Morgunblaðið - 30.10.2001, Page 29

VERK sænska leikskáldsins
Augusts Strindberg voru að miklu
leyti vanrækt hér á landi framan af
síðustu öld. Fröken Júlía var ekki
sett á svið fyrr en 1924 af Leik-
félagi Reykjavíkur og Leikfélagi
Akureyrar 1933; Faðirinn í Þjóð-
leikhúsinu 1958; Kröfuhafarnir sem
fyrsta verk á litla sviði þess 1964;
og loks Dauðadansinn hjá Leik-
félagi Reykjavíkur 1974. Skömmu
síðar gafst hérlendum leikhúsá-
horfendum tækifæri til að sjá
Strindberg í nýstárlegum búningi:
Fröken Júlía – alveg óð var sýnd
1976 í leikstjórn Ingu Bjarnason og
Nigels Watson.
Síðustu fimmtán árin hefur held-
ur vænkast hagur strympu: Fað-
irinn var sýndur af Leikfélagi
Reykjavíkur 1987; 1992 kom Orion-
teatern frá Svíþjóð hingað með
Draumleik sem gestaleikhús; Pelík-
aninn var sýndur af Nemendaleik-
húsinu 1993; Glæpur og glæpur var
sýndur af áhugaleikfélaginu
Leyndum draumum 1997 í leik-
stjórn Ingu Bjarnason; og Fröken
Júlía kom enn og aftur alveg óð
fram á sjónarsviðið í sumar sem
leið.
Auk þessa má nefna nokkur
Strindbergverk sem útvarpað hef-
ur verið, t.d. Leikur að eldi 1988 og
nú síðast Þjóðvegurinn um síðustu
páska. Stórt safn leikrita skáldsins
var þýtt og gefið út af Einari
Braga 1992, sem hlaut þýðingar-
verðlaun sænsku akademíunnar
1999 fyrir þýðingar sínar úr
sænsku á íslensku, auk þess sem
Þórarinn Eldjárn hefur þýtt tölu-
vert eftir Strindberg, m.a. leikritin
Föðurinn og Þjóðveginn auk skáld-
verksins Inferno sem kom út 1998.
Þessi upptalning er á engan hátt
tæmandi en sýnir að áhugi á þessu
sænska leikskáldi sem fæddist fyr-
ir einni og hálfri öld virðist vera
meiri meðal leikhúsfólks sem
stendur utan atvinnuleikhúsanna -
en þau hinsvegar hafa hunsað
skáldið að mestu.
Strindberg-hópurinn ætlar sér
að kynna verk skáldsins nú í haust
með því að sýna Dauðadansinn á
leiksviði, lesa upp þrjú önnur
helstu verk hans (Kröfuhafa, Föð-
urinn og Fröken Júlíu) og halda
málþing um Strindberg og verk
hans.
Þetta er a.m.k. þriðja verk
Strindbergs sem Inga Bjarnason
setur upp á íslensku leiksviði. Hún
hefur gersamlega snúið við blaðinu
frá því að hún setti upp eina ný-
stárlegustu sýningu sem sést hefur
hér á landi, Fröken Júlíu – alveg
óða. Hér er nálgunin svo hefðbund-
in að ætla mætti að sýningin væri
ekki langt frá því sem höfundurinn
hugsaði sér þegar hann lauk við að
skrifa leikritið fyrir réttum hundr-
að árum. Hér er treyst á að nú-
tímaáhorfendur finni einhvern
samhljóm með þeim persónum sem
höfundur mótaði samkvæmt samtíð
sinni.
Og svo skelfilega hægt gengur
heimsforbetrunin að áhorfendur
kannast vel við það helvíti hjóna-
bandsins sem Strindberg lýsir hér.
Hlátrasköllin sem tilsvör persón-
anna vöktu voru ekki tilkomin
vegna ódýrra gamanmála heldur
vegna þess að áhorfendum fannst
fyndið hve höfundurinn hitti nagl-
ann á höfuðið æ ofan í æ þegar
hann lýsti samskiptum hjónanna og
aðkomumannsins sem verður leik-
soppur þeirra.
Það er alls óvíst að eins færi ef
t.d. Faðirinn eða Fröken Júlía
væru sett upp á jafnhefðbundinn
máta – ætla mætti að þær breyt-
ingar sem orðið hafa á viðhorfum
til feðraveldisins og stéttaskipting-
arinnar kæmu í veg fyrir að áhorf-
endur gætu skilið persónurnar á
grundvelli samtíðar þeirra.
