Morgunblaðið - 21.11.2001, Blaðsíða 24

UMRÆÐAN
24 MIÐVIKUDAGUR 21. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FYRIR skömmu var
haldið velheppnað mál-
þing um starfsendur-
hæfingu. Að málþingnu
stóðu Alþýðusamband
Íslands, Landssamtök
lífeyrissjóða, Sam-
starfsráð um endurhæf-
ingu, Samtök atvinnu-
lífsins, Trygginga-
stofnun ríkisins og
Vinnumálastofnunin.
Það kemur í raun og
veru nokkuð á óvart að
ekki hafi fyrr verið
haldið málþing um
starfsendurhæfingu
með þeim hagsmunaað-
ilum sem að þinginu
stóðu, því um það eru allir sammála
að árangursrík starfsendurhæfing
skiptir miklu máli, bæði fyrir viðkom-
andi einstakling og ekki síður fyrir
þjóðfélagið í heild.
Hvað varðar lífeyrissjóðina er mál-
ið auðvitað mjög mikilvægt. Ekki ein-
vörðungu vegna þess að með skipu-
legri og raunhæfri starfsendurhæf-
ingu sparast verulegir fjármunir hjá
sjóðunum, sem gerir lífeyrissjóðina
betur í stakk búna til að standa við líf-
eyrisskuldbindingar sínar í framtíð-
inni, auk þess sem skilvirk starfsend-
urhæfing skilar sér beint í betri
lífeyrisréttindum og þar með hærri
bótafjárhæðum til lífeyrisþega. Hitt
er ekki síður mikilvægt að það er
sjálfsögð skylda lífeyrissjóða sem
annarra sem hagsmuna eiga að gæta
að koma þeim sem misst hafa starfs-
orku sína vegna slysa eða sjúkdóma
til sjálfsbjargar á ný, eftir því sem tök
eru á.
Allt frá stofnun lífeyrissjóðanna
hafa greiðslur til þeirra sjóðfélaga
sem misst hafa starfsorku sína skipt
lífeyrissjóðina miklu máli, enda eru
sjóðirnir hagstæðasta, skilvirkasta og
ódýrasta samtrygging launþega
vegna ýmissa áfalla, svo sem vegna
starfsorkutaps. Það er ekki spurt um
heilsufar, aldur, hjúskaparstöðu, fjöl-
skyldustærð eða kyn þegar viðkom-
andi gerist sjóðfélagi í lífeyrissjóði,
eins og tíðkast þegar keyptar eru
tryggingar vegna slysa- og sjúkdóma
hjá tryggingafélögunum.
Skilyrði fyrir örorkulífeyri
Það skilyrði er sett hjá lífeyrissjóð-
unum fyrir örorkulífeyri að sjóðfélag-
inn hafi orðið fyrir slysi eða sjúkdómi
sem skerðir getu hans til að gegna því
starfi sem veitti honum aðild að lífeyr-
issjóðnum og að hann hafi sannanlega
orðið fyrir tekjumissi af völdum orku-
tapsins. Miðað er við að orkutapið sé
a.m.k. 50% og að sjóð-
félaginn hafi greitt í líf-
eyrissjóði í a.m.k. tvö
ár.
Hjá flestum sjóðum
skal mat á orkutapi
fyrstu þrjú árin aðal-
lega miðað við vanhæfni
sjóðfélaga til að gegna
því starfi, er hann hafði
gegnt og veitti honum
aðild að sjóðnum. Eftir
fyrstu þrjú árin skal
meta orkutap sjóðfélag-
ans að nýju og þá hvort
hann sé vinnufær til al-
mennra starfa á vinnu-
markaði. Þannig tengist
skilyrði til töku örorku-
lífeyris fyrstu árin því starfi sem sjóð-
félaginn hefur gegnt og greitt iðgjald
af til lífeyrissjóðsins, en síðan miðast
mat örorku við það hvort hann geti
gegnt almennum störfum eða ekki.
