Morgunblaðið - 28.10.2001, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 2001 33
bregðast við hættunum af hryðjuverkum aukin
um nokkur hundruð milljónir dollara.
Hryðjuverk eru
sálrænt stríð
Umræðan í fræði-
tímaritum var hins
vegar á þann veg að
menn þyrftu að var-
ast að gera of mikið úr hættunni og ganga of
langt í hræðsluáróðri.
Haustið 1998 skrifaði Ehud Sprinzak, pró-
fessor í stjórnmálafræði við Hebreska háskól-
ann í Jerúsalem, grein í tímaritið Foreign Pol-
icy þar sem hann komst að þeirri niðurstöðu
að það væru hvorki sannanir né rök fyrir því
að í aðsigi væri nýr „póstmódernískur“ tími
hryðjuverka þar sem nafnlausir hryðjuverka-
menn fremdu fjöldamorð með efna- eða sýkla-
vopnum. Hin raunverulega ógn fælist ekki í
árás í líkingu við Hiroshima heldur ofsa-
hræðslu, sem breiddist út í kjölfar smávægi-
legrar efna- eða sýklavopnaárásar þar sem
nokkrir tugir manna létu lífið.
„Við verðum að muna að hryðjuverk snúast
ekki um að myrða,“ skrifaði hann. „Þau eru
sálrænt stríð, sem fer þannig fram að morð á
nokkrum mönnum eiga að færa okkur hinum
heim sanninn um að við séum næst. Fiskisög-
ur, kvíði og móðursýki í kjölfar slíkra, óum-
flýjanlegra atburða gætu leitt til þess að fólk
flýi heilu hverfin, jafnvel heilu borgirnar,
þannig að af gæti hlotist manntjón. Það gæti
einnig leitt til krafna, sem ekki væri hægt að
neita, um að vígbúa öll Bandaríkin gegn efna-
og sýklavopnaárásum, sama hversu fáránlegur
kostnaðurinn kynni að verða.“
Í janúar/febrúar hefti tímaritsins Foreign
Affairs árið 1998 birtist grein eftir Richard
Betts, prófessor í stjórnmálafræði og stjórn-
anda Stofnunar um rannsóknir á stríði og friði
við Columbia-háskóla í New York, um hina
nýju ógn. Þar segir hann að ein einföld stað-
reynd ætti að vekja meiri ugg með Banda-
ríkjamönnum vegna sýklavopna en kjarnorku-
og efnavopna. Sýklavopn séu bæði mjög skað-
vænleg og auðvelt að verða sér úti um þau.
Kjarnorkuvopn séu mikil drápstól, en erfitt að
nálgast þau. Efnavopn sé auðvelt að nálgast,
en ekki jafnhættuleg. Hann bendir á að árið
1993 hafi verið gerð úttekt á vegum hins op-
inbera og kom þar meðal annars fram að með
því að dreifa 100 kílóum af miltisbrandsgróum
úr flugvél á kyrrlátu kvöldi yfir Washington-
borg mætti gera ráð fyrir því að á milli ein og
þrjár milljónir manna létu lífið. Það væri 300
sinnum meira mannfall en af myndi hljótast ef
1000 kílóum af sarin-gasi yrði dreift með sama
hætti.
Betts bendir á að ein helsta hættan stafi af
reiði lítilla ríkja eða trúar- og menningarhópa,
sem líti svo á að Bandaríkin séu illt afl, sem
standi í vegi fyrir þeirra sjálfsögðu og eðlilegu
vonum og væntingum. Hann bendir á að tæp-
lega hefði verið reynt að sprengja World
Trade Center ef Bandaríkjamenn hefðu ekki
stutt Ísraela, keisarann í Íran og íhaldsstjórn-
ir arabaríkja. Hann kveðst ekki vera að mæl-
ast til þess að Bandaríkin taki upp einangr-
unarstefnu, en óneitanlega verði menn að
horfast í augu við það að víðari hagsmunir geti
stangast á við það skylduboð að vernda
„heimalandið“ svo notað sé það orð, sem hefur
verið mjög áberandi í umfjöllun um viðbrögðin
við hryðjuverkunum 11. september.
