt annað en óhófleg notkun
innfluttra tegunda er gagnrýnivert í
störfum skógræktaraðila. Sam-
kvæmt lögum um mat á umhverfis-
áhrifum er skylt að tilkynna stórar
skógræktarframkvæmdir til Skipu-
lagsstofnunar áður en í þær er
ráðist þannig að skipulagsstjóri
geti úrskurðað hvort setja skuli þær
í umhverfismat eða ekki. Mér er þó
ekki kunnugt um að skógræktarað-
ilar hafi sinnt þessari skyldu.
Fullgróið kjarrlendi hefur til skams
tíma verið plægt til að gróðursetja
þar „annan“ trjágróður, þótt aug-
ljóslega skorti ekki viðarlaust land,
og votlendi ræst fram til að planta
þar skógi.
Á öllum þessum sviðum þurfa
skógræktaraðilar að taka sjálfum
sér tak, því annars er tímaspursmál
hvenær almenningur snýst gegn
þeim, eins og dæmin sýna frá ná-
grannalöndum okkar. Í Skotlandi
hafa skógræktaryfirvöld t.d. gjör-
breytt áherslum á undanförnum ára-
tug til samræmis við náttúruvernd-
arsjónarmið. Umhverfisyfirvöld
þurfa vissulega líka að stórauka vit-
und sína um mikilvægi íslensks líf-
ríkis og tryggja að lög og reglugerðir
sem lúta að hverskyns skógrækt og
landgræðslu verði virt og samræmd
við umhverfisverndarlöggjöf, lífrík-
isverndarsjónarmið og skuldbind-
ingar landsins gagnvart alþjóða-
samningum.
Nauðsynlegar úrbætur
Til úrbóta þarf í fyrsta lagi að flýta
vinnu við ný og samræmd lög um
skógrækt og landgræðslu (þ.m.t
skógræktar- og uppgræðslufélög,
bændaskógrækt, landshlutaskóg-
rækt, uppgræðslu vegna fram-
kvæmda, svo sem vega og virkjana).
Í þessum lögum yrðu ákvæði um
þrjár gerðir styrkhæfra nýskóga
með skilgreindri tegundasamsetn-
ingu, landgerð og ræktunartækni,
þ.e:
Viðarskógar/nytjaskógar til fram-
leiðslu viðarafurða á frjósömu landi í
einka- eða ríkiseign sem ekki er talið
verðmætt vegna náttúruverndar-
sjónarmiða eða annarra landnytja.
Engar kvaðir yrðu um notkun inn-
lendra trjátegunda eða meðferð
lands, aðrar en almennt gerast í
landbúnaði. Heildarhlutdeild styrk-
veitinga til nytjaskóga yrði aldrei
meiri en u.þ.b. 40%.
Skjólbelti til að afmarka ræktar-
lönd og veita skjól. Notkun hrað-
vaxta erlendra víðitegunda yrði leyfð
í skjólbelti, en stefnt að vali og kyn-
bótum heppilegra íslenskra gulvíði-
klóna. Ef um blönduð skjólbelti er að
ræða yrði aðeins veittur styrkur til
gróðursetningar innlendra trjáteg-
unda, þ.e. birkis og ilmreynis, í slík
skjólbelti.
Landgræðsluskógar eða vist-
heimtarskógar til endurheimtar
upprunalegs gróðurlendis á rýrari
útjörð. Einungis innlendar tegundir
yrðu leyfðar, þ.e. birki, blæösp, ilm-
reynir og víðitegundir og notast yrði
við vistvænar ræktunaraðferðir.
Þessir skógar gætu jafnframt nýst
til kolefnisbindingar. Að minnsta
kosti 50% af heildarfjárframlögum
ríkisins til skógræktar færu í þennan
flokk.
Lögin mundu jafnframt heimila
sveitarfélögum og félagasamtökum
að rækta blandaða útivistarskóga.
Undirritaður sér ekki sérstaka
ástæðu fyrir ríkið til að styrkja slíka
skógrækt, en þó má hugsa sér það ef
hlutfall innlendra tegunda fer yfir
75%.
Í lögunum yrðu ákvæði um teg-
undaval og aðferðafræði vegna allra
uppgræðsluaðgerða sem fram-
kvæmdaaðilar sjá um, svo sem vegna
vega og virkjana. Lögin kvæðu á um
það að allar stærri skógræktar- og
landgræðsluaðgerðir, t.d. 100 ha. eða
stærri, færu í skilgreint matsferli til
að tryggja aðkomu allra hlutaðeig-
andi. Til að forðast óþarfa skrif-
finnsku þyrfti e.t.v. að lagfæra lög
um mat á umhverfisáhrifum að
þessu leyti. Ákvæði yrðu einnig um
vernd mikilvægra landslagsgerða,
jarðmyndana og búsvæða, svo sem
búsetulandslags, víðerna, hrauna,
gíga, jarðhitasvæða, mýrlendis,
hallamýra, vatnsbakka, birkiskóga
og birkikjarrs. Skýr takmarkandi
ákvæði yrðu um notkun innfluttra
plöntutegunda í hverskonar upp-
græðsluaðgerðum, þ.m.t. við frá-
gang vega og annarra mannvirkja og
jafnframt hvetjandi ákvæði um notk-
un innlendra tegunda og staðargróð-
urs.
Slík lög þyrftu síður en svo að
draga kraft úr skógræktarstarfi en
mundu beina því inn á farsælli braut-
ir í betri sátt við umhverfissjónar-
mið.
Í öðru lagi þurfa umhverfisyfir-
völd nú þegar að hefja vinnu við
„framkvæmdaáætlun um vernd ís-
lensks lífríkis“ eins og samningur SÞ
um vernd líffræðilegrar fjölbreytni
kveður á um. Grundvallarhugsun og
markmið slíkrar áætlunar yrði að
vernda þann auð sem við eigum í ís-
lenskri náttúru og lífríki og tryggja
að allar aðgerðir sem hugsaðar eru
til að auðga grósku landsins og bæta
mannlíf þess taki mið af uppruna-
legri náttúru landsins en snúist ekki
upp í umhverfisslys sem komandi
kynslóðir þurfi að glíma við.
SKÓGRÆKT OG
NÁTTÚRUVERND
Snorri Baldursson
Tilviljanakennd
trjárækt á víðavangi
með innfluttum teg-
undum, segir Snorri
Baldursson, er í beinni
andstöðu við náttúru-
verndarsjónarmið.
Höfundur er líffræðingur.
– 10 ár á Íslandi –
AFMÆLISTILBOÐ
®
Síðan 1936
Í tilefni af 10 ára afmæli Rainbow á Íslandi:
Ótrúlegt tilboð
Ath. Takmarkað magn.
Nánari uppl. í síma 893 6337 & 567 7773
Hrein fjárfesting ehf.
Dalbraut 3, 105 Reykjavík, s. 567 7773
ERUM
FLUTT
Dalbra
ut 3
Reykj
avík
ERU
M F
LUT
T
Dalb
raut
3, R
eyk
javí
k
Samkvæmisfatnaður
Mikið úrval
Nýbýlavegi 12, Kóp., s. 554 4433