Örorkulífeyrir lækkar eða fellur
niður ef orkutap minnkar. Á sama
hátt getur örorkulífeyrir hækkað ef
orkutap eykst frá því sem áður hefur
verið. Örorkulífeyrir er greiddur þar
til ellilífeyrisaldri er náð en þá breyt-
ist lífeyririnn sjálfkrafa í ellilífeyri.
Lífeyrissjóður getur gert þá kröfu til
lífeyrisþega að hann fari í sjúkraþjálf-
un eða endurhæfingu og á það bæði
við þegar sótt er um örorkulífeyri og
við endurmat á orkutapi. Hér er um
mjög mikilvægt atriði að ræða, sem
flestir lífeyrissjóðir hafa tekið upp í
samþykktum sínum.
Endurhæfingarúrræði
Starfsendurhæfing er mjög mikil-
vægur þáttur í velferð einstaklinga
sem nauðsynlegt er að efla að styrk
og fjölbreytni á komandi árum. Því er
ljóst að þeir aðilar sem að starfsend-
urhæfingu koma, bæði beint og
óbeint, þurfa að samhæfa krafta sína
og framtíðarsýn. Nokkrir aðilar hafa
sinnt endurhæfingarmálum í langan
tíma og eiga þakkir skildar, s.s.
Reykjalundur og Hringsjá. Frá því í
ársbyrjun á síðasta ári hefur staðið
yfir tilraunaverkefni á vegum Janus-
ar endurhæfingar. Verkefnið felur í
sér samvinnu lífeyrissjóða, mennta-
og heilbrigðiskerfis í starfsendurhæf-
ingu og er markmiðið að einstakling-
urinn komist aftur út í atvinnulífið.
Með þessu nýja úrræði skapast
möguleiki á að bjóða einstaklingum
endurhæfingu og endurmenntun á
öðrum grundvelli en áður hefur tíðk-
ast. Tekið er tillit til mismunandi
þarfa einstaklingsins og starfsemin
skipulögð út frá því. Í dag byggist
starfsemin á þjónustusamningum við
hinar ýmsu stofnanir, svo sem Trygg-
ingastofnun ríkisins og hina ýmsu líf-
eyrissjóði. Eftir sem áður hlýtur þó
beinn fjárhagslegur stuðningur frá
mennta- og heilbrigðiskerfinu að
skipta sköpum um framtíð þessa
merka starfs hjá Janusi.
Móta þarf heildarstefnu
Á umliðnum árum hefur okkur Ís-
lendingum tekist að byggja upp gott
velferðarkerfi, þótt alltaf megi gera
betur og mönnum finnist oft ekki
miða nægilega vel og fljótt í rétta átt
gagnvart ýmsum þjóðfélagshópum,
s.s. öryrkjum og öldruðum. Hluti af
velferðarkerfinu er auðvitað lífeyris-
sjóðirnir, en uppbygging þeirra hér á
landi er í fremstu röð meðal vest-
rænna þjóða, eins og kunnugt er.
Starfsendurhæfng er mjög mikilvæg-
ur þáttur í velferðarkerfinu og brýn
nauðsyn er að gefa öllum sem missa
starfsorku sína vegna sjúkdóma eða
slysa kost á skilvirkum endurhæfing-
arúrræðum. Þeim mun fljótar sem
gripið er til starfsendurhæfingar
þeim mun betra fyrir alla. Þar þarf
ekki síst að leita samstarfs við sjúkra-
sjóði verkalýðsfélaga, því þangað leita
launþegar oftast í byrjun langvarandi
veikinda og fjarveru frá vinnumark-
aði.
Skilvirk starfsendurhæfing lækkar
kostnað og fjárútlát ríkissjóðs og líf-
eyrissjóða þegar til lengri tíma er litið
en mest er þó um vert að með því að
aðstoða einstaklinginn við að takast á
við launuð störf á vinnumarkaði eykst
sjálfsvirðing hans og lífshamingja.