Í grein í Foreign Affairs sumarið 1999 fjalla
fræðimennirnir John Mueller og Karl Mueller
um ógnina af sýklavopnum. Þeir segja að þrátt
fyrir það hvað þau séu hættuleg sé mjög erfitt
að dreifa þeim. Ef það eigi að gera úr flugvél
þurfi að fljúga lágflug, sem væri mjög vanda-
samt. Benda þeir á að japönsku samtökin Aum
Shinrikyo, sem myrtu tólf manns með því að
dreifa sarin-gasi í neðjanjarðarlestakerfi Tók-
ýó, hefðu níu sinnum reynt að nota sýklavopn
með því að dreifa þeim af húsþökum eða
sprauta úr bílum. Enginn hefði hins vegar lát-
ist í þessum árásum og raunar hefði enginn
tekið eftir að þær hefðu verið gerðar.
Sýklavopn
fyrst notuð
fyrir tvö
þúsund árum
Sýklavopn eru síður
en svo ný af nálinni.
Fyrstu dæmin um að
efnavopn hafi verið
notuð eru rúmlega
tvö þúsund ára göm-
ul, en sagt hefur ver-
ið frá því að þjóðflokkur Skýþa, sem voru
forn-íranskir hirðingjar, hafi dýft örvaroddum
í dýraskít og stungið í rotnandi hræ til þess að
gera vopn sín banvænni. Á fjórtándu öld hentu
tatarar líkum manna, sem fengið höfðu svarta
dauða, yfir borgarmúra óvinanna. Japanar
vörpuðu flóm sýktum af svarta dauða yfir kín-
verskar borgir og er talið að nokkur hundruð
og jafnvel þúsundir manna hafi látist. Engin
ríki hafa hins vegar gert jafnmiklar rann-
sóknir á sýklavopnum og Bandaríkin og Sov-
étríkin sálugu á meðan Írakar skipa sennilega
þriðja sætið. Hins vegar stunduðu einnig
Frakkar, Þjóðverjar, Japanir og Bretar slíkar
rannsóknir. Sögu sýklavopna er lýst í nýrri
bók, Germs, eftir þrjá blaðamenn The New
York Times, Judith Miller, Stephen Engelb-
erg og William J. Broad. Bókin kom út rétt
eftir hryðjuverkin í september og trónir nú
efst á bóksölulistum í Bandaríkjunum. Hinni
umfangsmiklu sýklavopnaáætlun Sovétmanna
er lýst í bókinni Biohazard eftir stjórnanda
áætlunarinnar, Ken Alibek.
Bandaríkjamenn voru atkvæðamiklir í
sýklavopnarannsóknum og -framleiðslu fram-
an af kalda stríðinu. Árið 1969 ákvað Richard
Nixon Bandaríkjaforseti einhliða að hætta
notkun sýklavopna og í upphafi árs 1970 til-
kynnti hann að hætt yrði að framleiða þau til
hernaðarnota. Tilkynntu Bandaríkin að þau
hefðu eytt birgðum sínum og breytt rannsókn-
arstofunum þannig að þar færu aðeins fram
rannsóknir til að efla varnir. Ekkert hefur
komið fram, sem sýnir að þetta hafi ekki verið
gert. Árið 1972 var síðan sáttmáli Sameinuðu
þjóðanna um bann við efnavopnum gerður og
undirrituðu bæði Bandaríkjamenn og Sovét-
menn hann og staðfestu. 143 ríki hafa nú gert
slíkt hið sama, en hins vegar er eftirlit með að
hann sé virtur ekki skipulagt. Ákvörðun Nix-
ons var gerð af siðferðislegum hvötum, en hins
vegar skipti ekki litlu máli að menn gerðu sér
grein fyrir því að sú tækni, sem verið væri að
þróa, gæti komist í hendur vafasamra aðila
með annarlega hagsmuni.
Sovétmenn
vildu verða
einráðir í
sýklahernaði
Sovétmenn ákváðu
hins vegar að nú
væri komin upp
staða, sem gerði
þeim kleift að verða
einráðir í sýklahern-
aði. Þeir töldu vís-
indamönnum sínum trú um að sáttmáli Sam-
einuðu þjóðanna væri ekkert annað en
feluleikur til að leyfa Bandaríkjamönnum að
halda áfram sýklavopnaáætlun sinni óáreittir.
Alibek lýsir því í bókinni um áætlun Sov-
étmanna hvernig þúsundir apa voru drepnar í
sýklavopnatilraunum á afskekktum stöðum.