Þessi sýning er mun trúrri frum-
textanum heldur en sýning á speg-
ilverkinu Hver er hræddur við
Virginíu Woolf sem nú gengur á
litla sviði Þjóðleikhússins. Það er
ólíku saman að jafna, þeirri ber-
strípun tilfinninganna sem það leik-
rit hefur að viðfangsefni og þau
hófstilltu þungu skot sem persón-
urnar í Dauðadansinum aðhyllast.
Það er skemmtileg tilviljun að nú
gefst tækifæri til að bera þessi tvö
ólíku en náskyldu verk (og leik-
stjórnaraðferðirnar) saman. Þýðing
Einars Braga er trú frumtextanum
og málfarið hæfir vel tíðarandanum
á ritunartíma verksins, án þess að
vera of fornlegt.
Inga Bjarnason á hrós skilið fyr-
ir hófstillinguna í leikstjórninni.
Helga Jónsdóttir verður miðju-
punktur í þessari uppfærslu, kona
sem aldrei missir stjórn á skapi
sínu því þá veit hún að allt er glat-
að. Hún kemur ótal hliðum persónu
sinnar til skila með því að nota all-
an tilfinningaskalann á lágu nót-
unum. Leikur hennar var ákaflega
vel unninn og umfram allt fallegur.
Sigurður Karlsson átti erfiðara
með að laga sig að taumhaldi leik-
stjórans og fá ekki að láta gamm-
inn geisa. Fyrir vikið varð leikur
hans einhæfur og máttlítill og per-
sóna hans féll í skuggann af hjón-
unum skaphörðu, en þannig er hún
líka frá höfundarins hendi. Erling-
ur Gíslason dró upp stórskemmti-
lega mynd af persónu sinni; hér er
kafteinninn kenjótti lifandi kominn
með alla sína galla en líka svo með-
aumkunarverður þar sem hann
beitir öllum sínum kúgunarkrafti á
móti klækjum konu sinnar.
Leikmyndin var hefðbundin
stofuleikmynd, að mörgu leyti vel
valin og hæfileg. Vandinn er sá að
ef öll umgjörðin er natúralísk
stingur hvert einasta frávik í stúf
við þá mynd sem maður gerir sér
af hversdagslífinu fyrir hundrað ár-
um. Sídd á pilsföldum og kven-
mannshári og þau einstaka atriði
þar sem brotið er í bága við fyr-
irmæli höfundar fara að skipta
verulegu máli; t.d. að málverkið af
frúnni var ekki á milli heiður-
skransanna og að kafteinninn
fleygði ekki eigum frúarinnar út
um gluggann – þar fór táknræn
merking fyrir ofan garð og neðan.
Nærfærnisleg lýsing setti fallegan
svip á sýninguna og sömuleiðis tón-
listin.
Þetta er umfram allt falleg sýn-
ing þar sem trúmennska við frum-
textann situr í fyrirrúmi. Inga
Bjarnason fer nærfærnum höndum
um verk Strindbergs enda vakir
fyrst og fremst fyrir henni að hug-
myndir höfundarins eigi greiða leið
að áhorfendum í gegnum hófstillt-
an leik í vandaðri sýningu.
LEIKLIST
S t r i n d b e r g - h ó p u r i n n
í s a m v i n n u v i ð
L e i k f é l a g
R e y k j a v í k u r
Höfundur: August Strindberg.
Þýðandi: Einar Bragi. Leikstjóri:
Inga Bjarnason. Leikmynd og
búningar: Sigurjón Jóhannsson.
Lýsing: Björn Bergsteinn
Guðmundsson. Aðstoðarleikstjóri:
Gunnar Gunnsteinsson. Leikarar:
Erlingur Gíslason, Helga E.
Jónsdóttir, Jóna Guðrún Jónsdóttir
og Sigurður Karlsson.
Laugardagur 27. október.
DAUÐADANSINN
Helvíti hjóna-
bandsins
Morgunblaðið/Kristinn
Leikur Helgu Jónsdóttur var ákaflega vel unninn og umfram allt fallegur og Erlingur Gíslason dró upp stór-
skemmtilega mynd af persónu sinni, segir Sveinn Haraldsson meðal annars í umsögn sinni.