Nauðsynlegt er að á næstu mánuðum
og misserum verði unnið að árangurs-
ríkum úrræðum í starfsendurhæfing-
armálum og að móta þá heildarstefnu
sem þarf til þess að svo megi verða.
Lífeyrissjóðir og
starfsendurhæfing
Hrafn
Magnússon
Starfsendurhæfing
Starfsendurhæfng er
mikilvægur þáttur í vel-
ferðarkerfinu, segir
Hrafn Magnússon, og
nauðsynlegt er að gefa
öllum sem missa starfs-
orku kost á skilvirkri
endurhæfingu.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Landssamtaka lífeyrissjóða.
Í Morgunblaðinu
föstudaginn 2. nóvem-
ber birtist fjörleg grein
eftir Stefán Snævarr,
skáld og heimspeking,
undir fyrirsögninni
„Írafárið, gelískan og
íslenskan“. Þar setur
hann meðal annars ofan
í við undirritaðan fyrir
að hafa fyrr á árinu „lát-
ið glepjast af áróðri
fimmtu herdeildarinn-
ar, málfeigðarsinn-
anna“ í stað þess að
verja íslenskuna af full-
um eldmóði gegn þeim
hættum sem að henni
steðja. Vísaði hann þar
til greinar í tímaritinu Skírni, þar sem
ég ræddi um stöðu íslenskunnar á
tímum alþjóðavæðingar.
Þótt ég fagni áhuga Stefáns á þess-
um skrifum olli það mér vonbrigðum
að hann skyldi velja að gagnrýna efn-
isatriði sem alls ekki er að finna í
grein minni! Stefán segir mig „gefa í
skyn að Írar hafi af fúsum og frjáls-
um vilja gert ensku að móðurmáli
sínu“. Þetta er fjarri öllum sanni. Í
greininni tók ég Íra
sem dæmi um þjóð sem
virðist hafa lifað það af
að upprunaleg þjóð-
tunga þeirra vék fyrir
ensku að verulegu leyti.
Dæmið var notað sem
rök gegn þeirri skoðun
að Íslendingar myndu
hætta að vera þjóð um
leið og íslenskan viki
fyrir ensku. Það, hvort
Írar tóku enskuna upp
af fúsum og frjálsum
vilja, kemur þessum
rökum ekkert við, enda
ræði ég þá spurningu
ekki í greininni. Það
gerir hins vegar Davíð
Logi Sigurðsson sagnfræðingur í
Morgunblaðsgrein 6. nóvember sl.,
enda er hann manna fróðastur hér-
lendis um þá sögu.
Ég vona líka að lesendur Morgun-
blaðsins ráði það ekki af skrifum Stef-
áns að ég taki undir með þeim sem
vilja hlaupa til og fara að tala ensku á
þeim sviðum þjóðlífsins þar sem þá
grunar að það geti verið „hag-
kvæmt“, svo sem í verslun og við-
skiptum eða vísindum og fræðum.
Þeir sem halda slíku fram eru að vísu
ekki landráðamenn, öfugt við það
sem Stefán heldur fram. En þeim
sést yfir þau mikilvægu verðmæti
sem íslensk málrækt stendur vörð
um. Þetta var raunar meginatriðið í
Skírnisgrein minni: að jafnvel þótt ís-
lenskt þjóðerni gæti lifað það af að
tungan visni, sé þörf á málrækt til að
önnur og meiri verðmæti glatist ekki.
Misskilin aðild að Írafári
Sigurður
Kristinsson
Gelíska
Jafnvel þótt íslenskt
þjóðerni gæti lifað það
af að tungan visni, segir
Sigurður Kristinsson,
er þörf á málrækt til að
önnur og meiri verð-
mæti glatist ekki.
Höfundur er heimspekingur og
lektor við Háskólann á Akureyri.
Í REYND er ekki ágreiningur í
grundvallaratriðum um yfirlýst
markmið árásanna á Afganistan.