Sýklavopnin voru framleidd í risavöxnum
tönkum og ótrúlegu magni, ef marka má Ali-
bek.
Sem dæmi um aðferðir Sovétmanna má
nefna bólusótt. Útrýming bólusóttar er senni-
lega eitt helsta afrek Alþjóðaheilbrigðisstofn-
unar Sameinuðu þjóðanna, WHO. Eftir að hún
tókst var hætt að bólusetja smábörn við bólu-
sótt. Sovétmenn áttuðu sig á því að nú kæmi
ný kynslóð, sem yrði móttækileg fyrir bólusótt
og þegar sovéskt læknateymi var sent til Ind-
lands til að hjálpa til í baráttunni gegn bólu-
sótt þar var útsendari sovésku leyniþjónust-
unnar, KGB, með í för. Hann sneri aftur með
mjög öflugt afbrigði af sóttinni og árið 1990
voru Sovétmenn þess umkomnir að framleiða
á milli 80 og 100 tonn af veirunni á ári, vopni,
sem aðallega hefði hrifið á börn.
Sovétmenn héldu áfram sýklavopnaáætlun
sinni eftir að Mikhaíl Gorbatsjov komst til
valda og 1990 var varið 1000 milljörðum króna
til hennar.
Eitt stórslys átti sér stað meðan Sovétmenn
ráku áætlun sína. Fyrst var greint frá því í
þýsku tímariti árið 1979 að miltisbrandur hefði
orðið þúsund manns að bana í verksmiðju
skammt frá Sverdlovsk í Úralfjöllum. Á þeim
tíma neituðu Sovétmenn að þeir hefðu brotið
gegn sýklavopnasáttmálanum. Í bók Alibeks
er þessu hins vegar lýst. Starfsmanni láðist að
greina afleysingavakt frá því að fjarlægð hefði
verið sía án þess að ný hefði verið sett í stað-
inn og þegar nýja vaktin hóf störf var milt-
isbrandsgróum blásið út í andrúmsloftið. Nú
er talið að á milli 66 og 105 manns hafi látið
lífið, en engu að síður líkir Alibek atvikinu við
Tsjernóbýl-slysið. Í kjölfarið lét Leoníd
Brésnev, þáverandi leiðtogi Sovétríkjanna,
flytja sýklavopnaframleiðslu til afskekktari
héraða. Alibek segir að birgðunum, sem fram-
leiddar voru af sýklavopnum á Sovéttímanum,
hafi nú verið eytt. Í umfjöllun M.F. Perutz um
bók hans í The New York Review of Books
segir hins vegar að það sé erfitt að staðreyna
það þar sem aðgangur hafi ekki verið veittur
að þremur mannvirkjum, sem enn gætu verið í
notkun. Þá tilheyrði Alibek hinum borgaralega
armi sýklavopnaáætlunarinnar og ekkert
bendi til þess að herinn hafi hætt við sína
sýklavopnaáætlun.
Enn á eftir að koma í ljós hver stendur á
bak við miltisbrandsárásirnar í Bandaríkjun-
um. Það er hins vegar ljóst að öll meðferð
sýkla af þessu tagi er hættuleg og einu gildir
hver ásetningurinn er þegar af stað er farið
því að efnin geta endað í höndum ólíklegustu
aðila, hvort sem þeir eru úr röðum múslíma
eða manna, sem sannfærðir eru um yfirburði
hvíta kynstofnsins. Hryðjuverkasamtök hefðu
aldrei bolmagn til að þróa sýklavopn upp á
eigin spýtur. Sú geta er aðeins á valdi ríkja.
Hryðjuverkasamtökin geta hins vegar nýtt sér
þá tækni og birgðir, sem fyrir eru, og nú koma
afleiðingarnar af því í ljós.
Morgunblaðið/Ásdís
Við Tjörnina.
Enn á eftir að koma
í ljós hver stendur á
bak við miltis-
brandsárásirnar í
Bandaríkjunum.
Það er hins vegar
ljóst að öll meðferð
sýkla af þessu tagi
er hættuleg og einu
gildir hver ásetning-
urinn er þegar af
stað er farið því að
efnin geta endað í
höndum ólíklegustu
aðila, hvort sem þeir
eru úr röðum músl-
íma eða manna, sem
sannfærðir eru um
yfirburði hvíta kyn-
stofnsins.
Laugardagur 27. október 2001