Sveinn Haraldsson
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 30. OKTÓBER 2001 29
„ERUÐ þið búin að frétta það?
Það er búið að banna misþyrmingar
á kynfærum kvenna í Sómalíu.“
Heitasta bæn Waris Dire er að þessi
orð muni áður en langt um líður ber-
ast sem eldur í sinu um Afríku og
heiminn allan. Og að það sama gerð-
ist „í næsta landi, og því næsta þar á
eftir, þar til allar konur veraldarinn-
ar verða óhultar fyrir þessari ógn“.
Waris Dire berst gegn umskurði á
konum sem tíðkast enn þann dag í
dag í fjölmörgum ríkjum Afríku og
reyndar víða um heim. Í þeim til-
gangi hefur hún gerst sérlegur
sendiboði Sameinuðu þjóðanna í bar-
áttu þeirra gegn þessu ofbeldi sem
vofir yfir tveimur milljónum stúlkna
á hverju ári – eða sex þúsund á degi
hverjum. Og í þeim tilgangi hefur
hún skrifað sjálfsævisögu sína, Eyði-
merkurblómið, sem nú er komin út í
íslenskri þýðingu Höllu Sverrisdótt-
ur.
En hver er Waris Dire? Margir
þekkja hana sem eina af frægustu
fyrirsætum heims og fagurt andlit
hennar hefur prýtt forsíður ótal
tískublaða og tímarita. Hún er fædd
og uppalin í Sómalíu, nánar tiltekið
er hún fædd inn í hirðingjafjölskyldu
sem lifði á gæðum náttúrunnar (sem
oft voru af skornum skammti). Sex
ára gömul var hún ábyrg fyrir sextíu
til sjötíu dýra hjörðum sauðkinda og
geita (bræður hennar gættu stærri
dýranna, úlfaldanna og nautgrip-
anna), hún rak hjarðirnar á beit í
eyðimörkinni og fjölskyldan flutti sig
um set, allt eftir þörfum dýranna
hverju sinni. Nafn hennar, Waris,
þýðir „eyðimerkur-
blóm“ og skýrir það tit-
ilinn á sjálfsævisögunni.
Fyrstu tólf æviár sín
lifði Waris hinu
óbreytta en erfiða lífi
hirðingjans, án þess að
hafa hugmynd um
hvernig lífið gekk fyrir
sig í öðrum heimshorn-
um. Hún var sátt við líf-
ið að flestu leyti og lýsir
æsku sinni af hlýju og
væntumþykju. Snemma
varð hún uppreisnar-
gjörn, fékk orð á sig fyr-
ir að vera frökk og lét
engan vaða yfir sig. Sá
eiginleiki hennar átti eftir að koma
enn betur í ljós þegar hún tók þann
kost að strjúka að heiman fremur en
að giftast sextugum manni sem var
tilbúinn að borga föður hennar fimm
kameldýr fyrir hana.
Frásögnin af flótta Warisar er æv-
intýri líkust: Hún leggur af stað í
dögun með vitund móður sinnar;
hleypur dögum saman yfir eyði-
mörkina, matar- og vatnslaus; horf-
ist nær dauða en lífi í augu við ljón;
sleppur naumlega undan nauðgun
fyrstu mannanna sem buðu henni
bílfar og kemst við illan leik til Mo-
gadishu þar sem frændi hennar býr.
Til að gera langa sögu stutta þá ræð-
ur hún sig í vist hjá sendiherra Sóm-
alíu í London sem var kvæntur einni
móðursystra hennar – og þar með er
hún skyndilega komin í hringiðu
vestrænna lifnaðarhátta sem að öllu
leyti eru eins ólíkir því lífi sem hún
áður þekkti og frekast getur.