Fáir, ef nokkrir, andmæla því að bin
Laden og hryðjuverkasamtök hans
al-Qaeda séu það sterklega bendluð
við hryðjuverk að ástæða sé til þess
að krefjast framsals hans og aðstoð-
armanna hans og að
réttað verði og dæmt í
þeirra málum. Þó svo
að meintum sönnunar-
gögnum um aðild bin
Ladens að hryðjuverk-
unum 11. september
sl. hafi að mestu verið
haldið leyndum eru
svo sterkar vísbend-
ingar sem benda til að-
ildar hans að öðrum og
eldri óhæfuverkum að
það eitt væri nóg.
Svipað gildir um hitt
meginmarkmið árás-
anna, eins og þeim er
opinberlega lýst af
Bandaríkjamönnum og
Bretum, þ.e.a.s. að
koma talibanastjórninni frá völdum
og reyna að stuðla að því að eitt-
hvað skárra taki við. Nei, vaxandi
ágreiningur um hernaðinn í Afgan-
istan er ekki um markmið heldur
um aðferðir og afleiðingar. Mark-
mið geta verið réttlætanleg og jafn-
vel göfug án þess að tilgangurinn
helgi meðalið.
Fyrir það fyrsta gætir mikilla
efasemda um þá þvinguðu rétt-
arþróun í heiminum að einstök ríki
eða samtök skilgreini sjálf og ákveði
rétt sinn til að hefja hernað gegn
öðrum fullvalda ríkjum. Með árás-
unum á Afganistan er það að gerast
í annað sinn á skömmum tíma.
Í öðru lagi er ótal spurningum
ósvarað um hvers konar aðgerðir
séu réttlætanlegar og hvers konar
ekki, burtséð frá því hvernig að
ákvörðunum um þær er staðið. Í
árásunum á Afganistan hefur þegar
verið beitt svonefndum klasa-
sprengjum sem fyrst og fremst
drepa eða slasa fólk, en eru gagns-
lítil vopn gagnvart hernaðarlegum
skotmörkum, dauðlegum tólum og
tækjum. Spyrja má hvort einhverj-
ar lagalegar eða efnislegar forsend-
ur réttlæti notkun klasasprengna
en ekki t.d. kjarnorkuvopna í Afg-
anistan, sem sagt hvar liggja mörk-
in?
Í þriðja lagi er nú viðurkennt að
mannfall í röðum óbreyttra borgara
er umtalsvert. Borgaraleg skot-
mörk s.s. skólar, sjúkrahús, birgða-
skemmur hjálparsamtaka og síðast
en ekki síst heimili venjulegs fólks,
leirkofar eða tjöld, verða unnvörp-
um skotmörk, við skulum vona fyrir
slysni. Hvort mannfallið í Afganist-
an er nú þegar mælt í þúsundum
eða fleiri hundruðum skiptir ekki
öllu máli. Fórnirnar verður að meta
í samhengi við markmið aðgerðanna
og þótt mikilvæg séu, þ.e. að koma
höndum yfir grunaðan mann eða
menn og losna við ólýðræðislega
harðstjórn, eina af mörgum tugum í
heiminum, réttlætir það ekki hvað
sem er. Tilgangurinn má aldrei
helga meðalið.
Síðast en ekki síst verða skyn-
samleg rök að styðja það að sú að-
ferð sem valin hefur verið sé líkleg
til að skila árangri. Þrátt fyrir frétt-
ir af miklu undanhaldi talibana síð-
ustu daga er óvíst með öllu að enda-
lok hernaðarins í Afganistan séu
þar með í sjónmáli. Margir telja lík-
legt að framundan sé tímabil
skæruhernaðar og óstöðugleika þar
sem ómögulegt verði að segja til um
í hvaða púðurtunnu þessa svæðis
neistarnir geti lent næst. Ekki er
hægt að horfa fram hjá þeirri stað-
reynd að Afganistan er í rúst eftir
áratuga linnulausan
ófrið, sem núverandi
samherjar í árásunum
bera ekki svo litla
ábyrgð á. (Sovétmenn
herjuðu í landinu,
Bandaríkjamenn fjár-
mögnuðu og vopnuðu
m.a. talibana, o.s.frv.)