Lýsing Warisar á
kynnum sínum af hin-
um nýja heimi minnir
um margt á ferðasögur
fyrri tíma, þar sem
söguhetjan kemur á
framandi slóðir og er
slegin furðu yfir öllu
því sem fyrir augu ber,
enda gætu andstæður
heimalandsins og stór-
borgarinnar varla ver-
ið meiri. Frásögn
hennar er lifandi og
greinilegt að hún hefur
góða tilfinningu fyrir
því að segja sögu á
þann hátt að athygli
lesandans er ætíð vakandi. Í London
beið hennar engin sæluvist, starf
hennar sem þjónustustúlku sómal-
skrar yfirstéttarfjölskyldu minnir
einna helst á sögur af húsbændum og
hjúum í upphafi aldarinnar – meira
að segja vantar ekki að sonurinn á
heimilinu fari á fjörurnar við hana –
og þegar fjölskyldan hverfur tilbaka
til Sómalíu stendur hún slypp og
snauð á götunni eftir margra ára
húsmennsku sem líkja mætti við
þrældóm. Hún byrjar að vinna fyrir
sér á skyndibitastað og deilir her-
bergi með vinkonu sinni á KFUM.
En áður en lagt um líður er hún
„uppgötvuð“ af umboðsmanni tísku-
ljósmynda og hefur sinn ævintýra-
lega feril sem ljósmyndafyrirsæta.
Í dag telst Waris Dire til hóps of-
urfyrirsætna, um líf hennar hefur
verið gerð heimildarmynd og skrif-
aðar ótal tímaritsgreinar. En mark-
mið hennar í lífinu er ekki að auðgast
og njóta veraldlegra gæða; það sem
hún segist meta mest er góð heilsa
því sjálf hefur hún þurft að þola ára-
langar líkamlegar þjáningar vegna
umskurðarins sem framkvæmdur
var á henni fimm ára gamalli. Mark-
mið hennar er að hjálpa konunum í
Afríku og berjast gegn misþyrming-
um á kynfærum þeirra, sem valda
ómældum þjáningum og í mörgum
tilvikum ótímabærum dauða. Hún er
ómyrk í máli þegar hún ræðir þessa
„hefð“ og neitar því alfarið að hún sé
að lítilsvirða menningu heimalands
síns með því að gagnrýna opinber-
lega umskurð kvenna. Hún er stolt af
því að vera Sómali og þykir vænt um
heimaland sitt. Í Sómalíu hefur geis-
að linnulaust stríð síðasta áratuginn
og Waris sér samhengi á milli ætt-
bálkaerjanna og umskurðarins:
„Þessar ættbálkaerjur eiga rætur
sínar, líkt og umskurðarhefðin, í
sjálfelsku, valdasýki og árásargirni
karlmanna. Mér leiðist að þurfa að
segja það en það er nú samt satt.
Hvort tveggja á rætur sínar í yfir-
ráðasýki karlmanna og þörf þeirra til
að standa vörð um það sem þeir telja
sig eiga og konur teljast til eigna
karlmannsins, bæði lagalega og sam-
kvæmt gamalli hefð. Kannski gæti
landið mitt breyst í paradís ef við
fengjum að skera af þeim eistun.
Með því að fjarlægja þessa upp-
sprettu karlhormónsins myndum við
koma í veg fyrir styrjaldir, nauðg-
anir, morð og þjófnaði. Og kannski,
ef við skærum undan þeim og skild-
um þá eftir án þess að vita hvort þeir
lifðu af eða þeim blæddi til ólífis,
kannski myndu þeir þá skilja hvað
þeir hafa verið að gera konunum sín-
um.“ (233)
Eyðimerkurblómið er holl lesning
fyrir værukæra vesturlandabúa.
Þetta er saga sem veitir lesanda inn-
sýn í framandi heim og ætti að geta
aukið skilning okkar á því hvernig
heimurinn er handan túngarðsins.
Og síðast en ekki síst ætti lestur
þessarar bókar að hvetja okkur öll til
að taka þátt í baráttu höfundar gegn
því ólýsanlega ofbeldi sem umskurð-
ur kvenna er – að svo miklu leyti sem
okkur er það fært. Waris Dire er
stödd á Íslandi um þessar mundir til
að kynna bókina og baráttumál sitt.
„…ef við fengjum að
skera af þeim eistun…“
Soff ía Auður Birgisdótt ir
BÆKUR
S j á l f s æ v i s a g a
Eftir Waris Dire. Íslensk þýðing:
Halla Sverrisdóttir. JPV útgáfa
2001, 234 bls.
EYÐIMERKURBLÓMIÐ
Waris Dire
Nýbýlavegi 12, Kóp., sími 554 4433.
SATÍN NÁTTFÖT
með bómullarvernd frá kr. 2.900
Náttskyrtur án bómullarverndar
frá kr. 1.000