Ef svo heldur sem
horfir og áframhald-
andi hernaður gerir
ómögulegt að koma
hjálpargögnum til
sveltandi fólks gæti
veturinn framundan
átt eftir að leiða til
meiri mannlegra
hörmunga í Afganistan
en sést hafa lengi,
jafnvel þótt viðskiptabannið á Írak
og afleiðingar þess séu taldar með.
Þótt bin Laden kynni að nást á
næstu dögum eða vikum og talib-
anastjórnin að falla eru spurning-
arnar áleitnar: hvað svo? hvað tekur
við í Afganistan? er einhver trygg-
ing fyrir því að forustumenn hins
svokallaða Norðurbandalags hegði
sér betur nú en áður þegar þeir
voru við völd í Kabúl t.d.? hvað um
uppsprettu hryðjuverka og jarðveg
ofbeldis og haturs annars staðar í
heiminum, meðan aðgerðirnar bein-
ast ekki a.m.k. jöfnum höndum að
undirrótum og orsökum?
Að líta í eigin barm
Málin kunna að vandast ef farið
er að kafa dýpra, það vitum við. Eru
Vesturlönd tilbúin fyrir sitt leyti að
líta í eigin barm jafnframt, óháð
einstökum atburðum eins og hinum
fólskulegu ofbeldisverkum 11. sept-
ember í Bandaríkjunum. Þá verður
ekki horft fram hjá því að örbirgð
og örvænting ungs fólks víða í lönd-
um þriðja heimsins, kúgun minni-
hlutahópa, ágreiningur um stöðu
þjóðarbrota og sjálfstjórnarsvæða
innan stærri ríkisheilda sem oft eru
aftur arfur frá nýlendutímanum,
ásælni í verðmætar auðlindir, allt
þetta og miklu fleira má nefna til
sögunnar sem orsakavald og upp-
sprettu átaka. Að ógleymdu hinu
pólitíska spili stórvelda og varð-
stöðu þeirra um pólitíska og við-
skiptalega hagsmuni (olíu-, her-
gagnaiðnaðar og viðskipta), vítt og
breitt um heiminn. Þora menn yf-
irleitt á Vesturlöndum að horfast í
augu við sjálfa sig eða verður áfram
háð yfirborðskennt áróðursstríð
gegnum CNN og öðrum slíka fjöl-
miðlum, sem fá tiltal þessa dagana
fyrir að vera ekki 100% málpípur
bandarísk/breskra sjónarmiða,
heldur aðeins 90%. Af hverju lenda
Bandaríkin, Bretar, Frakkar o.fl.
aftur og aftur í því að mæta eigin
vopnum í styrjöldum þar sem upp-
vakningar- og bandamenn þeirra
sjálfra í svæðisbundnum átökum
eru allt í einu orðnir að erkifjend-
um.
En ef ekki loftárásirnar, hvað þá?
Er ekki betra illt að gera en ekki
neitt? Slíkar spurningar vakna eðli-
lega og þær verðskulda að sjálf-
sögðu svör. Í seinni greinum verður
reynt að benda á aðrar leiðir, aðra
aðferðafræði við lausn deilumála,
aðra nálgun en hina hernaðarlegu
sem skilaði okkur tveimur heims-
styrjöldum á síðustu öld, nærri því
þeirri þriðju oftar en einu sinni og
stórhernaði á vegum vestrænna
ríkja ekki sjaldnar en þrisvar á síð-
ustu tíu árum, þ.e. í Flóabardaga
hinum síðari, á Balkanskaga og nú í
Afganistan.
Í upphafi skyldi
endirinn skoða
Steingrímur J.
Sigfússon
Höf. er formaður Vinstrihreyfing-
arinnar – græns framboðs og situr í
utanríkismálanefnd Alþingis.
Afganistan
Margir sem gerst til
þekkja, segir Stein-
grímur J. Sigfússon,
hafa frá upphafi varað
við því að þessi hern-
aður yrði feigðarflan.